Waterlandstichting. Het schuitje van Bos. Ewald Engelen

Transcriptie

1 Waterlandstichting Het schuitje van Bos Ewald Engelen Het begin dit jaar gepresenteerde beginselprogramma van de Partij van de Arbeid was volgens velen te summier. Langzaamaan krijgen de politieke beginselen van de PvdA echter vlees op de botten. In een recent tweeluik van lezingen? de Bertus Bolk-lezing van 2 maart en de Futur-lezing van 6 april? heeft Wouter Bos de artikelen 2.1 en 2.6 van het beginselprogramma verder uitgewerkt. Daarin omschrijft de PvdA?het recht op een fatsoenlijk bestaan? als haar voornaamste politieke doelstelling en presenteert zij solidariteit en saamhorigheid als de voornaamste beginselen van een toekomstbestendige verzorgingsstaat; waarschijnlijk hét twistpunt van de komende parlementsverkiezingen. In de Bertus Bolk-lezing (opgenomen in dit nummer) volgt Wouter Bos de Amsterdamse socioloog Abram de Swaan door te stellen dat altruïsme nimmer de reden kan zijn geweest voor het ontstaan van een verzorgingsstaat en dat ook nu niet is. Welbegrepen eigenbelang of reciprociteit is altijd een veel stabieler en duurzamer motief geweest. Bos schetst daar vervolgens twee varianten van. Ten eerste die van gedeeld lot: omdat mij hetzelfde kan overkomen als mijn buurman draag ik bij aan de collectieve pot. En ten tweede die van de publiek vermijdbare overlast: ik wil niet geconfronteerd worden met de gevolgen van de verpaupering van anderen en draag daarom bij aan de publieke kas. Volgens Bos hebben deze motieven ten grondslag gelegen aan de grote coalitie van kansenarmen, middenklasse en intellectuele bovenklasse die de PvdA heet en die in de eerste naoorlogse decennia haar politieke gewicht achter het project van de verzorgingsstaat heeft geplaatst. Het probleem anno 2005 is echter, aldus Bos, dat die coalitie uiteen is gevallen. Door economische groei, individualisering, gestegen onderwijspeil en secularisering is de middenklasse niet alleen sterk gegroeid, ook zijn haar risico?s andere geworden dan die van de onderklasse. Dat heeft volgens Bos te maken met het feit dat de onderklasse in Nederland van kleur is verschoten; net als in de Verenigde Staten is zij?zwart? geworden. En ten derde worden de problemen van migratie en mislukte integratie ongelijk over de Nederlandse bevolking verdeeld. Volgens Bos dwingt dit tot een herinrichting van pagina 1 van 5 -

2 de Nederlandse verzorgingsstaat. Bos wijst het moreel appèl van zijn Christen-democratische collega?s niet af, maar betwist de effectiviteit ervan. Ook wijst hij de optie van een minimumstelsel af, zoals bepleit door het Centraal Plan Bureau. Hoewel het ook volgens Bos de economische groei zou verhogen, zal zo?n minimumstelsel? dat alleen de?deserving poor? helpt en de draagkrachtigen hun eigen oplossingen laat zoeken? op de langere termijn tot een verlies van legitimiteit leiden. Vooral om die laatste reden bepleit Bos een verzorgingsstaat die de middenklasse via goede maatschappelijke dienstverlening? onderwijs, volksgezondheid, welzijn, kinderopvang, arbeidsvoorziening en volkshuisvesting? aan zich weet te binden. Om dat te doen moet de kwaliteit van de maatschappelijke dienstverlening omhoog. Bos spreekt in dit verband van maatwerk, variëteit en transparante belastingheffing en besteding. Wat dat concreet betekent heeft Bos een dikke maand later in zijn Futur-lezing uiteengezet. Daar oefent hij een brede kritiek op het leervermogen en de instrumenten van de overheid, en pleit hij in plaats daarvan voor kleinschaligheid, decentralisatie en deregulering. Ook neemt hij afstand van de metafoor van de bedrijfsmatige overheid en bepleit hij, analoog aan Tonkens en de WRR, voor meer ruimte voor de professional en de uitvoerder. Tevens distantieert hij zich van het keuzeparadigma; burgers moeten kunnen kiezen of ze willen kunnen kiezen en moeten niet gedwongen worden om te kiezen. Tot slot hekelt Bos de gelijkheidsfetisj die politici en beleidsmakers steeds weer in de kramp doet schieten als instellingen met ongelijke diensten op ongelijke vragen reageren. Doel van dit nieuwe, decentrale besturingsparadigma, aldus Bos, is het overeind houden van een brede verzorgingsstaat die?een samenleving bij elkaar houdt? in plaats van splijt, die een?publieke moraal uitdraagt? en belichaamt, en die samenleving en economie?sterker maakt?. Tot zover niets dan lof voor Bos, hoewel zijn verwerping van het minimumstelsel à la het CPB zeker voor een sociaal-democraat een vreemde argumentatiekronkel bevat. Hebben sociaal-democratische Keynesianen niet altijd overtuigend aangetoond dat groei en inkomensbescherming elkaar niet uitsluiten maar juist vooronderstellen? Met het onderschrijven van de uitruil tussen groei en bescherming kiepert Bos zonder blikken of blozen decennia aan sociaaldemocratische wijsheid over boord. Ook de veiligheids- en politievoorbeelden die Bos van stal haalt bij het uitwerken pagina 2 van 5 -

3 van zijn besturingsfilosofie bevreemden. Binnenlandse veiligheid hoort toch net als buitenlandse veiligheid tot de kerntaken van de moderne staat en is om die reden toch veel meer van de overheid dan diensten als onderwijs, gezondheidszorg en kinderopvang die zijn voortgekomen uit het particulier initiatief? Ik kan deze veiligheidsverwijzingen als niets anders zien dan een makkelijke knieval voor de huidige politieke onzekerheid op dit vlak. Hieruit spreekt meer behaagzucht dan wijsheid. Maar goed, zo gaat dat kennelijk in de nationale politieke arena? En ten derde rept Bos met geen woord over de solidariteit van de economische elite met de rest. Toch een onderwerp waarover je van een sociaal-democratische voorman iets mag verwachten. Uit zijn zwijgen kunnen twee dingen worden afgeleid. Óf Bos heeft zich het marktvertoog al zozeer eigen gemaakt dat marktuitkomsten niet langer tot herverdeling nopen. Óf hij beroept zich op de wet van de grote getallen en kijkt alleen naar die inkomenscategorieën die fiscaal interessant zijn, namelijk de middenklasse-inkomens. Gezien zijn bijdrage aan het recente debat over de bonussen van de topmannen van Essent en Nuon vermoed ik dat het laatste het geval is. Wonderlijker vind ik echter Bos? pleidooi voor versterking van de sociale cohesie om de Nederlandse verzorgingsstaat toekomstbestendig te maken.?pas als we het gevoel hebben? dat we met z?n allen in een schuitje zitten, autochtoon en allochtoon, pas dan zal het lukken saamhorigheid, lotsverbondenheid en dus solidariteit tot stand te brengen?, aldus Bos. Drie vraagtekens heb ik bij dit schuitje van Bos. Ten eerste dacht ik dat Bos het morele appèl als beleidsinstrument als ineffectief had verworpen. Nu verneem ik echter dat we ons sterk moeten maken voor een grotere culturele verbondenheid en ervoor moeten zorgen dat iedereen onze (?) culturele kernwaarden onderschrijft. Maar heette het niet in de Bolk-lezing dat de Nederlandse verzorgingsstaat was gebouwd op het besef van een gedeeld lot en onderlinge afhankelijkheid in plaats van op een gedeelde moraal en een gedeelde cultuur? Als dat zo is, waarom dan in het licht van de uitdagingen waar de hedendaagse verzorgingsstaat voor staat toch weer die moraal en cultuur uit de kast gehaald? Waarom niet benadrukt dat alles op alles moet worden gezet om sociaal-economische uitsluiting te bestrijden, teneinde nieuwkomers alsnog te?vangen? in ketens van wederzijdse afhankelijkheid, hoe minimaal ook? Ten tweede vraag ik mij af waarom dat schuitje van Bos zou moeten samenvallen met de grenzen van het Nederlandse grondgebied. Zijn wij niet op vele pagina 3 van 5 -

4 verschillende manieren afhankelijk van allerlei vreemden die zich ver buiten de Nederlandse grenzen bevinden? Het wonder van economische internationalisering is nou juist dat nationale, regionale en lokale autarkie, en de achterlijkheid en agressiviteit die dat meestal impliceerde, geen optie meer is. Dit harde gegeven zou aanleiding moeten zijn om de nationale solidariteit, die zogenaamd ten grondslag ligt aan onze verzorgingstaat, tegen het licht te houden van oude sociaaldemocratische idealen van internationale solidariteit. Deze idealen zijn in een internationaliserende economie misschien wel meer?zeitgemäss? dan het krampachtig vasthouden aan een schuitje van Nederlandse makelij. Ten derde heb ik vraagtekens bij de causaliteit die Bos suggereert. Op het ene moment is saamhorigheid een noodzakelijke voorwaarde voor solidariteit, terwijl op het andere moment de collectieve voorzieningen die deze solidariteit belichamen weer saamhorigheid als effect hebben. Als Bos de nuchtere argumentatie van De Swaan consequent zou hebben gevolgd, zou hij alleen dat laatste moeten beweren: saamhorigheid is het product van een verzorgingsstaat, niet zijn mogelijkheidsvoorwaarde. Volgens de conflictsociologie zijn moderne samenlevingen voortdurend veranderende compromissen tussen verschillende groepen, met verschillende belangen en verschillende levensbeschouwingen. Stabiliteit komt voort uit een gedeelde geschiedenis van conflictbeslechting, niet uit een gedeelde cultuur of gedeelde waarden. Maar omdat in deze redenering geen plaats is voor een autochtoon beschavingsoffensief en geen politicus zich er aan kan onttrekken om daar melding van te maken, heeft Bos ook de tegenovergestelde Christen-democratische redenering in zijn betoog moeten weven, namelijk dat solidariteit saamhorigheid vooronderstelt. Het zou Bos sieren als hij in zijn volgende lezing over de Nederlandse verzorgingstaat en de maatschappelijke dienstverlening deze redeneerlijn zou afzweren. We hoeven namelijk geen vrienden te zijn om samen te kunnen leven. Wederzijdse onverschilligheid is in complexe samenlevingen als de onze een groot goed. Gemeenschapsgevoel is niet nodig voor het adequaat functioneren van complexe samenlevingen; bovendien is het als politiek doel onbereikbaar. Als dat wordt ingezien, wordt de integratiekwestie ineens veel minder ingewikkeld en blijft er eindelijk tijd over om eens wat anders te doen, bijvoorbeeld nadenken over hoe de maatschappelijke dienstverlening kan worden verbeterd. Want met Bos ben ik van mening dat een fiscale?backlash? van de middenklasse tegen de?uitkeringsklasse? alleen kan worden voorkomen wanneer die verdomde basisschooltoiletten niet?s morgens vroeg al naar urine ruiken. Ewald Engelen is als financieel geograaf verbonden aan de Universiteit van Amsterdam en op projectbasis werkzaam bij de Wetenschappelijke Raad voor pagina 4 van 5 -

5 het Regeringsbeleid. pagina 5 van 5 -