S T I CHT I NG. Stichting De Eik. Informatie over de eerste onderzoeksperiode

Transcriptie

1 S T I CHT I NG Stichting De Eik Informatie over de eerste onderzoeksperiode Foto: Michael Migos

2 Inleiding Ruim 16 miljoen Nederlanders hebben steeds meer ruimte nodig om te wonen, te werken en te recreëren. Dit gaat ten koste van het groene landschap. Het wild in ons land moet zijn plekje bevechten. Toch genieten we graag van de natuur, en willen we tijdens een wandel- of fietstocht zoveel mogelijk wild zien. De term faunabeheer omvat het ingrijpen van de mens in de natuur om wildpopulaties te beheren of om schade te bestrijden. Sommige wildsoorten worden bedreigd, met andere gaat het zo goed dat ze voor overlast zorgen. Niet alleen voor de mens, maar ook voor planten, of andere in het wild levende dieren. Menselijk ingrijpen kan dan noodzakelijk zijn. Tweeënhalf jaar geleden ging aan de Wageningen Universiteit de bijzondere leerstoel Faunabeheer van start. Stichting De Eik is medeverantwoordelijk voor de financiering van deze leerstoel en werd ingesteld in mei 2007 op initiatief van de Koninklijke Nederlandse Jagers Vereniging, de KNJV. Het belang van de leerstoel wordt eigenlijk pas echt duidelijk, als we de onderzoeksopdrachten projecteren op actuele ontwikkelingen rond volksgezondheid en natuurbeheer. Zo is er al veel medisch en veterinair onderzoek gedaan naar de vogelgriep en de Mexicaanse griep, bijvoorbeeld door het RIVM en het Instituut voor Virologie van het Erasmus MC. Maar ecologisch of DNA-onderzoek, zoals dat nu aan de Wageningen Universiteit wordt gedaan, had in Nederland nog niet plaatsgevonden. Met deze nieuwsbrief willen wij u nu, halverwege de eerste periode, een overzicht geven van de ontwikkelingen binnen de leerstoel Faunabeheer. Mr. G.J. de Graaf Voorzitter Stichting De Eik 2 Nieuwsbrief Stichting De Eik

3 Waarom een bijzondere leerstoel Faunabeheer? Coöperatief wildbeheer in de 21e eeuw Prof. dr. H.T.T. Prins, Hoofd Resource Ecology Group WU Prof. dr. Ronald Ydenberg, bijzonder hoogleraar Faunabeheer Wetenschappers richten zich meer op het verleggen van de grenzen van het weten, dan op het oplossen van maatschappelijke problemen. De bijzondere leerstoel Faunabeheer, die deel uitmaakt van de Resource Ecology Group (REG), richt zich op vragen als: Hoe effectief zijn verschillende methoden van beheren, of het voorkomen van schade aan gewassen? En kunnen we de effecten van deze maatregelen voorspellen? De leerstoel houdt zich niet bezig met de opvattingen van het grote publiek over de (on)wenselijkheid van de jacht. De KNJV is een belangenvereniging van ruim jagers in Nederland. De jagers zijn verenigd in meer dan 300 lokale samenwerkingsverbanden, genaamd wildbeheereenheden (WBE s). Hoewel de Flora- en Faunawet harde eisen stelt aan de informatie waarop faunabeheer moet zijn gebaseerd, hebben noch de KNJV noch de WBE s als kerntaak het verrichten van onderzoek. Toch biedt de organisatievorm van de KNJV met dit fijnmazige en landdekkende systeem van WBE s goede mogelijkheden om essentiele gegevens (gewicht, conditie, gezondheidsstaat, parasietenbelasting, e.d.) te verzamelen over wilde dieren en hun leefomgeving. Samenwerking tussen de WU en de KNJV levert voor beide partijen voordelen op. Voor de WU komen fundamentele gegevens direct beschikbaar voor onderzoek, en de kennis van plattelandsvraagstukken van de KNJV draagt bij aan collegeonderdelen, afstudeer- en stagemogelijkheden en promovendibegeleiding. Het voordeel voor de KNJV is dat de samenwerking met de WU inzicht in en draagvlak binnen de samenleving creeert. Moderne inzichten in het faunabeheer kunnen zo gemakkelijker doordringen in de Nederlandse jagersgemeenschap. In mijn dunbevolkte geboorteland Canada is veel natuur, dus veel wild. Toch doen de meeste problemen rond faunabeheer zich eigenlijk nooit voor in dit soort uitgestrekte gebieden. Juist in verstedelijkte gebieden, zoals Nederland, wordt faunabeheer steeds belangrijker voor het behoud van de natuur. Daarom zie ik deze leerstoel als middel om meer inzicht te krijgen in het effect van de groeiende wereldbevolking en toenemende verstedelijking op de wildstand. Hierbij kun je denken aan de invloed van ontbossing of juist het aanplanten van bos, de (her)introductie van roofdieren en de verspreiding van ziekten. Dat er een verband bestaat tussen dieren en ziekten is duidelijk. Toch is hier bijzonder weinig onderzoek naar gedaan. Zo denken veel mensen dat vogelgriep verspreid wordt door trekvogels omdat dit in de media oeverloos naar voren is gebracht. Zelfs gerenommeerde wetenschappers zijn verbaasd, als ik ze vertel dat de rol van trekvogels helemaal niet zo duidelijk is. Het ontstaan en de verspreiding van ziekten bij dieren kun je onderzoeken door te kijken naar de genetische structuur van het ziekteverwekkende organisme en die van de gastheer. Studenten van de leerstoel Faunabeheer brengen hiertoe zogeheten genoomsequenties in kaart van wilde eenden en zwijnen. De leerstoel Faunabeheer houdt zich ook bezig met ganzen en hun invloed op de Nederlandse landbouwsector. Verschillende ganzensoorten die voorheen in het poolgebied broeden, blijven nu hier. Onze studenten onderzoeken welke oorzaken hieraan ten grondslag liggen. Een wetenschapper die door politiek of maatschappij om advies wordt gevraagd, moet zorgen dat hij zijn wetenschappelijke onafhankelijkheid behoudt. Als beleid wordt gemaakt, moet de wetenschappelijke onderbouwing gedegen en onweerlegbaar zijn. Dat heeft voor mij als hoogleraar Faunabeheer de hoogste prioriteit. Een wetenschapper moet objectief Nieuwsbrief Stichting De Eik 3

4 blijven ten opzichte van de wensen van de betrokken partijen, en geen uitlatingen doen voordat er voldoende gegevens zijn om die te onderbouwen. Wetenschappelijk onderzoek is slechts een onderdeel van de besluitvorming. Het gaat uiteindelijk om een politiek proces. Goed partnerschap met open communicatie is essentieel om tot een succesvol beheerplan te komen. Deze samenwerking is van levensbelang voor het behoud van de wildstand in de 21e eeuw. Wij, van de leerstoel Faunabeheer, zijn de KNJV en de donoren van Stichting De Eik dankbaar voor hun bereidheid om een bijdrage te leveren aan deze visie. De rol van wild bij ziekteverspreiding Robert H. S. Kraus; Daniël J. Goedbloed; Pim van Hooft; Ron C. Ydenberg De Mexicaanse griep is veel in het nieuws. Maar waar komt die vandaan, en is er een relatie met de bekende vogelgriep? En wat heeft dit te maken met faunabeheer? Er is overtuigend aangetoond dat veel trekvogels het vogelgriepvirus dragen, en wilde zwijnen varkensgriep. Deze populaties worden vaak aangewezen als verspreider van deze ziekten, maar het ontbreekt aan overtuigend bewijs. Daarom probeert de leerstoel Faunabeheer een beter inzicht krijgen in de ecologische oorsprong en verspreiding van ziekten onder dieren. De vogelgriep circuleert met name onder eenden en andere watervogels, die in poolgebieden broeden. Vogelgriep wordt overgedragen wanneer een eend water drinkt waarin andere eenden hebben gepoept. De infectie bouwt zich altijd op in het broedgebied. De besmettingsgraad van eenden die naar het zuiden vliegen, is ongeveer 25%. Als de eenden weer noordwaarts gaan, zijn de infecties bijna verdwenen. Een virion (virusdeeltje) bestaat uit een eiwitmantel met daarin een klein genoom met 8 genen. De taak van een virion is het binnendringen bij een gastheer en het injecteren van zijn genen in een gastheercel. Eenmaal in de cel nemen de virusgenen de machinerie van de cel over en gebruiken deze om meer virions te produceren. Als de cel vol zit met virions, breekt deze open. Zo worden de virions vrijgelaten en infecteren andere cellen, of vinden een nieuwe gastheer (door uitgescheiden te worden in water, of uitgekucht in de lucht). Elk van de genen in een virion codeert voor een eiwit, en ieder eiwit heeft een rol in de complexe taak van het binnendringen en overnemen van een gastheercel. Het eiwit hemagglutinine (afgekort H) is betrokken bij het binnendringen van de gastheercel. Het eiwit neuraminidase (N) is betrokken bij het openbreken van de cel om de nieuwe virions te bevrijden. Vanwege hun functie zitten deze eiwitten aan de buitenzijde van de eiwitmantel. En vanwege deze positie kunnen de eiwitten worden geïdentificeerd door middel van antilichamen. Deze methode wordt gebruikt bij het identificeren van virale subtypen gebaseerd op combinaties van H (16 vormen) en N (9 vormen). De 144 mogelijke subtypen worden benoemd als H1N1, H5N1 etc. De antilichaammethode is oude technologie, in die zin dat er nu meer geavanceerde moleculaire technieken beschikbaar zijn. Door moleculaire technieken te gebruiken, hebben wetenschappers ontdekt dat er veel ongeziene variatie bestaat binnen elk subtype. Toch hebben alle genen in alle stammen van influenzavirussen (varkensgriep, Spaanse griep, etc.) een oorspronkelijke voorouder in watervogels, waarschijnlijk trekvogels. De vogelgriep heeft een aantal trucs achter de hand. Als een gastheer met meerdere stammen wordt geïnfecteerd, worden genen van verschillende stammen soms samen ingepakt in nieuwe virions. Zo ontstaat een nieuw virus. Dit virus kan weer verder worden overgedragen, zodat varkensgriep ook bij de mens voorkomt terwijl het uiteindelijk van een vogelgriepvirus afstamt. Topografische aanduidingen (Spaans, Hong Kong, Mexicaans) geven de locatie aan waar de virusstam voor het eerst werd aangetoond. De wilde eend is aangewezen als primaire doelsoort voor de monitoring van vogelgriep in wilde vogels. Het verspreidingspatroon van de 4 Nieuwsbrief Stichting De Eik

5 wilde eend is vrij moeilijk te bestuderen. De traditionele aanpak door vogels te ringen is niet voldoende gebleken. Moleculaire technieken geven de mogelijkheid meer informatie te achterhalen. Als we precies weten hoe wilde eenden zich in het landschap bewegen, is het mogelijk om het verspreidingspatroon van wilde eenden en vogelgriepvirussen te vergelijken. De recente Mexicaanse griepepidemie geeft aan dat varkens een belangrijke gastheer zijn, en als opstapje kunnen dienen voor de infectie van mensen. Hierdoor is een grote interesse ontstaan voor het wild zwijn als modelsoort voor ziekteverspreiding bij zoogdieren. De door de KNJV in de afgelopen jaren opgebouwde databank zal bij de onderzoeken van de WU intensief worden gebruikt met eventuele ondersteuning van de Wildbeheereenheden. Het samenbrengen van wetenschap en praktijk is essentieel. (PROF. DR. A VAN DER ZANDE, SECRETARIS-GENERAAL MINISTERIE VAN LNV) In de nabije toekomst krijgen we steeds meer inzicht in de oorsprong en de dynamiek van ziekten. De genetische informatie van gastheer en ziekte vormt een sleutel voor het ontrafelen van verspreidingspatronen. Risicoanalyse van ziekten is belangrijk voor preventieprogramma s en beleid. Samenwerking tussen genetici, ecologen en jagers geeft veel mogelijkheden, zoals bemonstering van lastig te bereiken populaties van wilde fauna. Ziektepatronen bij wilde zwijnen Daniel Goedbloed MSc Infectieziekten krijgen veel aandacht van media en overheid vanwege hun potentiële impact op de volksgezondheid en de economie. Verspreiding door wilde dieren wordt vaak aangewezen als een belangrijke factor voor uitbraken. Toch is er weinig bekend over de dynamiek van infectieziekten in wildpopulaties. Dit komt omdat ziekteverwekkers zeer moeilijk aan te tonen zijn. Studie kan alleen plaatsvinden aan de hand van antilichamen of DNA. In ons project wordt gekeken naar populaties van wilde zwijnen en twee ziekten in Nederland en Duitsland. Wij onderzoeken het verband tussen de grootte en dichtheid van de populatie, en de verspreiding van de ziekten. Ook willen we weten waarom juist wilde zwijnen deze ziekteverwekkers bij zich dragen. Dit doen wij door antilichamen voor ziekten te vergelijken met de genetische structuur van het wilde zwijn. We hopen hiermee een bijdrage te leveren aan verbeterde risicoanalyses voor uitbraken van ziekten. Griepverspreiding bij de wilde eend Ir. Robert Kraus De constante dreiging van vogelgriep voor de pluimveesector en de menselijke gezondheid heeft veel internationale onderzoeken in gang gezet. Ik richt mij op de onderbelichte ecologische kant van de verspreiding van vogelgriep. Mijn onderzoek draagt bijvoorbeeld bij aan het in kaart brengen van gebieden met een hoog risico voor het overbrengen van het virus. Tot nu toe heb ik een netwerk opgebouwd met meer dan 600 monsters van wilde eenden van meer dan 30 locaties over de hele wereld, waaronder Noord-Amerika, Europa en Azië. In de periode zullen hier naar verwachting nog 400 monsters bij komen. Ik ontwikkel een systeem om de genetische structuur van wilde eenden in kaart te brengen. Ook heb ik met succes een methode getest om vogelgriepvirussen te verzamelen in het veld met behulp van speciaal filterpapier. Deze methode is ook te gebruiken door niet-deskundigen. Het transport van monsters wordt makkelijker omdat het niet meer nodig is om ze permanent te koelen. Met de ontwikkeling van deze nieuwe technieken kan ik de analyse van mijn monsters in de loop van 2010 volbrengen. Definitieve conclusies over de rol van wilde eenden in het verspreiden van het vogelgriepvirus worden verwacht in Nieuwsbrief Stichting De Eik 5

6 Het karakter van de brandgans Trekgedrag van brandganzen Ir. Ralf Kurvers Ir. Rudy Jonker Ganzen hebben een eigen persoonlijkheid, en dat heeft invloed op de manier waarop ze voedsel zoeken en vinden. Deze conclusie is het resultaat van mijn eerste onderzoek onder 50 brandganzen in gevangenschap. Hierbij kun je grofweg twee types ganzen onderscheiden: de dappere, doortastende gans, en de afwachtende gans die zijn gedrag laat afhangen van dat van zijn soortgenoten. Dit heb ik onderzocht door ganzen in een afgesloten ruimte te confronteren met een onbekend object. Waar de ene gans meteen op onderzoek uitging, keek de ander eerst de kat uit de boom. Deze reactie bleek tevens een goede voorspeller voor de positie van de gans in de groep: de dappere gans neemt vaak een leidende positie aan. Ganzen zorgen elk jaar voor veel schade aan gewassen. Om deze schade te beperken zijn er ganzenopvanggebieden aangewezen. In deze gebieden worden ganzen getolereerd in de hoop dat het ganzenbezoek op de omringende boerenpercelen afneemt. Niet alle gebieden worden momenteel even goed bezocht en er is nog weinig inzicht in de processen die de sturing van ganzen bepalen. Uit ons onderzoek blijkt dat als je ganzen traint om een route door het landschap te volgen, naievere ganzen de geinformeerde gans volgen. Momenteel volgen we de verspreiding van een groot aantal geringde brandganzen in Zuid-Holland. Zo onderzoeken wij of persoonlijkheid een goede voorspeller is van het ruimtelijke verspreidingspatroon van ganzen. Het is nog veel te vroeg om hieraan conclusies te verbinden voor het beleid rond foerageergebieden in Nederland. Maar het zou de moeite zijn om te onderzoeken, of het zin heeft de dappere ganzen te trainen neer te strijken in de opvanggebieden, zodat de rest volgt, en daardoor schade aan gewassen voorkomen kan worden. De eerste resultaten van mijn onderzoeken zijn onlangs gepubliceerd, onder andere in de Volkskrant. Brandganzen verlaten ons land nu een maand later dan 15 jaar geleden. Omdat ganzen het migratiegedrag kopiëren van hun ouders, ligt de verklaring in de relatie tussen ouders en jongen. Daarom hebben we gekeken naar het ouderzorggedrag. Dit doen we door het gedrag van ganzen met jongen en ganzen zonder jongen te vergelijken. Hieruit blijkt dat ouders veel meer om zich heen kijken en minder tijd aan eten besteden. Daarbij kijken trekkende brandganzen tijdens de najaarstrek en het begin van de winter veel meer om zich heen dan brandganzen die hier het hele jaar zijn. En dat is logisch: onderweg zijn er gevaren, zoals roofdieren, slecht weer en te weinig voedsel. Een trekkende gans heeft een kleinere kans op nageslacht. De blijvende gans heeft betere toekomstperspectieven en kan het zich dus veroorloven minder aandacht aan zijn nageslacht te geven. Er komt echter een moment waarop de ouders de zorg voor het nageslacht stopzetten. Het moment waarop de jongen worden losgelaten blijkt van cruciaal belang. Als dit plaatsvindt terwijl de ganzen al aan het trekken zijn, leren de jongen prima hoe en wanneer ze op weg moeten. Gebeurt dit echter voordat de ganzen vertrekken, dan neemt de kans toe dat de jongen iets anders doen dan de ouders. Wij zijn erachter gekomen in het veld dat er nauwelijks families te zien zijn tijdens de trek. De zorg voor de jongen bij de trekkende ganzen is al beëindigd voordat de ganzen vertrekken. Zo n mismatch tussen ouderzorggedrag en trekgedrag kan dus de oorzaak zijn van zoveel variatie in trekgedrag. Zo krijgen we steeds meer inzicht in de oorzaken achter alle veranderingen die we momenteel bij brandganzen zien. Pas wanneer we weten waarom, kunnen we passend beheer toepassen. 6 Nieuwsbrief Stichting De Eik

7 Wetenschappelijk onderzoek naar in het wild levende dieren is noodzakelijk om effectief faunabeheer te kunnen ontwikkelen, zodat in de toekomst natuur en de moderne mens naast elkaar kunnen bestaan. (PROF.DR. R. YDENBERG, BIJZONDER HOOGLERAAR FAUNABEHEER WUR) Tekenonderzoek Ir. Jasper van der Linden Wanneer je wordt gebeten door een teek, loop je risico op de ziekte van Lyme. Hoe groot die kans is verschilt per locatie, seizoen en per jaar. We weten dat in droge gebieden minder teken voorkomen, dat in het begin van de zomer minder teken besmet zijn dan aan het eind van de zomer, en dat in gebieden met een dichte ondergroei relatief meer teken voorkomen. Toch zijn er tussen vergelijkbare gebieden enorme verschillen. Om te begrijpen waarom, moeten we ontdekken hoe de bacterie in de natuur circuleert. Dit is waar mijn onderzoek zich op richt. De teek komt altijd onbesmet uit het ei. De larven gaan op zoek naar een gastheer (meestal een muis) voor een bloedmaaltijd. Hierna trekken ze zich terug om s winters te vervellen tot een nimf, waarna ze in de zomer weer een bloedmaaltijd zoeken op een muis. Na nog een winter zijn ze volwassen en planten ze zich na een bloedmaaltijd op een groter zoogdier (bijv. ree, zwijn, koe) voort. Grotere zoogdieren hebben voldoende afweer tegen de Lyme-bacterie en geven deze niet door aan een andere teek. Muizen daarentegen geven de bacterie wel door. De besmettingsgraad van de teek hangt dus af van de muizen. Het aantal muizen in een gebied hangt af van het voedsel, vooral eikels.de eikelvoorraad wisselt sterk. Hierdoor ontstaan schommelingen in het aantal muizen. Het is dus denkbaar dat de teken en hun besmetting samenhangen met de eikels die er in een jaar zijn. Wij ontwikkelen een computermodel waarin alle factoren van de Lyme-cyclus zijn opgenomen. Hiermee willen we berekeningen over het aantal teken en de besmetting vergelijken met de hoeveelheid eikels. Om het model te kunnen maken, hebben we een experiment opgezet in een bos bij de Wolfhezerheide. Hier hebben we drie situaties gecreëerd: onbegraasd gebied, en begraasd gebied met en zonder koeien gebied. We ontdekten dat in onbegraasd gebied veel meer muizen en nimfen leven. Het gebied waar geen koeien waren, verschilde amper van het begraasde gebied met koeien. Hierdoor weten we dat de functie van de koe als gastheer voor volwassen teken verwaarloosbaar is. We zijn nu bijna zover dat we het model kunnen bouwen. Als we het Lyme-systeem begrijpen, kunnen we nadenken over maatregelen die het risico op de ziekte terugdringen. Nieuwe opdrachten Recentelijk heeft het Ministerie van LNV prof. Ydenberg gevraagd deel te nemen aan een onderzoek naar gedifferentieerd zwijnenbeheer op de Veluwe. Ook komt er een extra wetenschappelijk medewerker die de mogelijkheden onderzoekt om de Databanken van de KNJV en het SOVON (Vogelonderzoek Nederland) te koppelen. Financiering van deze nieuwe taken geschiedt door het Ministerie van LNV en het Faunafonds. In een volgende nieuwsbrief wordt u uitgebreid geïnformeerd over de voortgang van deze nieuwe projecten. Nieuwsbrief Stichting De Eik 7

8 S T I CHT I NG Financiële verantwoordelijkheid van Stichting De Eik Periode I: academiejaar t/m academiejaar 2010/2011 Per jaar: Kosten AIO ,- Kosten Hoogleraar ,- Beheerskosten 6.000,- Totaal ,- In periode I is de hoogleraar voor vijf jaar verbonden aan de Leerstoel. Ook de beheerskosten zijn in die periode begroot voor vijf jaar. De AIO s hebben voor hun promotieonderzoek vier jaar. De totale financiële verplichting voor Stichting De Eik in periode I is ,- Per 1 september 2009 was ruim ,- aan fondsen binnengebracht. Voor de resterende 2 jaren van periode I dient in elk geval nog ruim ,- verworven te worden. Schenken aan Stichting De Eik Als u het faunabeheer een warm hart toedraagt, kunt u dat laten zien met een eenmalige gift, een schenking bij notariële akte, of een legaat. Stichting De Eik is door de Belastingsdienst aangemerkt als een Algemeen Nut Beogende Instelling (ANBI). Fiscaalnummer: Sponsor Loterij Een aantrekkelijke manier om de Leerstoel te ondersteunen is meespelen in de Sponsor Loterij. U maakt kans op mooie prijzen, en u steunt Stichting De Eik. De helft van uw maandelijks lot à 7,80 gaat naar de stichting. Informatie over schenken vindt u op de website ( of kunt u opvragen bij de secretaris van Stichting De Eik: J.C. Ruijsink, Geelgorsstraat 4, 3853 WP Ermelo Telefoon secretaris@stichtingdeeik.nl Stichting De Eik BESTUUR - Mr. G. J. de Graaf (voorzitter) Burgemeester van de Gemeente Apeldoorn. Lid van de Eerste Kamer der Staten Generaal. - Dhr. J.C. Ruijsink (secretaris/penningmeester) Adjudant i.b.d. H.M. de Koningin - Mr. A. Ruys (lid) Voormalig CEO Heineken President-Commissaris Schiphol Group RAAD VAN ADVIES - Prof. Drs. A.D. Bac RA. Emeritus Hoogleraar Universiteit van Tilburg - Dr. Ir. J.H. Kuper Rentmeester Kroondomein - Dhr. P. de Koeijer Voorzitter Z-LTO ADVISEUR STICHTING - Mr. Drs. C.L.M. De Quay adres: secretaris@stichtingdeeik.nl Website: Copyright Stichting De Eik Januari Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt d.m.v. druk, fotokopie, microfilm, compactdisc of andere methode van elektronische transmissie, zonder voorafgaande toestemming van de uitgever. 8