Worminfecties bij pluimvee

Transcriptie

1 UNIVERSITEIT GENT FACULTEIT DIERGENEESKUNDE Academiejaar Worminfecties bij pluimvee door Matthias SNIJDERS Promotor: Prof. dr. Peter Geldhof Literatuurstudie in het kader van de Masterproef 2015 Matthias Snijders

2 Universiteit Gent, haar werknemers of studenten bieden geen enkele garantie met betrekking tot de juistheid of volledigheid van de gegevens vervat in deze masterproef, noch dat de inhoud van deze masterproef geen inbreuk uitmaakt op of aanleiding kan geven tot inbreuken op de rechten van derden. Universiteit Gent, haar werknemers of studenten aanvaarden geen aansprakelijkheid of verantwoordelijkheid voor enig gebruik dat door iemand anders wordt gemaakt van de inhoud van de masterproef, noch voor enig vertrouwen dat wordt gesteld in een advies of informatie vervat in de masterproef.

3 UNIVERSITEIT GENT FACULTEIT DIERGENEESKUNDE Academiejaar Worminfecties bij pluimvee door Matthias SNIJDERS Promotor: Prof. dr. Peter Geldhof Literatuurstudie in het kader van de Masterproef 2015 Matthias Snijders

4 VOORWOORD Graag wil ik de mensen bedanken, die het voor mij mogelijk hebben gemaakt om deze literatuurstudie op een succesvolle manier af te ronden. In het bijzonder wil ik mijn promotor Prof. dr. Peter Geldhof bedanken voor de professionele begeleiding en feedback.

5 Samenvatting en kernwoorden p.1 Inleiding p.2 Literatuurstudie p.2 1. Relevante wormen pluimvee p Ascaridia galli p.3 Algemeen p.3 Gastheer, lokalisatie en morfologie p.3 Levenscyclus p.3 Pathogeniciteit p Heterakis gallinarum p.4 Algemeen p.4 Gastheer, lokalisatie en morfologie p.5 Levenscyclus p.5 Pathogeniciteit p Capillaria sp. p.6 Gastheer, lokalisatie en morfologie p.6 Levenscyclus p.7 Pathogeniciteit p Raillietina sp. p.8 Gastheer, lokalisatie en morfologie p.8 Levenscyclus p.8 Pathogeniciteit p.8 2. Prevalentie p Prevalentie in België p Prevalentie in Europa p.10 Prevalentie in Spanje p.10 Prevalentie in Denemarken p.11 Prevalentie in het Verenigd Koninkrijk p Diagnose p Klinisch beeld p Mestonderzoek p Bloedonderzoek p Necropsie en histologie p Behandeling p Predisposities en preventie p Huisvesting p Management p.19 Seizoen p.19 Genetische resistentie p.19 Leeftijd p.20 Voeder p.22 Andere infecties p.23 Bedrijfshygiëne p.24 Desinfectie p Curatieve behandeling p Discussie p.26 Referentielijst p.28

6 Samenvatting en kernwoorden Deze literatuurstudie werd uitgevoerd met de bedoeling om recente evoluties in verband met het probleem van worminfecties in de industriële pluimveehouderij in kaart te brengen. Er werd gevonden dat dit probleem zeker niet te onderschatten is, en hoofdzakelijk te wijten is aan de veranderde regelgeving omtrent de huisvesting van pluimvee. Op meer dan de helft van de bedrijven in vrijwel gans Europa kan worden gesteld dat er één of meerdere worminfecties bij de dieren aan de gang zijn. De wormen die het meest voorkomen, Ascaridia galli en Heterakis gallinarum, geven vooral productiedalingen als symptoom. Bijgevolg is het beeld van een worminfectie vaak atypisch. Deze productiedalingen kunnen echter wel een grote economische impact hebben ten gevolge van de schaal van de pluimvee-industrie. Hierom is onderzoek naar wormbesmettingen van cruciaal belang. Van de wormen die echt schadelijk zijn, diegene met duidelijke klinische symptomen, werd er vastgesteld dat ze vaak niet in de aantallen voorkomen die nodig zijn om problemen op een bedrijf te veroorzaken. De worminfecties kunnen efficiënt gediagnosticeerd worden met behulp van necropsie en mestonderzoek. Ook werd er gevonden dat zowel preventieve behandelingen als curatieve behandelingen efficiënt zijn om de graad van de worminfecties te beperken, alhoewel preventieve behandeling de voorkeur zou moeten krijgen. Deze preventie dient vooral te gebeuren tussen stalronden, zowel in de stal als in de weide, indien deze laatste beschikbaar is, en algemeen op het bedrijf onder de vorm van een correcte bedrijfshygiëne. De curatieve behandeling omvat één geregistreerd geneesmiddel, waartegen momenteel nog vrijwel geen resistentie wordt waargenomen. Kernwoorden: Diagnose Pluimvee Prevalentie Preventie - Worminfecties 1

7 Inleiding Hoewel wormbesmetting bij hobbypluimvee altijd al een groot probleem is geweest, was dit vroeger niet echt een groot struikelblok bij industrieel pluimvee, gehouden in de klassieke huisvesting (vooral batterijkooien). Sinds 1 januari 2012 zijn er echter nieuwe wetten van kracht die bepaalde minimumwaarden qua afmetingen en inrichtingen van kooien voor industrieel gehouden pluimvee vastleggen (1,2). Pluimveebedrijven zijn nu verplicht te werken met een systeem van verrijkte kooien, of met volière- of grondstallen. In deze systemen is er veel meer interactie tussen de dieren en tussen het dier en de omgeving (in vergelijking met de klassieke batterijkooien). Het feit dat deze regelgeving nog niet lang van kracht is, heeft als gevolg dat er amper goede prevalentiestudies omtrent wormbesmetting in Vlaanderen bestaan, aangezien hier vroeger geen nood voor was. Het is echter belangrijk voor de landbouwer om te weten in welke mate zijn dieren risico lopen en welke maatregelen hij kan nemen om het al dan niet grote productieverlies ten gevolge van wormbesmettingen te voorkomen. Ongetwijfeld de belangrijkste factor die de wormbesmetting zal bepalen is echter het feit of er al dan niet uitloop is. Er is een duidelijk verschil tussen bedrijven met en zonder uitloop. 1. Relevante wormen pluimvee Er zijn tientallen soorten wormen die schade kunnen berokkenen bij pluimvee. Een groot deel komt amper voor in de industriële pluimveehouderij, andere wormen komen wel voor, maar niet in de hoeveelheden die nodig zijn om ziekte te veroorzaken. Hieronder worden de wormen besproken die relevant zijn voor de hedendaagse pluimveehouderij, de met de hoogste prevalentie zijn Ascaridia galli ( de grote spoelworm ) en Heterakis gallinarum ( de kleine spoelworm ). Twee andere wormen die (meer) problemen kunnen veroorzaken, maar in veel mindere mate voorkomen, zijn Capillaria sp. (haarwormen) en Raillietina sp. ( de grote lintworm ) (1). 2

8 1.1. Ascaridia galli Algemeen De spoelwormen uit de familie van de Ascaridiae zijn ongetwijfeld de meest bekende bij de pluimveehouder. Deze spoelwormen werden al ontdekt in 1788 (3,4,5) en zijn nog steeds het meest voorkomende wormprobleem van de industriële pluimveehouder (1). Gastheer, lokalisatie en morfologie Deze spoelworm is een typische parasiet van (het lumen van) de dunne darm, bij zware infecties kan zelfs het volledige lumen geblokkeerd zijn (5). Occasioneel kan de worm migreren tot in het oviduct, en eventueel zelfs geïncorporeerd worden in het ei van de kip (5). Er werden ook al Ascaridia wormen gevonden ter hoogte van de oesophagus, de kliermaag, de krop, of gewoonweg in een lichaamsholte (4). De grote spoelworm komt niet alleen voor bij de kip, maar ook bij andere vogels zoals eenden, ganzen, duiven en kalkoenen (3). Ascaridia zijn de grootste rondwormen bij de kip, het vrouwtje is 7-12 centimeter lang, en het mannetje 5-8 centimeter (5). De worm is redelijk dik en geelachtig wit (3,4) tot doorzichtig (5) van kleur. De orale opening heeft drie duidelijke lippen (5). Het mannetje heeft 2 preanale spiculen van 1 tot 2.5 mm lang, de vulva van het vrouwtje ligt in het voorste deel van het lichaam. De worm legt ellipsvormige, gladde eieren met een dikke wand, deze eieren zijn niet geëmbryoneerd op het moment dat ze de worm verlaten (4,5). Fig. 1. Ascaridia eieren op mestonderzoek (6) Levenscyclus Ascaridia galli heeft een relatief simpele, directe levenscyclus. Dit houdt in dat de eieren het dier verlaten in niet infectieuze vorm. In de buitenwereld heeft het ei dan enkele dagen nodig om infectieus te worden (onder optimale condities qua temperatuur en vochtigheid is dit mogelijk in 7 dagen, alhoewel deze tijd kan oplopen tot 28 dagen en meer in minder ideale omstandigheden (4) ). De 3

9 infectieuze eitjes worden opgenomen via besmet water of voeder, waarna ze uitkomen in het duodenum of het jejunum van de gastheer binnen de 24 uur (1,5). Eens de larven uit het ei zijn gekomen, na eerst enkele dagen vrij in het lumen van de dunne darm te hebben vertoefd (3), nestelen ze zich in de mucosa van de dunne darm en voeden zich daar met het weefsel van het dier. Na 3 tot 54 dagen (de lengte van deze periode hangt af van de hoeveelheid opgenomen wormen (5) ) komen de wormen vrij in het lumen van de darm en beginnen er eieren te produceren, de prepatente periode van de worm bedraagt 5 tot 8 weken (5). Bij bepaalde diersoorten (bijvoorbeeld de kalkoen), zullen een deel van de larven in het mucosale stadium blijven (als L3 larven) als er al te veel volwassen larven in het lumen van de dunne darm zitten. Bij de kip is dit echter niet het geval, er is geen vertraagde ontwikkeling ter hoogte van de mucosa van het dier (4). Pathogeniciteit De pathogene effecten van de worm worden veroorzaakt door de aantasting van de mucosa door de jongere wormen en de plaatsinname in het lumen door de volwassen wormen (3). Als er grote aantallen jonge parasieten de mucosa aantasten kan er (al dan niet haemoragische) enteritis ontstaan, al is dit niet zo n typisch symptoom (5). Het typische symptoom van een infectie met de grote spoelworm is echter gewichtsverlies, dat soms drastische proporties kan aannemen. Dit gewichtsverlies is rechtstreeks gerelateerd met de hoeveelheid wormen in het aangetaste dier (4). In extreme gevallen is dit gewichtsverlies onder andere merkbaar door een duidelijk voelbare carina van het borstbeen. Een bijkomend effect van een ascaridia-infectie is dat het dier vatbaarder zal zijn voor andere infecties zoals infectieuze bronchitis of coccidiose (4). Het is dus duidelijk dat een infectie met deze rondwormen nefast is voor de gewichtstoename bij industrieel pluimvee. Infecties hebben niet zo n significante invloed op de eiproductie van de leghen, al kan er een enkele keer wel een parasiet in het ei terechtkomen (4) Heterakis gallinarum Algemeen De tweede worm die van groot belang is voor de industriële pluimveehouder is de Heterakis gallinarum worm. Er bestaan verschillende Heterakis wormen, maar enkel het galinarum species wordt als relevant gezien bij de kip (7). Ook deze worm werd al meer dan 200 jaar geleden ontdekt, 4

10 namelijk in 1788 (3). Veel van zijn eigenschappen (behalve de lengte) stemmen overeen met de eigenschappen van Ascaridia galli, dit is waarschijnlijk één van de redenen waarom de ene respectievelijk de kleine spoelworm wordt genoemd en de andere de grote spoelworm. Gastheer, lokalisatie en morfologie Heterakis gallinarum komt zal typisch in het lumen van het caecum van zijn gastheer zitten (3,4,5,7), niet in de dunne darm zoals zoveel andere intestinale parasieten. De volwassen wormen zijn wit (4) en relatief klein, namelijk zo n mm (waarbij de vrouwtjes typisch iets groter kunnen worden, en de mannetjes iets kleiner blijven) (5). Zowel het mannetje als het vrouwtje hebben een relatief lange staart (die bij het vrouwtje ook wat smaller is en typisch op een punt eindigt (4) ) Het mannetje heeft nog 12 caudale papillae en 2 grote, laterale bursale vleugels (4). Bij het vrouwtje is de vulva niet zo enorm uitgesproken als bij sommige andere wormsoorten en bevindt het zich iets caudaal van het midden van het lichaam (3). De eitjes zijn dikwandig, niet gesegmenteerd wanneer ze het lichaam verlaten en ellipsvormig. Dit betekent dat het enorm moeilijk is eieren van deze worm te differentiëren van eieren van Ascaridia galli (4,5). a b Fig.2. a en b: Links Heterakis, rechts Ascaridia, respectievelijk de worm en het ei (8) Levenscyclus Heterakis gallinarum heeft, net als de grote spoelworm, een directe levenscyclus. De eieren worden ongeëmbryoneerd uitgescheiden door de volwassen wormen in het caecum van het dier (5). In goede omstandigheden wordt het eitje infectieus in 1 (7) tot 2 (4,5) weken. De eieren komen uit in de dunne darm, maar bereiken normaal binnen de 24 uur het caecum (5). Een extra aspect van de levenscyclus van Heterakis gallinarum is dat er een facultatieve tussengastheer mogelijk is. De rol van tussengastheer kan worden gespeeld door verschillende insecten, maar typisch is het de regenworm die als tussengastheer dient (4). Eens het ei door een regenworm opgenomen is geweest, kan hij nog 5

11 vele maanden infectieus blijven en natuurlijk ook eenvoudiger worden opgenomen door zijn eindgastheer. Oudere bronnen vermelden dat de eieren erg resistent zijn tegen klimaatsinvloeden. Een studie uit 1921 toonde aan dat volledig ontwikkelde eieren onder natuurlijke omstandigheden na 8 maanden nog levende wormen konden voortbrengen (7). Pathogeniciteit Ten gevolge van een Heterakis infectie kan de wand van het caecum sterk verdikt en ontstoken zijn (5). Bij iets zwaardere infecties kunnen er kleine bloedingen in het caecum voorkomen (5), in nog zwaardere infecties kunnen er nodules in de mucosa en submucosa van het caecum gevormd worden, dit is vooral ten gevolge van een immunologische reactie op secundaire pathogenen, die op hun beurt sneller konden aanslaan door de verzwakking van het caecum ten gevolge van de worminfectie (4). Het klinisch beeld is vaak iets minder duidelijk bij de kip; de dieren zijn vooral wat onrustig, eventueel is er een verminderde gewichtsaanzet. Bij heel zwaar geïnfecteerd bedrijven kan er sterfte bij kuikens optreden. Ongetwijfeld het belangrijkste probleem dat Heterakis gallinarum veroorzaakt komt echter niet door de worm zelf, maar wordt veroorzaakt doordat de worm de typische drager is van Histomonas meleagrides. Deze eukaryoot is de veroorzaker van blackhead (4). Zowel de larven als de volwassen wormen kunnen drager zijn van Histomonas (3). Histomoniase is een ziekte waarvoor de kip weinig gevoelig is, maar die snel fataal kan zijn voor kalkoenen. Na opname van Heterakis eitjes, begint histomonas heel snel te prolifereren in het caecum van de kalkoen, waarna het ook via cloacal drinking tussen kalkoenen onderling kan worden overgedragen (4). Veel van de geïnfecteerde kalkoenen zullen bij een uitbraak sterven en vrijwel alle dieren zullen ziek zijn. Het totaaleffect is een enorme economische klap voor de kalkoenhouder. Hoewel kippen van nature weinig gevoelig zijn voor deze protozoaire infectie, kunnen enorme aantallen toch klinische symptomen geven en kunnen enkele (klinisch gezonde) kippen de ziekte snel overdragen naar kalkoenen Capillaria sp. Gastheer, lokalisatie en morfologie De relevantste worm uit de Capillaria familie is Capillaria obsignata, ook wel bekend als de haarworm. Deze nematode komt voor bij vrijwel alle industrieel gehouden pluimvee en bevindt zich in 6

12 de dunne darm (4). Andere species van Cappilaria kunnen in de krop, oesophagus of caeca van het dier voorkomen (5). De haarworm is zoals zijn naam doet vermoeden een heel dunne worm, die moeilijk met het blote oog kan gezien worden (7). Het mannetje wordt 7 tot 13 mm groot, terwijl het vrouwtje 10 tot 18 mm lang kan zijn (4). De eieren hebben een operculum en zijn zo n 45 µm op 25 µm groot (4). Ook is er soms een reticulair patroon zichtbaar op het ei (4). Het meest herkenbare aspect van de eieren is echter het feit dat de typische poolkappen op het uiteinde van het ei zitten (8). Fig. 3. Een Capillaria ei met de typische poolkappen (8) Levenscyclus Ook Capillaria obsignata heeft een directe levenscyclus. De niet infectieuze eieren worden uitgescheiden, waarna ze 2 (4,5) tot 3 (7) weken nodig hebben om infectieus te worden. De eieren zijn niet enorm resistent in de buitenwereld, zo kan te lang een matig hoge temperatuur (>25 C) al voldoende zijn om de infectiviteit te verminderen (4). De eieren hebben ook vocht nodig om efficiënt te kunnen ontwikkelen; uitdrogen gedurende 3-4 weken is genoeg om de meeste eieren te vernietigen (7). Enkele andere Capillaria species kunnen ook facultatief door een tussengastheer worden opgenomen (5). 18 dagen na de opname van het ei ontstaan de volwassen wormen (4). De totale prepatent periode van de worm bedraagt 3 weken (5). Pathogeniciteit Capillaria is een erg pathogene worm; er kan al een verlies in gewichtstoename worden opgemerkt vanaf een infectie met 14 wormen (4,9) (in andere studies waren er ook infecties met 100 tot 1000 wormen zonder echt effect op de gewichtstoename, wat kan wijzen op een genetische predispositie qua gevoeligheid voor de worm (4) ). De dieren zien er klinisch slecht uit, ze zitten in elkaar gedoken, er kan diarree tot haemoraghische enteritis aanwezig zijn (4). Er is vaak ook duidelijke anorexie (7). De worm is met andere woorden duidelijk pathogener dan de vorige twee wormen, ze veroorzaakt sneller ziekte, maar komt wel algemeen gezien duidelijk minder voor (zie ook 2. Prevalentie). 7

13 1.4. Raillietina sp. Gastheer, lokalisatie en morfologie De Raillietina familie van wormen is de laatste worm die min of meer relevant is voor de industriële pluimveehouder (1). Deze verschillen onder andere ten opzichte van de vorige drie wormen doordat deze wormen cestoden (lintwormen) zijn in plaats van nematoden (rondwormen). Er zijn drie soorten Raillietina die kunnen voorkomen bij de kip (Raillietina cesticillus, Raillietina tetragona en Raillietina echinobothrida (5) ). Alle drie de wormen hebben een gelijkaardige pathogenese en levenscyclus. De lintworm kan 15 tot 35 centimeter groot worden en de scolex hecht zich typisch vast in de mucosa van dunne darm (4). Levenscyclus De lintworm heeft normaal een indirecte cyclus dit wil zeggen dat hij een tussengastheer nodig heeft, deze tussengastheer is typisch een mier of een kever (4). De worm in de eindgastheer scheidt een graviede proglottide af, die wordt meegevoerd met de mest. Na opname van de eitjes uit deze proglottide door de tussengastheer, komen de eitjes uit, veranderen ze in een larve en vormen ze uiteindelijk een cysticercoïd in de tussengastheer (vaak in de lichaamsholte) (5). Hier blijven de larven zitten tot ze worden opgenomen door de eindgastheer. Het cysticercoïd wordt typisch geactiveerd door de galsecretie van de eindgastheer (4). Na activatie hecht het zich vast in de mucosa van de dunne darm en begint de productie van nieuwe proglottiden (4). De prepatent periode bedraagt ongeveer 3 weken (3). Pathogeniciteit De pathogeniciteit van deze wormen is relatief hoog, zeker (zoals eigenlijk bij alle wormen) bij de jongere dieren (7). Vooral Raillietina echinobothrida is enorm pathogeen; hij veroorzaakt vaak een soort nodules in de dunne darm, wat kan leiden tot hyperplastische, cattharale enteritis, maar ook een infiltratie van eosinofielen, lymfocyten en polymorfonucleairen (en dus een geheel verstoorde lokale vertering) kan triggeren (4). Alle drie de lintwormen kunnen ook problemen geven van anorexie en verminderde gewichtsaanzet (4,7). In een studie werd er ook aangetoond dat het toedienen van 50 cysticercoïden per kip al een significante daling van de eiproductie kan veroorzaken (4). De lintworm is dus ook duidelijk een worm die meer pathogeen is dan Heterakis gallinarum of Ascaridia galli. 8

14 Gelukkig komt ze, net als Capillaria obsignata significant minder voor dan de eerste twee wormen (zie ook 2. Prevalentie) (1). 2. Prevalentie 2.1 Prevalentie in België Tabel 1. Teruggevonden wormsoorten in meststalen van 32 Belgische bedrijven (10) Aantal % Grote spoelworm (Ascardia sp. ) ,7 Kleine spoelworm (Heterakis sp. ) 99 32,8 Haarworm (Capillaria sp. ) 52 17,2 Grote lintworm (Raillietina sp. ) 18 6 Gaapworm (Syngamus trachea ) 1 0,3 Trichostrongylus tenuis 2 0,7 Choanotaenia infundibulum 1 0,3 Strongyliden 2 0,7 Trichuris 1 0,3 Tabel 2. Teruggevonden wormsoorten in meststalen van 48 Belgische bedrijven (1) In België wordt er sinds enkele jaren meer aandacht besteed aan worminfecties bij pluimvee (zie inleiding), hierdoor is er relatief recente data beschikbaar. Zo wordt er in een recente studie op 279 meststalen (van 32 bedrijven) een totaal van 154 positieve stalen (=55.2%) gevonden. Van deze stalen waren er 60 positief voor één wormsoort, 51 positief voor 2 wormsoorten en 38 positief voor 3 wormsoorten (met nog een vijftal bedrijven die voor vier of vijf wormsoorten positief waren) (10). Van dit onderzoek kan je op tabel 1 zien welke wormen werden teruggevonden. Het is duidelijk zichtbaar dat ook in België Ascaridia galli het grootste probleem vormt, met Heterakis gallinarum als tweede. Dit resultaat wordt bevestigd door een andere studie (1) waarbij 48 leghennenbedrijven werden opgevolgd. Hier waren 56.0% van de stalen positief voor wormen en werd er in 81.3% van de bedrijven minstens één keer een positief meststaal ontdekt tijdens de opgevolgde ronde. De prevalenties van wormen (zoals te zien in tabel 2. (1) ) komen sterk overeen met diegene uit de vorige studie. Een laatste recente Belgische prevalentiestudie (10) (tabel 3.) geeft opnieuw gelijkaardige resultaten; ruim de helft van de stalen worden positief bevonden en bij de positieve stalen is de worm die het meest aanwezig is typisch de grote spoelworm. 9

15 Er dient bij al deze studies echter rekening mee gehouden worden dat het vaak relatief kleinschalige onderzoeken waren wat betreft het aantal deelnemende bedrijven/onderzochte meststalen. Ook kan er een afwijking ontstaan door de staalname bij deze onderzoeken. Over het algemeen zal dit tot effect hebben dat de meeste van deze resultaten een (vaak lichte) onderschatting van het werkelijk aantal aangetaste dieren naar voor brengen (10) Tabel 3. Resultaten van een Belgisch onderzoek op 38 leghennenbedrijven (10) 2.1. Prevalentie in Europa Aangezien er relatief weinig recente (na 1990) en relevante (ten opzichte van het ras en de huishouding in onze omstreken) studies zijn, moet er op een relatief beperkt aantal studies een beroep worden gedaan in een poging om een representatief beeld te krijgen over de algemene prevalentie van wormen in Europa. Een drietal artikels, uit alle delen van Europa (namelijk Spanje (11), Denemarken (12) en het Verenigd koninkrijk (13) ) kunnen samen echter een relatief goed inzicht verschaffen in het algemeen voorkomen van wormen bij pluimvee. Prevalentie in Spanje (11) Tabel 4. Omstandigheden van de studie (11) uit Spanje 10

16 Dit onderzoek werd uitgevoerd in bedrijven met leghennen, waar de dieren constant in contact met de grond waren. In dit onderzoek werd er echter enkel naar Ascaridia gekeken. Zoals je in tabel 4. kan zien, werden er zowel bloed- als meststalen genomen van dieren uit verschillende leeftijdsgroepen. Bij de meststalen werd op bepaalde bedrijven gepoolde mest onderzocht, op andere bedrijven individuele meststalen. De resultaten van de studie zijn te zien in tabel 5. Het is onmiddellijk duidelijk dat er een enorm verschil is tussen bedrijven, zelfs al hebben de bedrijven een sterk gelijkaardige huisvesting. Het valt echter wel op dat er maar twee van de zeven bedrijven volledig vrij zijn van Ascaridia galli (waarbij het in bedrijf 1 dan nog eens gaat om heel jonge dieren). De totale seroprevalentie van Ascaridia bedraagt 21.8 %. Dit maakt duidelijk dat een infectie met Ascaridia op een leghennenbedrijf met een vorm van contact met de grond zeker geen uitzondering is. Zoals echter blijkt uit de meeste andere studies (zie verder) is dit een relatief laag resultaat: in de meeste landen (inclusief België) wordt er voor Ascaridia galli een veel hogere prevalentie vastgesteld. Tabel 5. Resultaten van de studie, links het mestonderzoek, rechts het bloedonderzoek (11) Prevalentie in Denemarken (12) Tabel 6. Resultaten van de studie uit Denemarken (12) 11

17 Deze grondige studie zocht naar alle wormen aanwezig in het spijsverteringsstelsel van vleeskippen in allerlei huisvestingsomstandigheden (dieren met vrije uitloop, in batterijkooien, dieren in een ingestrooide stal, ). Het verschil tussen de verschillende huisvestingen valt enorm op; er kan duidelijk worden vastgesteld dat kippen gehouden in batterijkooien (er is minder contact met mogelijke infectiebronnen) of op ouderdierbedrijven (waar er een veel striktere hygiëne is) significant minder besmet zijn met wormen dan dieren die in grondstallen gehouden worden. Deze bedrijven zijn vooral meer besmet met Ascaridia en met Heterakis: respectievelijk 63.8 % en 72.5 % van de dieren werden gediagnosticeerd met minstens één worm. Capillaria obsignata vervolledigt de top drie van meest voorkomende wormen (het verschil bij deze worm was echter niet meer significant (P<0.05) wat betreft het verschil in huisvesting: zie ook Huisvesting). Er kan ook worden vastgesteld dat een cestode zoals Raillietina amper werd teruggevonden. Prevalentie in het Verenigd Koninkrijk (13) Fig.4. Eieren per gram faeces voor Ascaridia (a: links) en Heterakis (b: rechts) (13) In deze studie werden er 19 bedrijven onderzocht met leghennen van 65 weken oud. Er werd gezocht naar Ascaridia galli, Heterakis gallinarum, Trichostrongylus en Syngamus. Minstens één van de bovenstaande nematoden was aanwezig op ieder onderzocht bedrijf. Uit de studie bleek ook dat er slechts 2 bedrijven vrij van Heterakis en slechts 3 bedrijven vrij van Ascaridia waren. Dit benadrukt weer dat er een reëel probleem is in de industriële pluimveehouderij. Het is natuurlijk wel zo dat er vaak een heel lage prevalentie van de worm was: voor Ascaridia was een dier gemiddeld besmet met 41 wormen, bij Heterakis waren er gemiddeld 13 wormen aanwezig. Deze studie kwam echter ook tot de conclusie dat de mate van besmetting geen invloed had op de wekelijkse productie van eieren, noch op het sterftecijfer (al kan er hier geargumenteerd worden dat er geen verandering zichtbaar was omdat iedere onderzochte groep wormen had, een vergelijking met een negatieve controlegroep zou mogelijks andere resultaten gegeven hebben). 12

18 Andere studies (14,15,16) bevestigen de resultaten die hierboven vermeld zijn: er is een duidelijke infectiedruk van wormen op pluimvee die niet in batterijkooien wordt gehouden. De belangrijkste wormen zijn Ascaridia en Heterakis, Capillaria en (vooral) Raillietina infecties komen duidelijk minder voor. Bepaalde studies (14) wijzen op een besmettingsgraad van 99.6% van het individuele dier met minstens één worm. Als dit wordt vergeleken met de studie uit Spanje (11) kan er worden verondersteld dat ofwel de studie uit Spanje een ernstige onderschatting maakt, ofwel dat er significante geografische verschillen in de prevalentie van wormen zijn. 3. Diagnose 3.1. Klinisch beeld Een diagnose van een wormbesmetting is niet altijd even eenvoudig om te maken. Vaak gaat het, zeker bij milde infecties, om subtiele veranderingen in gedrag of productiekenmerken (7). Deze veranderingen worden meestal vastgesteld door de eigenaar van de dieren. Dan is het de taak van de dierenarts om, in de eerste plaats door de dieren kritisch te bekijken, een correcte differentiaaldiagnose op te stellen. Op basis van het algemeen klinisch beeld is dit geen sinecure bij pluimvee, aangezien veel (infectie)ziekten een sterk gelijkaardig symptomenbeeld geven (5). Voor de eerste indruk van het aanwezig zijn en de eventuele ernst van ziekte, dienen de dieren op groepsniveau bekeken te worden. Hierbij wordt er best gelet op tekenen van anorexie, depressie of abnormaal gedrag bij de dieren (5). Er is bijvoorbeeld aangetoond dat dieren die een persoon die aanwezig is in de stal minder snel of niet benaderen kampen met angst- of stressproblemen. Deze problemen kunnen gerelateerd zijn aan een vorm van stress gerelateerde immunosuppressie, wat op zijn beurt een grotere besmettingsgraad met bepaalde wormen (onder andere Heterakis gallinarum) bij de dieren veroorzaakt (13). Ook het aantal kippen met pootproblemen is volgens bepaalde studies (13) significant gerelateerd aan de besmetting van het dier met Ascaridia en Heterakis (13). Bepaalde studies stellen vast dat dieren geïnfecteerd met Ascaridia galli significant meer voeder opnemen dan niet-geïnfecteerde controlegroepen (17). Ook bewegen de geïnfecteerde dieren minder, en is er een verlaagde incidentie van scharrelgedrag. Het is echter onduidelijk of dit een effect is van de worminfectie, of het een neveneffect is van de verhoogde voederopname (en dus verhoogde tijd gespendeerd aan het eten) (17). Er werd ook een significante (p < 0.05) stijging van interacties die 13

19 wijzen op dreiging, aanval of verdediging bij de besmette dieren waargenomen. Volgens dezelfde studie was er echter geen correlatie tussen wormbesmetting en de verandering van de sociale rang tussen de dieren (17). Over het algemeen zijn de klinische tekenen van een worminfectie aspecifiek en moeilijk interpreteerbaar, daarom moet men vaak op andere methoden terugvallen om een betrouwbare diagnose te stellen en een gepaste behandeling op te starten (5,7) Mestonderzoek Mestonderzoek is een effectieve, goedkope methode die kan worden gebruikt om wormeieren bij pluimvee te ontdekken (5). Een mestonderzoek kan zowel kwalitatief (bijvoorbeeld met een flotatiemethode), als kwantitatief (zoals met de Mc Master methode) gebeuren (5). Bij het kwantitatief onderzoek wordt er gezocht naar het aantal eieren per gram faeces, op basis van dit getal kan er een goede inschatting worden gemaakt over de graad van besmetting bij het dier. Kwalitatief onderzoek wordt gedaan om de aan- of afwezigheid van een specifieke worm te onderzoeken. Dit is nuttiger voor de meer pathogene wormsoorten zoals Capillaria (1). De stalen worden daarna onder de microscoop onderzocht op eitjes (of, in het geval van lintwormen, proglottiden) die uniek zijn per wormsoort (zie ook fig. 2.b. en fig. 3.). Het is cruciaal om goede stalen te nemen om een representatief mestonderzoek te verkrijgen. Zo dient de (al dan niet gepoolde) mest relatief vers te zijn. Ook moet het staal voldoende mest (en niet teveel strooisel) bevatten en neemt men best stalen over het gehele bedrijf verspreid (1). Als je dit in acht houdt heb je een goede kans om een betrouwbaar resultaat te krijgen. Toch moet het resultaat altijd kritisch bekeken worden, vals negatieve en vals positieve stalen zijn een reëel risico. Daarom wordt het mestonderzoek voor de meest correcte resultaten (zeker bij maar matig overtuigende resultaten) best gekoppeld aan één of meerdere van de andere diagnostische methoden Bloedonderzoek Een betrouwbare onderzoeksmethode, is het testen op de aanwezigheid van IgG antigenen tegen de wormen (11,18). In de praktijk wordt dit typisch toegepast onder de vorm van agglutinatietesten (7) of ELISA testen (18). Deze testen worden het meest toegepast voor Ascaridia galli, slechts amper voor andere nematoden bij de kip. In Fig. 5. (19) is er te zien dat er een duidelijke stijging is van IgG bij geïnfecteerde dieren, ook is het duidelijk dat het gehalte van IgG hoog blijft (18). 14

20 Geïnfecteerde dieren Fig. 5. Duidelijk hogere IgG gehalten bij geïnoculeerde dieren van twee Nietgeïnfecteerde dieren verschillende rassen (18) Fig. 6. IgG respons tegen Ascaridia galli (11) Fig. 6. geeft de immuunrespons van vier dieren weer die geïnoculeerd werden met 150 Ascaridia galli eieren (11). Hierop is duidelijk te zien dat de infectie veel vroeger detecteerbaar is in het bloed dan in de faeces (11). Een nadeel van bloedonderzoeken is echter dat je geen idee krijgt over de graad van besmetting (in tegenstelling tot de (kwantitatieve) mestanalyse). Ook is het mogelijk dat je vroeger geïnfecteerde dieren detecteert, die nu vrij van de worm zijn. Een andere interessante beïnvloeding van het bloedbeeld ten gevolge van parasitaire infectie (in het geval van deze studie Ascaridia galli), is een significante stijging in het testosteronniveau van het aangetaste dier. Hoewel men nog niet weet wat de oorzaak is van deze stijging, kan het testosterongehalte tot 70 % gestegen zijn in een dier met een matige Ascaridia infectie (17). Momenteel is dit echter vooral een theoretische bevinding. 15

21 3.4. Necropsie en histologie Tabel 7. Resultaten van necropsie tegenover mestonderzoek (1) Fig. 7. Lokalisatie van de relevante wormen bij pluimvee (8) Necropsie is waarschijnlijk de meest gebruikte methode in de praktijk. Het geeft de uitvoerder onmiddellijk een inzicht in de algemene gezondheid van het dier en de mogelijks aanwezige pathogenen (5,7). De necropsie dient altijd volledig volgens de correcte protocollen uitgevoerd, als dit niet het geval is, wordt het heel gemakkelijk voor de dierenarts om één of meerdere letsels te missen, als hij zich teveel toespitst op zijn vermoeden van een diagnose (5,7). Zoals te zien op fig. 7. (8) heeft elke worm een specifieke lokalisatie in het lichaam van het dier. Op deze manier wordt de differentiatie tussen wormen eenvoudiger gemaakt, alhoewel de morfologische kenmerken van de meeste relevante wormen meestal al zo verschillen dat een extra differentiatie niet nodig is (zie ook Fig. 2. a.). De differentiatie tussen verschillende vormen van coccidia op basis van lokalisatie is veel belangrijker. Necropsie kan uitgevoerd worden op dode dieren of op levende dieren die worden opgeofferd. Uit deze laatste groep komen vaak de beste resultaten (1) en voor industriële pluimveehouders is de dood van enkele dieren geen probleem indien het helpt om een probleem te diagnosticeren. Zoals hierboven vermeld is het grootste voordeel van een necropsie dat het ter plaatste kan worden uitgevoerd; binnen enkele minuten kan er een duidelijkere diagnose geformuleerd worden. Op andere 16

22 vlakken is necropsie vaak evenwaardig aan mestonderzoek. Zoals je kan zien in tabel 7. (1) wordt er in 40% van de gevallen minder wormen gevonden op necropsie ten opzichte van mestonderzoek, maar wordt er in evenveel gevallen meer of andere (in dit geval kan men ervan uitgaan dat de necropsie in de meeste gevallen het meest correcte beeld geeft) wormsoorten gevonden. Vrijwel iedere infectie met een gastro-intestinale nematode geeft ook een verandering in de darm op immunologisch niveau; zo is er een T-lymphocyten infiltratie maar ook andere zaken zoals veranderingen in de lokale secreties van het darmepitheel (19). De T-lymphocyten die het meest aangetrokken worden tot de infectie in de darm zijn de CD 4+ cellen. Deze zijn al vanaf 2 weken na infectie duidelijk verhoogd in het darmepitheel en kunnen dus een goede differentiatie geven tussen een geïnfecteerd en een niet-geïnfecteerd dier (19). Het dier dient hiervoor natuurlijk wel dood te zijn, wat de relevantie van deze methode in de praktijk laat zakken. Ook moet er opgemerkt worden (zie ook Fig. 8.) dat het gehalte T-lymphocyten normaliseert na enkele weken, een dier heeft 6 weken na infectie al veel minder CD 4+ T-lymphocyten ter hoogte van het epitheel van de darmmucosa (19). Fig. 8. Een duidelijke stijging in CD4+ lymphocyten in de eerste 2 weken na infectie (18) 17

23 4. Behandeling 4.1. Predisposities en preventie Huisvesting a 1200 Eitjes Per Gram mest (EPG) Volière zonder uitloop Grondstal zonder uitloop Staalname b 1200 Eitjes Per Gram mest (EPG) Staalname Grondstal bio Volière met uitloop Fig. 9.a. EPG in mest van een bedrijf zonder uitloop Fig. 9.b. EPG in mest van een bedrijf met uitloop (10) De huisvesting is duidelijk de factor die het aantal wormen het meest beïnvloedt. Zoals te zien was in tabel 3. (12) hebben dieren die in batterijkooien gehouden worden amper een kans op wormbesmetting, ook de ouderdieren, die onder strikte hygiënische maatregelen worden gehouden, zullen amper besmet zijn met wormen. De stijgende incidentie van wormen in de industriële pluimveehouderij kan men bijna volledig terugbrengen tot het invoeren van de nieuwe Europese wet (2) die huisvesting in batterijen verbiedt (1,12,13). In fig. 9. (10) zie je een duidelijk verschil tussen bedrijven zonder uitloop (boven) en bedrijven met uitloop (onder) in de teruggevonden EPG (eieren per gram faeces) waarden. Hoewel deze gegevens maar een beeld geven van een heel klein aantal bedrijven, kunnen ze wel helpen een inschatting te maken van de toename in wormbesmetting bij bedrijven met en zonder uitloop. Logischerwijze is de efficiëntste vorm van preventie tegen worminfecties bijgevolg het opnieuw invoeren van de traditionele huisvesting, al is dit een onwaarschijnlijke uitkomst onder andere ten gevolge van bezwaren tegen het dierenwelzijn van dergelijk gehouden dieren (1). Er zijn echter ook 18

24 andere elementen van de huisvesting die kunnen worden aangepast om een lagere prevalentie van worminfecties te bekomen. Veel van deze elementen hebben een invloed op de prevalentie van meerdere of alle wormsoorten, al kunnen er ook doelgericht maatregelen genomen worden die meer effect hebben op één specifieke wormsoort (13). Een eerste factor die van belang kan zijn is de bezettingsgraad in de groepen dieren. Zo is de bezettingsgraad buiten vooral van belang voor het voorkomen van Ascaridia galli, de bevolking van het hok binnen is dan weer relevanter voor het voorkomen van Heterakis gallinarum (13). Er is één recente studie (20) die dit betwist, maar deze studie werd op tamelijk kleine schaal uitgevoerd en is hierom mogelijks niet zo representatief. Heterakis gallinarum aantallen waren duidelijk lager bij dieren die een groter gedeelte van hun buitenbeloop gebruikten (13). Het buitenbeloop van de dieren aantrekkelijker maken (door bijvoorbeeld meer beplanting) kan dus efficiënt als preventiemaatregel tegen deze worm gebruikt worden (1,13). Uitloopbeheer is in het algemeen een goede vorm van preventie: Omweiden, verharden of kalken van de weide zijn maar enkele van de maatregelen die kunnen worden toegepast om de wormbesmetting te verlagen (1). Volgens dezelfde studie is er voor Heterakis gallinarum een duidelijke correlatie met het gehalte ammoniak boven de rustplaats van de dieren en het gehalte van licht boven de voederbron. Als er minder licht is, of meer ammoniak, zal er relatief gezien een hogere wormbesmetting zijn (13). In de stal is er best maar één nestniveau en wordt er liever geen hout gebruikt in de constructie om de wormbesmetting laag te houden (13). Voor Ascaridia galli is de diepte van het strooisel ook een predispositiefactor: indien er meer dan 12 centimeter strooisel aanwezig is, zal de wormbelasting bij de dieren significant ( P=0.01) hoger zijn (13) Management Seizoen Een eerste mogelijke vorm van preventie is het zorgvuldig kiezen van de periode waarin de dieren in het hok worden gestoken (bij leghennen). Dieren die in de zomer worden aangeschaft zullen duidelijk hogere wormbesmetting vertonen (in ieder geval voor Heterakis gallinarum) dan dieren die in andere seizoenen voor het eerst in de stal terechtkomen (13). 19

25 Genetische resistentie Selectie op resistentie is een veelbelovende preventiemaatregel inzake worminfecties. Zo blijkt dat er bij een worm als Ascaridia galli heel weinig genetische diversiteit is tussen de verschillende wormen binnen een bedrijf, maar ook tussen bedrijven. Daarnaast wordt er een relatief lage mutatiegraad en genetische evolutie bij de worm waargenomen (21). Dit maakt selecteren op resistentie realistischer. Genetische resistentie is bij alle diersoorten en ziekten een fenomeen. Het feit dat er een verschil kan worden waargenomen in gevoeligheid tegenover bepaalde aandoeningen is, zeker bij kippen, geen uitzondering (22). Een studie uit Denemarken (22) illustreert dit heel goed. In deze studie werden groepen kippen van het Danish Landrace (een ras dat sterk lijkt op de gouden leghorns) vergeleken met Lohman Brown dieren (de standaard bruine legkip) tijdens experimentele infecties met Ascaridia galli. Hieruit bleek dat het Deens Landras een veel slechtere immuniteit heeft bij initiële infecties (de wormbelasting was dubbel zo groot) en duidelijk meer eieren uitscheiden (er werden tot vier keer hogere EPG waarden vastgesteld). Bij herinfectie kwam een ander beeld tevoorschijn: het Lohman Brown ras had een ruim drie keer hoger aantal larven die het dier konden infecteren, maar door een efficiënt self-cure mechanisme bereikte geen enkele larve het volwassen stadium. Bij het Deens Landras waren er weliswaar minder larven die in het dier konden blijven, maar een klein aantal van die larven kon wel het volwassen stadium bereiken. Er kan worden geconcludeerd dat selectie op genetisch niveau tegen Ascarida galli op verschillende niveaus mogelijk is, al kan ook worden vastgesteld dat het historisch gezien jongere ras (Lohman Brown) beter is aangepast in vergelijking met het oudere Deense Landras (22). Selectie naar zelfgenezingsmechanismen en inperken van de initiële besmetting kan een goed alternatief bieden voor curatieve behandeling. Verder onderzoek naar fysiologische mechanismen, zoals dat van de zelfgenezing, is hiervoor nodig (22). Dergelijke studies werden ook uitgevoerd om resistentie ten opzichte van Heterakis gallinarum te bepalen (23). Hier werd een wit en een bruin legkippenras onderzocht (respectievelijk Witte Leghorn en New Hampshire kippen). Er werd een significant lagere besmettingsgraad na experimentele infectie vastgesteld bij de New Hampshire dieren, wat wijst op een hogere resistentie tegen Heterakis gallinarum. De erfelijkheidsgraad van deze resistentie werd door de onderzoeker geschat op 0.41 voor de Witte Leghorn en 0.31 voor de New Hampshire. Dit maakt het in theorie mogelijk om te selecteren op resistentie tegen de nematode. Het al dan niet negatieve effect van deze selectie op andere 20

26 productiekenmerken werd echter nog niet voldoende onderzocht (23). Een andere interessante bevinding van deze studie was dat bij mannelijke dieren een significant hogere besmettingsgraad werd vastgesteld in beide rassen. Er wordt vermoed dat dit laatste het gevolg is van een immunosuppressief effect van de mannelijke hormonen (23). Leeftijd Tabel 8. EPG waarden na één (inf) of twee (inf/inf)inoculaties met 500 Ascaridia galli eieren. Groep A werd geïnfecteerd op een leeftijd van één dag, groep B op één maand en groep C op vier maanden. (25) Het lijkt vaak dat er een vorm van leeftijdsresistentie is bij dieren ten opzichte van Ascaridia galli. Dit beeld is echter niet echt gerelateerd aan de leeftijd van het dier, maar wel aan de hormonale- en immuniteit status van de dieren (24). Tabel 8. geeft de resultaten weer van een studie (25) waar de dieren voor het eerst in contact kwamen met Ascaridia galli op de leeftijd van één dag, één maand of vier maanden. De EPG-waarden zijn beduidend hoger bij dieren die op vier maanden werden geïnfecteerd, terwijl de dieren die geïnfecteerd werden op de leeftijd van één maand, de laagste EPG-waarden vertonen. Er dient opgemerkt te worden dat in de studie enkel de EPG significant verschillend was. Bij necropsie werden er geen significante verschillen tussen het totale aantal wormen in de dieren aangetoond. Wel blijkt dat de wormen bij jonger geïnfecteerde dieren gemiddeld gezien kleiner waren en trager ontwikkelden. Een duidelijk verschil is echter de resistentieontwikkeling ten opzichte van meerdere infecties. Dieren die jonger waren bij het initiële contact met de parasiet, zullen resistenter zijn ten opzichte van infecties in de toekomst. Er bestaat nog onduidelijkheid over het feit of dit beeld veroorzaakt wordt door een vorm van cellulaire immuniteit ter hoogte van de darm, of dat het eerder een gevolg is van een soort verworven immuniteit die actiever is op jonge leeftijd (25). Op basis van deze studie zou er kunnen worden geconcludeerd dat het beter is om dieren op een relatief jonge 21

27 leeftijd bloot te stellen aan Ascaridia galli in plaats van het risico te lopen dat de dieren pas op latere leeftijd voor de eerste keer geïnfecteerd worden. Er is echter nog meer onderzoek nodig om hierover duidelijkheid te scheppen (25). Gelijkaardige resultaten kunnen worden gevonden in andere studies. Een studie (24) die legkippen infecteerde op zes, twaalf, achttien en vierentwintig weken vond ook duidelijk hogere EPG- waarden bij de groepen die later werden geïnfecteerd (zie ook fig.10. (24) ). Er werd ook een verband ontdekt tussen de hoeveelheid T4 (thyroxine, een negatieve correlatie) en T3 (trijodothyronine, een positieve correlatie). Dit hormonaal verschil draagt waarschijnlijk bij tot het verschil in gevoeligheid tussen verschillende leeftijdsgroepen (24). In dezelfde studie zag men dat de dieren die geïnfecteerd werden op vierentwintig weken naast een verlaagde EPG, ook een lagere totale wormbesmetting hadden. Verhoogde oestradiol en progesterongehalten voor de start van de leg zouden mee aan de basis van dit verschijnsel liggen (26). Een gevolg hiervan is dat er kan gesteld worden dat een kip onderhevig is aan een gevoelige periode (tussen de leeftijd van 6-8 weken en 5-6 maand, afhankelijk van het begin van de legperiode van het ras) in plaats van aan een resistente periode (24). Dit kan worden in acht genomen bij het bepalen van preventiemaatregelen op een bedrijf. Zo kan er extra aandacht qua hygiënevoorschriften worden besteed aan de dieren die zich op basis van leeftijd in een risicoperiode bevinden. Een studie uit België (1) (weliswaar met slechts vier onderzochte bedrijven) stelde ook vast dat in de legperiode van een kip, de legpiek het moment is waarop het dier het gevoeligst is. Dit kon worden gezien door het feit dat de EPG het hoogst waren één maand na de legpiek (deze maand komt overeen met de prepatentperiode van een worminfectie zoals Ascaridia galli). Fig. 10. EPG waarden na inoculatie op zes, twaalf, achttien en vierentwintig weken (24) 22

28 Voeder Andere studies (27) toonden aan dat ook het voeder een invloed kan uitoefenen op het al dan niet besmet raken van kippen met maagdarmnematoden. Een eerste boosdoener is het gehalte aan polysachariden (zonder zetmeel) in het voeder. Deze kunnen in verschillende vormen worden toegediend in het voeder (al dan niet oplosbaar). Alle vormen van toediening van deze polysachariden zullen echter de prevalentie, graad en excretie van besmetting verhogen. De dieren die meer gevoederd werden met polysachariden vertoonden ook minder efficiënte voederconversie en gewichtsaanzet (27). Het toevoegen van polysachariden is dus geen goede preventiemaatregel, aangezien het de wormbesmetting enkel verergert (27). Een precieze oorzaak hiervan is echter nog niet ontdekt. Er is ook een duidelijke wisselwerking tussen de nematoden in het dier en de mycotoxines in het voeder. In een studie (28) werd het verband tussen Ascaridia galli en het mycotoxine DON (deoxynivalenol) onderzocht. Hoewel de precieze oorzaak nog niet bekend is, zijn de bevindingen wel duidelijk. Uit de resultaten blijkt dat dieren die een voeder krijgen gecontamineerd met DON duidelijk zwaardere worminfecties te verduren krijgen (meer wormen, grotere wormen en een hogere EPG) dan diegene die een voeder krijgen zonder extra toegevoegde mycotoxines. Omgekeerd is er echter ook een duidelijk effect waarneembaar; dieren die geïnfecteerd zijn met Ascaridia galli zullen sneller negatieve effecten ondervinden van contaminaties van hun voeder met mycotoxines als DON. Algemene kritische grenzen voor het gehalte DON in het voeder bedragen 5 mg DON/ kg voer (28), maar dit moet voorzichtig geïnterpreteerd worden aangezien deze waarde geen rekening houdt met stressfactoren of onderliggende aandoeningen (zoals een worminfectie). Contaminatie door mycotoxines moet dus ten allen tijde vermeden worden, of tenminste zo laag mogelijk gehouden worden (28). a. Andere infecties In de eerste plaats zijn worminfecties zelf vaak een predisponerende factor voor de prevalentie van verscheidene andere ziektes. Dit wordt zowel veroorzaakt door de lokale schade van de worm (bijvoorbeeld ter hoogte van de darmwand) als door de algemeen verminderde immuniteit van het dier (5). Specifiek naar de link tussen Pasteurella multocida en Ascaridia galli werd er al intensief onderzoek gedaan (29). Men kon vaststellen dat een infectie met beide pathogenen een relatief gezien 23

29 ernstiger ziektebeeld teweeg bracht dan men zou verwachten op basis van de resultaten van infectie met één van beide pathogenen. Opvallend was ook dat, zeker op lange termijn, de symptomen (in het geval van deze studie vooral een gedaalde gewichtstoename) ernstiger waren indien het dier eerst met Ascaridia galli werd besmet en pas nadien met Pasteurella multocida (dan omgekeerd). De onderzoekers van de studie vermoeden dat er een vorm van immunosuppressie is ten gevolge van een infectie met Ascaridia galli (29). Ook op andere vlakken kon er een nefaste invloed van de besmetting worden vastgesteld. Bij de groep dieren die eerst of enkel met Pasteurella multocida werden besmet was er een uitval van 15%, terwijl er bij dieren die eerst met Ascaridia galli besmet werden en nadien met Pasteurella multocida er een uitval van 30% was. Ook werd de gemiddelde leeftijd waarop het eerste ei werd gelegd bij deze laatste groep naar achteren verschoven (29). Deze parasiet mag ook niet worden onderschat als drager van secundaire pathogenen. Zo is er Heterakis gallinarum die dienst doet als vector van Histomonas (5) (zie 1.2. Heterakis gallinarum: pathogeniciteit), maar ook Ascaridia galli die bepaalde species van Salmonella kan overdragen (1). b. Bedrijfshygiëne Bedrijfshygiëne is een cruciale vorm van preventie. Er zijn echter zoveel verschillende aspecten van bedrijfshygiëne dat het in de praktijk vrijwel onmogelijk is om alles toe te passen. Toch dienen zoveel mogelijk van deze principes toegepast te worden om de wormbesmetting zo laag mogelijk te krijgen. Ten eerste heeft een all-in all-out systeem een absolute voorkeur (5,7) ; deze vorm van bedrijfsvoering biedt de eigenaar van de stallen een periode waarin er efficiënt kan worden gedesinfecteerd (zie ook Desinfectie). De bedding van de dieren dient regelmatig ververst te worden (bepaalde richtlijnen (5) vermelden wekelijkse reiniging ) om een droog milieu te creëren, dit verlaagt de overlevingscapaciteit van de meeste nematoden (eitjes) (5). Verder zijn er vele voorschriften omtrent het gedrag van de boer en eventuele bezoekers op het bedrijf. Zo dient er best een specifieke volgorde gevolgd te worden bij het bezoeken van stallen (van gezond naar ziek en van jong naar oud (7) ). Indien er zieke dieren aanwezig zijn op het bedrijf, wordt er best een quarantaineprotocol in gang gezet, waarbij aparte kleding en schoeisel voor de stal met de zieke dieren wordt voorzien (7). De bezoekers (die best zo laag mogelijk in aantal zijn) en 24