OPENINGSBOD. Voor een dialoog over grondwater: argumenten delen en belangen verbinden om uiteindelijk opgaven te combineren

Transcriptie

1 OPENINGSBOD Voor een dialoog over grondwater: argumenten delen en belangen verbinden om uiteindelijk opgaven te combineren Grondwater heeft een belangrijke verbindende rol binnen het bodemen watersysteem en de vele maatschappelijke opgaven die daarin samen komen. Het gaat om lokale én bovenlokale belangen, zoals water, voedsel, klimaatadaptatie, draagvermogen, energie en landgebruik. Een verbindende en ook wat onzichtbare rol. Grondwater is van iedereen en van niemand. Het is een common good, een zorg en voordeel voor allen. Op welke wijze kunnen we, vanuit een integrale benadering van het gebruik van het bodemen watersysteem (ecosysteemdiensten) voor tal van maatschappelijke opgaven, het grondwater benutten, beheren en verzorgen? Het openingsbod is gebaseerd op een voorstel: Laten we in regio s uitgaan van een integrale benadering van het bodemen watersysteem en de rol van het grondwater binnen dat systeem. De benadering is eigendom van de gezamenlijk opererende (voor grondwater relevante) regionale partners, zowel van publieke als private afkomst. Het voorstel is gebaseerd op door de opstellers als bemoedigend ervaren praktijktrajecten in diverse regio s waar in gezamenlijkheid is gewerkt aan het opstellen van gebiedsplannen of gebiedsgericht grondwaterbeheer. Met dit openingsbod, willen we bereiken dat in (veel) meer regio s de dialoog wordt gevoerd over nut en noodzaak van een integrale benadering. In de verwachting (en hoop) dat het vervolgens komt van gezamenlijke investering en uitvoering in de regio. Opstellers van deze tekst Dit openingsbod is opgesteld door Lidwien Besselink, Remco de Boer, Rob Bonte, Linda Bruin, Gemma van Eijsden, Gerald-Jan Ellen, Robert de Graaff, Douwe Jonkers, Ron Nap, Corné Nijburg, Peter de Putter, Liesbeth Schipper, Michelle Talsma, Marco Vergeer en Wim Wassink. Het is een groep, die kennis van grondwater in relatie tot de Omgevingswet, de Structuurvisie Ondergrond, het bodemconvenant, regionale projecten en het Deltaprogramma combineert. De genoemde personen hebben op persoonlijke titel deelgenomen aan de totstandkoming van deze tekst. De cursief afgedrukte kaders in het openingsbod zijn afkomstig uit hun praktijkervaringen. 1

2 Opbouw van het openingsbod Het openingsbod kent drie dialooglijnen, die op de volgende pagina s zijn uitgewerkt: 1. Samenwerking voor voldoende en schoon grondwater: wie is aan zet? Het probleem is niet dat we geen zorg hebben over voldoende en schoon grondwater, het probleem is dat we dat onvoldoende met elkaar delen en ons handelen niet aanpassen. Dat zal beter gaan als de vraag om een collectieve en integrale benadering nadrukkelijker uit de samenleving (burger, bedrijf) komt. 2. Kunnen we de complexiteit van grondwater ontrafelen? Iedere partij afzonderlijk weet te weinig van het bodemen watersysteem in een regio en hoe het grondwater daarbinnen functioneert. Het bundelen van de kennis en vooral de gezamenlijke duiding van deze informatie is cruciaal. Partijen kunnen met elkaar de complexiteit van het systeem en het grondwater ontrafelen en beschikbaar stellen voor de opgaven in de regio. 3. Wat is het handelingsperspectief voor burgers, bedrijven en overheden? Ervaringen met regionale projecten in de afgelopen jaren bieden sleutels om te komen tot (in de regio geaccepteerde) gebiedsaanpakken. Vanuit deze lijnen is in een bijlage het beoogde huiswerk voor de komende periode beschreven. Een dialoog over grondwater Doet u mee aan de dialoog? Graag horen we van u, bijvoorbeeld als één van de punten van onderstaande van toepassing is: Herkent u de dialooglijnen of juist niet? Bent u het wel of niet eens met de gemaakte analyse 1? Kunt u de analyse onderbouwen of nuanceren met wetenschappelijk onderzoek of praktijkervaring? Kent u regio s waar niet wordt gewerkt met het grondwater in overeenstemming met dit openingsbod, maar waar dat mogelijk goed zou kunnen werken? Of juist regio s waar is gebleken dat het niet heeft gewerkt? Zijn er andere punten die in deze tekst moeten zijn gezegd? Meedoen We bieden iedereen tot 1 november 2016 de gelegenheid om te reageren via info@grondwatercollectief.nl. Met de opgehaalde suggesties & verbeteringen, bemoedigende signalen & afwijzingen of andere signalen passen we na deze datum het openingsbod aan. Dit zijn de mogelijkheden om te reageren: U kunt een reactie inzenden. U kunt ook, graag zelfs, reageren door het initiëren van een dialoog in een regio met potentiële regiopartners. Laat het ons weten en wij doen graag mee, zowel aan de dialoog als aan de organisatie daarvan! 1 De analyse is gebaseerd op de praktijkervaring van de opstellers. De analyse is niet getoetst aan de hand van wetenschappelijk onderzoek. 2

3 Dialooglijn 1 SAMENWERKING VOOR VOLDOENDE EN SCHOON GRONDWATER: WIE IS AAN ZET? Samenvatting: Het probleem is niet dat we geen zorg hebben over voldoende en schoon grondwater, het probleem is dat we dat onvoldoende met elkaar delen en ons handelen niet aanpassen. Dat zal beter gaan als de vraag om een collectieve en integrale benadering nadrukkelijker uit de samenleving (burger, bedrijf) komt. Als samenleving hebben we een collectief belang en verantwoordelijkheid om te zorgen voor voldoende kwalitatief goed grondwater. Dat is een belang en een verantwoordelijkheid die tot ver in de toekomst reiken. Grondwater stroomt in de bodem. Horizontaal en verticaal. Het is maar net hoe het bodemen watersysteem zich in de eeuwen heeft ontwikkeld en heeft geleid tot een landschap. Het bodemen watersysteem is een krachtig systeem en een partner in actuele maatschappelijke opgaven. In 2008 signaleerde de commissie Grondwaterbeheer van het Landelijk Bestuurlijk Overleg Water (LBOW), onder leiding van Peter Glas, de noodzaak van bestuurlijke arrangementen over grondwater. In de uitvoeringspraktijk zijn daarvan enkele voorbeelden zichtbaar. Wat is het onderwerp? Schoon en voldoende drinkwater, gezond voedsel, voldoende draagvermogen, klimaatadaptatie, hernieuwbare energie, bodemdaling, waterover- en wateronderlast. Deze en andere maatschappelijke opgaven hebben een onlosmakelijke binding met grondwater, het functioneren van bodemen watersystemen en de levering van ecosysteemdiensten. De relatie laat zich optekenen in ontwikkelingen in de praktijk en in beleid en wetgeving. Neem de Structuurvisie Ondergrond, die gaat over functietoekenning in het bodemen watersysteem. Dat is een toekenning die zich grotendeels regionaal zal gaan afspelen en waarbij de werking van het regionale bodemen watersysteem en de in de regio aanwezige belangen en opgaven een cruciale rol spelen. Of neem de Omgevingswet. Deze vraagt decentrale overheden nadrukkelijker dan voorheen om te komen tot regionale afwegingen ten aanzien van de omgeving, boven- en ondergronds. Of neem de Deltabeslissing in het kader van het Deltaprogramma, het nationale programma voor klimaatadaptatie, dat de komende jaren zijn fysieke uitvoering in zowel de regio als op het lokale niveau zal krijgen. Deze drie ontwikkelingen in beleid en wetgeving geven overheden een decentrale en in de regio collectieve verantwoordelijkheid. De komende jaren zal de uitvoeringspraktijk zich ontwikkelen. In een bodemconvenant hebben Rijk, waterschappen, provincies en gemeenten afspraken gemaakt over de implementatie van deze decentralisatie in de periode tot De afspraken zijn uitgewerkt in een Uitvoeringsprogramma. Intussen zijn verschillende regio s al bezig. Bestuurders en ambtenaren zoeken elkaar in de regio op, in de wetenschap dat hun opgaven via het bodemen watersysteem met elkaar verbonden zijn. Dat leidt in verschillende regio s tot interessante gebiedscoalities en voornemens. 3

4 Bovenstaande leidt tot de constatering dat er een beweging is van centraal naar decentraal. In de regio zullen nationale en regionale opgaven elkaar treffen. Deze opgaven vragen het nodige van het bodemen watersysteem en de wijze waarop het grondwater daarin als verbindende schakel functioneert. In diverse regio s heeft dat ertoe geleid dat overheden, soms samen met (semi-)private ondernemingen, elkaar opzoeken. Ze doen waar we in Nederland steeds sterker moeten worden: optimaal gebruik maken van de natuurlijke krachten van het fascinerende en tegelijkertijd complexe bodemen watersysteem. Met grondwater in de hoofdrol. Het onderwerp is dus grondwater. En tegelijk is het onderwerp: de behendigheid van overheden (& haar bestuurders) en samenleving (& haar organisatievormen, zoals bedrijven en verenigingen) om in de toekomst samen te werken aan grondwater. Het is een grensontkennende samenwerking (overheden die over de eigen beheergrenzen én taken heen durven kijken en daarin elkaar opzoeken) dat definitief het je bent ervan of niet lijkt te hebben vervangen. De benadering is gebaseerd op een aantal acties in de regio: 1) Het identificeren van de relevante partijen in de regio. 2) Het organiseren van een traject waarin deze partijen in een regio argumenten met elkaar delen en open staan voor elkaars belangen. 3) Het delen van data en een gezamenlijke interpretatie van deze data tot regionale informatie over het functioneren van het bodemen watersysteem (kracht én kwetsbaarheid) en de rol van grondwater daarin. 4) Het verbinden van deze belangen in de regio om uiteindelijk maatschappelijke opgaven te combineren. 5) Gezamenlijk investeren en werken in een regio. In enkele regio s in Nederland worden gewassen geteeld die waterbeheerders niet prettig vinden omdat ze veel grondwater onttrekken of veel gewasbeschermingsmiddelen nodig hebben. Vanuit een gezamenlijke analyse kan de wens ontstaan om te kiezen voor een gewas dat de toplaag van het bodemsysteem robuuster maakt en daardoor water en stoffen langer vasthoudt. En vanuit die gezamenlijke analyse kan het gesprek worden aangegaan over toplaagverbeteringen waar allen van profiteren. Wat is het probleem? In Nederland is grondwater in overvloed beschikbaar. We kunnen het relatief eenvoudig oppompen en vrijwel zonder zuivering gebruiken. Geen enkel probleem, zo lijkt het. En dat is nu juist het probleem. Er zit nauwelijks rem op het gebruik van grondwater, waardoor we onze voorraden relatief stevig aanspreken. In Nederland gebruiken we schoon, gezond drinkwater om het toilet door te spoelen of de tuin te sproeien. Dat is opmerkelijk in een wereld waar oorlogen worden gevoerd om de beschikbaarheid van zoet water zeker te stellen, alleen om te overleven. Het probleem is dat grondwater in Nederland niet wordt erkend als schaars goed (voor de lange termijn). We zijn daardoor geneigd om te denken dat het wel goed gaat, dat er geen collectieve verantwoordelijk is of collectieve zorg nodig is. En we zijn geneigd te denken dat optredende problemen met technische maatregelen kunnen worden opgelost. Er is geen, door de samenleving gevoelde, urgentie over de vraag of het bodemen watersysteem en het grondwater goed (genoeg) functioneert. 4

5 Wij denken dat er wel reden is van urgentie. Daarvoor zijn vele aanleidingen, hieronder zijn er drie beschreven: Voor hoeveel jaar kunnen we nog doen met de huidige voorraad grondwater en wat komt daarna? Het ministerie van I&M geeft in haar Nota drinkwater aan dat over ongeveer 35 jaar de beschikbaarheid lastiger gaat worden. In reactie daarop stelt de nota voor om grondwatervoorraden vanuit nationaal belang te reserveren voor extra voorziening bij grote incidenten of rampen. In de kuststreek verzilt het grondwater. De stijging van de zeespiegel en de autonome bodemdaling zijn oorzaken van dat effect. Regio s worden voor hun zoetwatervoorziening afhankelijk van andere delen van het land, dan wel zullen zij op andere wijzen aan kwalitatief grondwater moeten zien te komen (zoals opvang en gebruik van hemelwater). Bovendien heeft het huidige landgebruik last van de verzilting, zeker in regio s waar kwetsbare natuur aanwezig is of kwetsbare landbouwgewassen worden geteeld. Deze regio s zullen meer en meer rekening moeten houden met deze verandering, bijvoorbeeld door andere bodemfuncties in de regio te introduceren, zoals zilte landbouw. Hier ligt ook een opgave in de sfeer van de ruimtelijke ordening. De klimaatverandering zorgt voor een grilliger weerbeeld: intensievere regenbuien en langere droge perioden. De regenbuien veroorzaken een zichtbare wateroverlast, zeker in bebouwde gebieden waar veel bodems zijn verhard. De wateronderlast als gevolg van droogte is een onzichtbaar en waarschijnlijk groter probleem. Hoe kunnen we ervoor zorgen dat het zichtbare bovengrondse probleem van wateroverlast de bodem insijpelt (en niet geforceerd wordt afgevoerd) om daar bij te dragen aan het verhelpen van het onzichtbare droogteprobleem onder het maaiveld? Private en semipublieke ondernemingen pompen water op. Kwaliteit van het grondwater is belangrijk. De burger is de afnemer van hun producten. De eventuele extra kosten worden uiteindelijk altijd aan de burger, aan de samenleving doorbelast. Diepe tunnels en parkeergarages zijn obstructies in het grondwatersysteem. Het grondwater zal een andere weg moeten vinden. Heeft de burger, die klaagt over water in zijn kelder, een punt als hij de verantwoordelijkheid daarvan neerlegt bij de overheid die ongebreidelde ondergrondse bebouwing toelaat? Of heeft hij gewoon een achterstand in het onderhoud van zijn woning? Bij de aanleg van een snelweg in West-Nederland worden honderden miljoenen kuubs water weggepompt. Wie had deze situatie kunnen voorkomen? Hoe zorgen we ervoor dat zo n situatie niet nog eens voorkomt? Het is een situatie die we herkennen in diverse steden die te maken hebben gekregen met grondwateroverlast bij grote bouwprojecten. Wie is aan zet: de overheid of burger? Burgers wijzen op wateroverlast na een regenbui. Waterleidingbedrijven melden problemen met de kwaliteit van het grondwater. Boeren en natuurbeheerders maken zich zorgen over de verzilting van het grondwater dat ze gebruiken voor de besproeiing van de gewassen. Experts waarschuwen voor het toenemend aantal boringen als gevolg van bodemenergiesystemen of bijvoorbeeld geothermie, dwars door waterscheidende bodemlagen heen, en vrezen lekkages van de ene naar de andere bodemlaag. Het is goed om de signalen van samenleving en ondernemingen serieus te nemen. De samenleving wantrouwt functies in de diepe ondergrond en denkt aan lekkages, trillingen en aardbevingen. 5

6 Bedrijven zijn benauwd voor diepe boringen voor de winning van schaliegas en aardwarmte of de opslag van radioactief materiaal, afvalgassen en vloeistoffen. Het gaat immers dwars door hun watervoorraden heen. Wat als buizen of ondoorlatende bodemlagen gaan lekken? Bedrijven die afhankelijk zijn van grondwater als grondstof signaleren: het water is niet schoon genoeg of zal dat over een paar niet meer zijn. Als eerste detecteren ze stoffen in het grondwater, zoals restanten van medicijnen of hormonen, die eerder waren of konden worden gemeten. En dat terwijl de wel opgemerkte gechloreerde koolwaterstoffen of olieachtige stoffen in hun ogen nog niet afdoende zijn aangepakt. Is het aan de ondernemingen zelf om te zorgen voor een duurzaam veilige grondstof voor hun productie? Of is het aan de samenleving en haar openbare besturen om dit probleem te beteugelen? Vast staat, de samenleving betaalt uiteindelijk de rekening. Nederland staat met de ontwikkeling van de Omgevingswet aan de vooravond van een herziening van de weten regelgeving over de inrichting van de fysieke leefomgeving. Het motto van die herziening luidt: Eenvoudig beter. Het idee is om de samenleving (burgers én bedrijven) meer verantwoordelijkheid te geven. De ambities zijn hoog: meer ruimte voor initiatiefnemers, behoud van het bestaande beschermingsniveau en voordelen voor alle gebruikers en een groter vertrouwen van burgers in de overheid. Het nieuwe omgevingsbestel veronderstelt een reservoir aan maatschappelijke energie. Is dat er wel? En is dat er ook voor het grondwater? Mensen hebben meer te doen, er komen meer claims op hen af en niet iedereen beschikt over dezelfde vaardigheden. Het Sociaal en Cultureel Planbureau signaleert een risico van het overvragen van de participatieve samenleving. Grondwater is van iedereen (en dus van niemand), grondwater is een traag medium en gaat dus over lange termijn denken en heeft een verbindende rol als het gaat om de relatie tussen verschillende opgaven in een regio. Durft en kan de overheid dit samen met anderen? Durft en kan de overheid het initiatief overlaten aan burgers of bedrijven? De samenleving is aan zet! Aan het einde van deze dialooglijn stellen we vast dat het ontbreekt aan de maatschappelijke erkenning van de onlosmakende en cruciale relatie tussen grondwater en vele maatschappelijke opgaven. Daardoor ontbreekt het aan een gevoel van collectieve verantwoordelijkheid en de collectieve animo tot het verzorgen van het grondwater en het natuurlijke systeem waar ze deel van uitmaakt. Dat probleem lost zich alleen op als burger en samenleving opstaan en vragen om oplossingen. De overheden hebben een helpende rol in het beheer van grondwater en het totale bodemen watersysteem. Dat zal niemand ontkennen en ze werken er hard aan. Er zijn ruim voldoende deskundigheid, informatie en ICT-mogelijkheden om dat werk goed te doen. Nog te veel gebeurt dat vanuit eigen doelstellingen en belangen. De samenleving kan hen vragen om nog meer samen te werken in relatie tot lokale en bovenlokale opgaven. 6

7 Dialooglijn 2 KUNNEN WE DE COMPLEXITEIT VAN GRONDWATER ONTRAFELEN? Samenvatting: Iedere partij afzonderlijk weet te weinig van het bodemen watersysteem in een regio en hoe het grondwater daarbinnen functioneert. Het bundelen van de kennis en vooral de gezamenlijke duiding van deze informatie is cruciaal. Partijen kunnen met elkaar de complexiteit van het systeem en het grondwater ontrafelen en beschikbaar stellen voor de opgaven in de regio. Grondwater bevindt zich onder de grond, in een bodemen watersysteem dat we niet volledig begrijpen. Het is onzichtbaar en het is slechts bij benadering te voorspellen waar het grondwater zich naar toe beweegt. Zeker in een land dat zoveel betonnen obstructies onder het maaiveld heeft zitten. We moeten accepteren dat we nooit helemaal zeker weten hoe het grondwater zich gedraagt. We kunnen er wel mee leren werken door er veel mee te doen, ervaringen op te doen en te leren van opgetreden effecten. Trial & error. Het grondwatersysteem is complex. Ter illustratie zijn hieronder de volgende ervaringen genoteerd: Experts kunnen voorspellen op welke wijze en met welke snelheid grondwater stroomt, maar worden nog regelmatig verrast door onvermoede bodemlagen, nieuwe obstructies door ondergrondse bebouwing of anderszins. In het grondwatersysteem komen vele werkvelden samen. Deze hebben eigenstandige doelen, zoals het leveren van water voor consumptie of bedrijfsprocessen, het voorzien van vegetatie met grondwater, het opslaan van warmte en koude. Er bestaat een nadrukkelijk relatie met de bovengrondse ordening van de ruimte en het beheer van het totale watersysteem. Als afgeleide daarvan hebben vele organisaties en mensen binnen die organisaties een afhankelijke relatie met het grondwater. Grondwater hoort bij hun werkpakket, maar is lang niet altijd de hoofdmoot. Er zijn meerdere schaalniveaus. De stroomgebieden van de EU-Kaderrichtlijn Water vragen een andere vorm van beheer dan het beheer van het stedelijke grondwater. Het gaat om een grootschalige benadering van een groot deel van Nederland versus het voorkomen van paalrot aan de fundering van een monumentaal grachtenpand. Waar zit dan het optimum, wat is dan nog een doelmatige aanpak? Praktijkvoorbeelden laten zien dat de keuze voor een sectorale aanpak leidt tot het verlies van kansrijke koppelkansen. Andere praktijkvoorbeelden laten echter zien dat een streven naar integraliteit leidt tot uitdijende en ingewikkelde trajecten waar niemand meer een touw aan vast kan knopen. Voor beide is het nodige te zeggen. Regionale aanpak Ergens in het midden, en dat is maatwerk, ligt een werkbare en integrale regionale aanpak. Eigenlijk een hele boeiende situatie. Wie gaat in het midden staan en neemt initiatief? Wie bepaalt het schaalniveau en afbakening, zowel in ruimte als in complexiteit? Wie zorgt ervoor dat partijen samenwerken? Cruciaal is dat we met elkaar beseffen wat de functie is van grondwater voor de verschillende opgaven (bewustwording), hoe het grondwatersysteem functioneert (informatievoorziening) en de wijze waarop actoren met elkaar samenwerken (bestuurlijke arrangementen). De man of vrouw in het midden, met zijn of haar regionale partners, staat een boeiende én complexe opgave te wachten. 7

8 Bewustwording: het probleem delen Waarom is er in Nederland wel het besef dat een transitie naar hernieuwbare energie nodig is, maar niet van hernieuwbaar grondwater? Dat de samenleving zuinig is op de beschikbare voorraden. Dat de samenleving de kwetsbaarheid van het bodemen watersystemen beseft en kennis van het systeem gebruikt in de voorbereiding op fysieke ingrepen in dat systeem? Deze maatschappelijke erkenning, in dialooglijn 1 is daar uitgebreider op ingegaan, is belangrijk om werk te maken van een zorgvuldig onderhoud van het bodemen watersysteem en het grondwater in het bijzonder. Dat er besef ontstaat dat deze zorg er één is voor de lange termijn. De KRW noemt grondwater niet voor niets een schaars erfgoed. Deze status kan bijdragen aan meer publieke bewustwording en erkenning. Dat maakt het aanpakken van opgaven eenvoudiger, zoals het wegnemen van de schaarste in de toekomstige beschikbaarheid van kwalitatief goed water en het minimaliseren van de grondwateroverlast en onderlast (en de daarmee gepaard gaande kostenposten). Informatievoorziening: delen en samen duiden Het delen van informatie is belangrijk. Het samen duiden van deze informatie is cruciaal, zeker in het besef dat iedere partij de informatie verzameld die het voor haar primaire proces nodig heeft. De gezamenlijke duiding vraagt om een subtiel samenspel tussen expertise, gebiedskennis en moderne ICT-technologie. Geconstateerd wordt dat in Nederland met een gezamenlijke duiding van beschikbare data bij publieke én private partijen én lokale ervaringsdeskundigen, nog veel winst valt te halen. Partijen richten hun informatieaanpak vaak nog in vanuit een eigen doelstelling en dat is op zich logisch. Drinkwaterbedrijven modeleren bijvoorbeeld vooral de grondwaterlaag voor het maken van gebiedsplannen teneinde potentiele bedreigingen voor de drinkwaterwinningen te signaleren. Waterschappen digitaliseren het watersysteem, zodat ze kunnen overzien welke grondwaterpeilen nodig zijn en hoe hard hun gemalen moeten pompen bij een stevige regenval. Gemeenten kijken naar het grondwater ten behoeve van ondergrondse bouwprojecten. Zo bouwt iedere instantie aan een eigen informatievoorziening. Hier ligt een uitdaging om deze gegevens en de mensen daarachter aan één tafel te krijgen, teneinde met elkaar de complexiteit van het bodemen watersysteem en de rol van het grondwater te ontrafelen. Om hier te komen zijn in dialooglijn 1 drie stappen genoemd: 1) Het identificeren van de relevante partijen in de regio. 2) Het organiseren van een traject waarin deze partijen in een regio argumenten met elkaar delen en open staan voor elkaars belangen. 3) Het delen van data en een gezamenlijke interpretatie van deze data tot regionale informatie over het functioneren van het bodemen watersysteem (kracht én kwetsbaarheid) en de rol van grondwater daarin. Bestuurlijke arrangementen: maken van de puzzel Grondwaterbeheer zou een verantwoordelijkheid moeten zijn van publieke en private partijen en het gevolg van een wens vanuit de samenleving. Vervolgens kan worden gekomen tot regionale arrangementen, waarin duidelijk is hoe verantwoordelijkheden en maatregelen op elkaar ingrijpen. In een aantal regio s wordt met die aanpak gewerkt of geëxperimenteerd. Wat daarbij opvalt, is dat de regio zich niet houdt aan bestuurlijke grenzen maar wel aan de grenzen 8

9 die het bodemen watersysteem zichzelf oplegt en waar tot uitdrukking komt in landschappen of streken. Vanuit die wens is het nodig dat partijen hun eigen belang delen met de andere partijen in de regio. Dat ze worden uitgenodigd duidelijk te zijn over hun rol en verantwoordelijkheid. Het is als een puzzel: alle partijen leggen de puzzelstukjes op tafel, bepalen samen de puzzelranden en maken vervolgens de puzzel. Hoe kunnen we belangen en (wettelijke) verantwoordelijkheden dusdanig op elkaar afstemmen en voorzien van maatregelen, zodat een optimale situatie kan worden voorgesteld? Deze werkwijze heeft de wind in de rug. Het is de werkwijze die de wetgever beoogt en in de Omgevingswet tracht vast te leggen. Het is het samenbrengen van opgaven die voortkomen vanuit de drinkwatervoorziening, waterhuishouding, klimaatadaptatie, ruimtelijke wensen, verontreinigingenaanpak en wellicht andere opgaven in een regio. Om hier te komen zijn in dialooglijn 1 twee vervolgstappen genoemd: 4) Het verbinden van deze belangen in de regio om uiteindelijk maatschappelijke opgaven te combineren. 5) Gezamenlijk investeren en werken in een regio. Gouda Gouda is een stad in het veenweidegebied en heeft veel last van bodemdaling, zowel in het stedelijke als het landelijke gebied. Waterschap en gemeente hebben de handen in één geslagen, omdat ze tot de slotsom zijn gekomen dat ze elkaar én anderen nodig hebben om te komen tot een beheersbare en betaalbare grondwatersituatie. In Gouda hebben studenten van de Radboud Universiteit een groupmodel building proces doorlopen, waardoor een gedeeld beeld is ontstaan van hoe het systeem werkt. Hierbij zijn factoren benoemd en causale relaties gelegd. Hierdoor werd ook duidelijk welke informatiebehoefte/kennisvelden er waren en hierdoor werd de verbinding gelegd met het maatschappelijk systeem. Een andere interessante ontwikkeling in Gouda zijn de living labs (de wijk in gaan en samen aan de slag) en de participatieve monitoring. Burgers, bedrijven en overheden meten bijvoorbeeld de grondwaterstand met behulp van peilbuizen en peilloodjes. Deze gezamenlijke inspanning draagt bij aan bewustwording, dialoog en het gevoel van controle bij de mensen die monitoren. 9

10 Dialooglijn 3 WAT IS HET HANDELINGSPERSPECTIEF VOOR BURGERS, BEDRIJVEN EN OVERHEDEN? Samenvatting: Ervaringen met regionale projecten in de afgelopen jaren bieden sleutels om te komen tot (in de regio geaccepteerde) gebiedsaanpakken. De benadering van grondwater is idealiter een afgeleide van een gebiedsgerichte en samenhangende visie. Deze is vastgelegd in een gezamenlijk (publieke en private organisaties) grondwaterbeheerplan onder een Omgevingsvisie. Idealiter werken partijen in goed vertrouwen samen. Het is daarbij belangrijk om te bepalen welke partijen relevant zijn, wie daarbij het initiatief neemt. In de eerste dialooglijn gaven we aan dat het initiatief bij voorkeur moet komen vanuit de samenleving, vanuit de burgers of de ondernemers die belang hebben bij voldoende en schoon grondwater (voor nu en de lange termijn). In de tweede dialooglijn beschreven we het belang dat vervolgens partijen in één regio, met een gedeeld bodemen watersysteem, samenwerken en komen tot een gezamenlijke ontrafeling van de complexiteit. De vraag is: wie heeft welke taak? Gemeenten: grondwater is een nieuwe en noodzakelijke taak Een initiatief uit de samenleving komt veelal terecht bij de overheid die het dichts bij de samenleving functioneert: de gemeente. In de Omgevingswet is voor gemeenten een belangrijke rol weggelegd in het verbinden van opgaven, organisaties en belangen. Eerder al heeft de gemeente deze taken gekregen op het economische en sociale vlak. Daar komt met de Omgevingswet en de instrumenten die daarmee worden geïntroduceerd, nu ook de planet bij. Dat zal, net zoals we recent hebben gezien met de decentralisatie van sociale taken, niet zonder horten of stoten gaan. Van de gemeenten wordt een enorme slag verwacht. Geconstateerd wordt dat gemeenten tot voor kort weinig deden met grondwater. De grootste steden hadden een grondwaterkwaliteitsopgave in het kader van de bodemsaneringsoperatie, maar dat waren, op enkele integrale voorbeelden na, sectoraal ingestoken projecten. Door de gevolgen van de klimaatverandering, maakt de grondwatertaak bij gemeenten echter een kleine opmars. Gemeenten beseffen dat het een belang heeft bij het grondwater, vooral in regio s die gevoelig zijn voor verdroging, bodemdaling, verzilting van het grondwater of overlast bij stevige regenbuien. Dit besef leidt tot oplossingen voor bijvoorbeeld de ondergrondse berging van regenwater of publieksacties die het wegnemen van wegverharding of het plaatsen van regentonnen beogen. Waterschappen en provincies: wettelijk vastgestelde watertaken Tegelijkertijd hebben en nemen de waterschappen nadrukkelijker een rol in het beheer van het totale watersysteem. Dat is ook zo in de wet vastgelegd. De waterschappen interesseren zich daarbij steeds meer voor het (stedelijke) grondwater. De provincies krijgen scherpere doelstellingen ten aanzien van het grondwater, denk daarbij vooral aan de naleving van de Kaderrichtlijn Water. En de provincies hebben van oudsher een (wettelijk vastgestelde) taak in de bescherming van grondwatervoorraden en voor de productie van drinkwater. 10

11 Bedrijfsleven: grondwater is cruciale grondstof Voor een deel van het bedrijfsleven is grondwater een cruciale grondstof. Ze hebben er belang bij dat ze goed grondwater kunnen blijven winnen. We zien ook dat bedrijven zelf het heft in handen nemen. Drinkwaterbedrijven zoeken hun omgeving op en bouwen ketens door de bodemlagen heen. Daarbij ontstaan boeiende allianties, bijvoorbeeld met boeren die werken aan gezonde en watervasthoudende bodems aan het maaiveld. Ook frisdrankbedrijven en bierbrouwers starten met het veilig stellen van hun grondwater als grondstof, door het maken van afspraken met hun omgeving en leveranciers. Leren van ervaringen In diverse regio s is het initiatief genomen tot een gebiedsgerichte aanpak of - beheer van het grondwater. Deze komen voort vanuit een belang of een combinatie van belangen in een regio, zoals hierboven beschreven. Gedeelde belangen leiden tot een meer systeemgerichte benadering van het grondwater of tenminste een streven daar naar toe. We zien dat bestuurders en praktijkmensen enthousiast en goedgemutst aan de slag gaan. We constateren ook dat de praktijk soms weerbarstig blijkt, waardoor trajecten lang duren of stuiten op (vaak onbedoelde) hobbels. We zien dan wel eens over het hoofd dat onderweg veel is bereikt en geleerd. Wat nodig is zijn sleutels voor een succesvolle aanpak, in het besef dat dit per regio anders kan zijn. Het Grondwatercollectief biedt de mogelijkheden om ervaringen met elkaar te delen. In een bijlage bij dit openingsbod zijn activiteiten benoemd die kunnen helpen om dat leer- en uitwisselingsproces te versterken. 11

12 BIJLAGE HUISWERK OM TE KOMEN TOT EEN BESTUURLIJK MANIFEST Kansen zoeken bij andere opgaven en mensen In dit openingsbod is geconstateerd dat de grondwaterbenadering bij voorkeur een gebiedsgerichte systeembenadering zou moeten zijn. Een systeembenadering waarin niet één functie van het grondwater centraal moet staan of één opgave, maar een veelheid daarvan. Dat betekent dat gevestigde partijen in een regio elkaar moeten opzoeken in de meervoudigheid van hun opgave (meervoudige businesscases) en een samenwerkingstraject opzetten die is gebaseerd op vertrouwen. In de Omgevingswet zijn Rijk, provincies en gemeenten verplicht een Omgevingsvisie te maken, in samenwerking met de waterbeheerder(s) en de samenleving (burgers, belangenorganisaties, bedrijven). Die Omgevingsvisie is bij uitstek geschikt om ook voor het beheer van grondwater een richting voor de toekomst te geven. Vanzelfsprekend in relatie met het bodembeheer. Op verschillende plekken in het land wordt nu al aan Omgevingsvisies in de geest van de Omgevingswet gewerkt. Vanuit die visies kan de nadere concretisering dan een plek krijgen in uitvoeringsprogramma s en omgevingsverordeningen. Daarmee wordt het ook voor gebruikers van het bodemen watersysteem helder wat wel en wat niet is toegestaan. Belangrijk is om nieuwe opgaven, nieuwe partijen, en nieuwe momenten te verwelkomen. Genoemd zijn onder meer de waterakkoorden van de Waterwet, die toe zijn aan vernieuwing doordat het Deltaprogramma (vooral in de deltabeslissing zoetwater en de deltabeslissing ruimtelijke adaptatie) nieuwe regionale opgaven heeft benoemd of bijvoorbeeld de gebiedsdossiers waarin waterbedrijven en overheden afspraken maken over het grondwaterbeheer en -gebruik. Grondwater speelt daar meer dan voorheen een rol in. Het huiswerk bestaat uit een kleine rondgang langs insiders van het Deltaprogramma: hoe zien zij de relatie tussen hun werk en het autonome onderhoudswerk aan het bodemen watersysteem van regio s? Waterbeschikbaarheid Bij het zoetwaterprogramma van het Deltaprogramma wordt grondwater meegenomen in het nieuwe beleidsinstrument Waterbeschikbaarheid. Dit is al verankerd in het NWP en daarin zijn ook de verantwoordelijkheden al vastgelegd. Het instrument kent 3 stappen: 1) integraal inzicht in hoeveelheid water (ook grondwater) en kwaliteit daarvan voor gebruikers, in de tijd, 2) dialoog met gebruikers en 3) afspraken maken en eventueel noodzakelijke maatregelen (en investeringen) opnemen in het deltaplan (en fonds). Vastgelegd is dat provincies verantwoordelijk zijn en dat dit per regio wordt ingevuld. Er lopen inmiddels een groot aantal pilots. Gebiedsgericht werken: informatie geven en verantwoordelijkheid nemen Verderop in deze bijlage staat iets over kaders opzetten die regionale en integrale afwegingen mogelijk gaan maken en zelfs stimuleren. Daarop wachten is eigenlijk geen optie en niet zinvol. De wetgever en de beleidsmakers hebben juist grote behoefte aan ervaringen en geleerde lessen. Deze kunnen alleen in echte regionale projecten worden opgebouwd. Het huiswerk is om te onderzoeken hoe we het voor elkaar krijgen om integrale en regionale trajecten rondom het grondwater aan de praat te krijgen. Dat kunnen bestaande maar ook nieuwe initiatieven zijn. Laten we die verhalen bundelen en beschikbaar maken 12

13 voor anderen. Goede ideeën moeten zo snel mogelijk in uitvoering worden gebracht. Daarbij is de analyse dat dit in enkele regio s al gebeurt. Kunnen we vanuit nieuwe en bestaande praktijken herkennen wie (mensen, organisaties), wat (informatie, hefbomen) nodig zijn en hoe is gewerkt? Opbouwen van leeromgeving opbouwen voor ervaringen en geleerde lessen Een werk-leeromgeving is een ideale omstandigheid om ideeën te toetsen, om ervaringen te delen en elkaar te stimuleren richting vervolgstappen. Het huiswerk is om de bepalende mensen achter een paar goede voorbeelden van regionale en integrale projecten samen te brengen. Rondom een aantal casussen kun je een doorstart maken richting Omgevingsvisies met daarin een goede analyse van het bodemen watersysteem en inzet van ecosysteemdiensten. Vertrouwen hebben is een menselijke eigenschap. Het is raadzaam om aan vertrouwen te bouwen, bijvoorbeeld door met elkaar te sparren over de gemeenschappelijkheid in de belangen die ieder nastreeft in een regio. Nog beter is om afspraken te maken over het bij elkaar in de keuken werken. Van binnenuit ervaren waar je tegen aan loopt en waar een organisatie voor staat is een zeer leerzame ervaring. Het huiswerk is om die uitwisseling op gang te brengen. Communiceerbaar maken van de leeromgeving De lessen, de opbrengsten, de leerpunten, de waarschuwingen, voortkomend uit de praktijk kunnen helpen in de bewustwording van de samenleving, die nog weinig van de afhankelijkheid van het grondwater merkt. Kunnen we dat in eenvoudige teksten of beelden duidelijk maken? Kaders opnieuw vaststellen En ten slotte ligt er huiswerk in het herwaarderen van het LBOW-rapport uit De behoefte aan nieuwe kaders, aan stimulansen voor bestuurlijke arrangementen is groot en vraagt om geslaagde praktijkvoorbeelden. 13

14 Het grondwatercollectief heeft als doel de bodemen waterprofessional bij elkaar te brengen! Het grondwatercollectief wordt beheerd door het Koninklijk Nederlands Waternetwerk (KNW) en is een gezamenlijk initiatief met het uitvoeringsprogramma Bodem & Ondergrond. Het grondwatercollectief heeft als doel de bodemen waterprofessional bij elkaar te brengen! Het grondwatercollectief wordt beheerd door het Koninklijk Nederlands Waternetwerk (KNW) en is een gezamenlijk initiatief met het uitvoeringsprogramma Bodem&Ondergrond. Wat doet het grondwatercollectief? Hoe het proces in beweging te krijgen en houden: over koplopers, volgers en succesfactoren; Hoe partijen te betrekken: who cares, who benefits, over lusten en lasten, over petten en loketten; Kennisoverdracht en kennisborging: wie weet het, en waar lees ik dat, en wie helpt me dan verder? Transparantie in afwegingen: verantwoord en doelmatig, behapbaar en betaalbaar, droog of duurzaam? Samenwerking: bodem meets water, maar ook duurzaam, en RO; en ook beheerders, bestuurders,.; Herwaarderen van vakmanschap op het grensvlak van bodem, water en grondwater. Doe mee, draag bij, ontmoet en leer! KNW Grondwatercollectief Koningskade AA Den Haag T info@grondwatercollectief.nl