BILANRAPPORT 2004/2 Tilburg - Spoorzone

Maat: px
Weergave met pagina beginnen:

Download "BILANRAPPORT 2004/2 Tilburg - Spoorzone"

Transcriptie

1 Tilburg - Spoorzone Cultuurhistorische verkenning in opdracht van gemeente Tilburg ISSN /2

2

3 Rapport-ID Titel Tilburg Spoorzone, cultuurhistorische verkenning ISSN Rapportnummer 2004/2 Aantal pagina's 57 Opdrachtgever Gemeente Tilburg Contactpersoon opdrachtgever J. op t Hoog Projectleider BILAN H. van Dijk Auteur(s) H. van Dijk Onderzoeksmedewerker(s) H. van Dijk Kaarten en afbeeldingen H. van Dijk Onderzoeksperiode 2003 Eindrapport januari 2004 Elektronische versie ja Verzendlijst definitief Gemeente Tilburg Akkoord BILAN C. Witteveen Postbus GD Tilburg T: F: M: E: bilan@fontys.nl Bezoekadres: Hoevenseweg 55B, Kantoren 25 t/m 27 Tilburg BILAN 2004 Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt door middel van druk, fotokopie, microfilm, elektronisch databestand of op welke andere wijze ook, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. Voor het overnemen van gedeelte(n) uit deze uitgave dient men zich tot de uitgever te wenden.

4

5 Inhoudsopgave Samenvatting Cultuurhistorische verkenning Spoorzone Locatie Algemene historische ontwikkeling De Seven Plataenen: van Heuvelsche Akkers naar Havervelden en Besterd Wegen en paden Water Hier waarschuwt men voor t vertrek der tram en spoorwegen Fabrieksspooraansluitingen Emplacement Hoogspoor Tramwegen en busvervoer Het tracé D n Atelier: ontwikkelingen aan het spoor De Heuvelse Akkers: ontwikkelingen aan de zuidzijde Spoorlaan Station Nijveroord en de Locht: ontwikkelingen aan de noordzijde Industrie Religie, zorg en onderwijs Jan Heijns en Philips Vingboons Cultuurhistorische waarden: historisch ruimtelijke kwaliteiten en architectonische elementen Historisch ruimtelijke kwaliteiten Het oude vertrouwde en het modernste in geheel Nederland : visuele equivalenten Conclusie De Waterspiegel Ruggengraat Visuele equivalenten Bronnen en literatuur Kaarten...57

6 Figuren fig. 1: Tilburg rond Detail uit de Kaarte der Heerlykheden etc. door Diederik Zijnen (1760),.10 fig. 2: Gemeente Tilburg, circa 1865, vervaardigd door J. Kuijper fig. 3: Ontwikkeling NS Werkplaats...16 fig. 4: De oude, nu verdwenen structuren ten noorden (geel) en zuiden (rood)...18 fig. 5: Het tracé van de spoorweg, geprojecteerd op de kaart van Diederik Zijnen (1760) fig. 6: Detail uit de Grote Historische Atlas (p. 57)...21 fig. 7: De Centrale Werkplaats omstreeks 1885,...22 fig. 8: De NS-werkplaats (zwart) en de fabriek van Deprez (blauw) omstreeks fig. 9: Het ontwerp van K. van der Gaast voor het nieuwe station in Tilburg,...26 fig. 10: Stratenplan van Nijveroord (roze) ten noorden van de NS-werkplaats (zwart),...27 fig. 11: Detail van een stadsplattegrond uit fig. 12: Ingeklemd tussen de fabriekspanden van de gebroeders Deprez (blauw)...30 fig. 13: Een deel van de voorgevel van de drukkerij, ontwerp C. Panis fig. 14: De omgeving van de Zooistraat op een kadasterkaart van de gemeente Tilburg...33 fig. 15: Detail uit de Kaarte der Heerlykheden van Tilburg en Goirle...35 fig. 16: Nog aanwezige structuren in de omgeving van de Spoorzone...36 fig. 17: Nog aanwezige straten uit het Plan Nijveroord van de architect H.J. van Tulder uit fig. 18: Een overzicht van de verschillende functies in en rond het gebied van de Spoorzone,...40 fig. 19: Gasthuisring 52, detail uit het ontwerp voor een kantoor en magazijnen...42 fig. 20: Detail uit een plattegrond van Tilburg uit fig. 21: Ontwerp voor een drielaagse bedrijfshal met een skelet van gewapend beton voor E. Elias45 fig. 22: Ontwerp voor een bankgebouw voor de firma Van Mierlo en Zoon...46 fig. 23: Boven- en zijaanzicht van de kapconstructie van het station te Tilburg,...47 fig. 24: Plattegrond van het nieuwe generalaat (zwart) voor de fraters aan de Gasthuisring...48 fig. 25: De oranje delen zijn hoogstwaarschijnlijk niet of nauwelijks verstoord,...51

7 Samenvatting Het onderzoeksgebied waarop de cultuurhistorische verkenning betrekking heeft, de zogeheten Spoorzone, ligt centraal in de huidige stad. Het wordt omsloten door de Spoorlaan aan de zuidzijde, de Caeciliastraat en Gasthuisring aan de westzijde en de Lange Nieuwstraat aan de noordzijde. Het NS-plein vormt de afbakening aan de oostzijde. Met de Spoorzone bezit Tilburg een uniek stadsdeel in het stadscentrum dat een doorkijk mogelijk maakt door de stratigrafie van de ontwikkeling van agrarische nederzetting tot industriële stad. De hele zone is doorweven van grote en kleine elementen die de ontwikkelingsgeschiedenis als door een waterspiegel afleesbaar hebben gehouden. Dit betreft niet alleen de voormalige gehuchten, verbonden door een uitgebreid stelsel van wegen en paden, maar ook de tussen de nederzettingen gelegen akkers en weilanden. Bijzonder is dat van deze middeleeuwse situatie binnen het plangebied nog een aantal elementen aanwezig zijn en zelfs als regisseur dienden voor 'moderne inpassingen, zoals de aanleg van de Cityring (omstreeks 1960) die zich ook invoegde in dit patroon. Dat dit nog aanwijsbaar is, hangt samen met de specifieke ontwikkeling van Tilburg. In tegenstelling tot de meeste andere steden, die veelal van binnenuit groeiden, ontwikkelde Tilburg zich als een naar binnen groeiende stad waarbij bestaande structuren werden geabsorbeerd. Daarnaast mag het opvallend worden genoemd dat hierin nog sprake is van een coherent beeld. Visuele elementen, functies en steeds weer gevolgde en overgenomen patronen waarlangs ontwikkelingen hebben plaatsgevonden zijn hierbij belangrijke dragers. De opeenvolgende fasen uit de ontwikkeling van dorp(-en) tot stad zijn met name in dit deel van Tilburg nog allemaal vertegenwoordigd. Behalve de hierboven genoemde middeleeuwse structuren zijn dit vooral de latere invullingen waaronder de bedrijventerreinen (Centrale Werkplaats, de voormalige Industriestraat, separate bedrijven), woonblokken en 'nieuwe' straten. Terwijl in met name de binnenstad het typische beeld van kerktorens en schoorstenen grotendeels verdween, bleef dit gegeven in de Spoorzone nagenoeg intact. Voor een weergave van de historische ontwikkeling van Tilburg is dit gegeven daardoor als waardevol aan te duiden. De aanwezigheid van deze unieke stratigrafie biedt voldoende mogelijkheden en inspiratiebronnen om ook nieuwe ontwikkelingen hierbij te laten aansluiten. Dit kan door het behoud en de inpassing van bestaande elementen of door aan te sluiten bij en/of voort te gaan op een in het verleden ingeslagen weg. De belangrijkste structuren (wegen, paden, verkaveling) kunnen worden beschouwd als onderliggend raster met op de toppen de verschillende visuele equivalenten waaronder de bedrijfsbebouwing van de Centrale Werkplaats en bouwwerken met een religieuze functie of daarvan afgeleid. Woonhuizen zijn er in verschillende gradaties: aan de zuidzijde overheersen grote panden, aan de noordzijde zijn deze kleinschaliger. Deze grote variatie vormt een belangrijk bestanddeel van het cultuurhistorisch erfgoed van het plangebied en kan een richtlijn geven voor toekomstige invullingen. Cultuurhistorische verkenning, Tilburg Spoorzone, p. 7

8 Cultuurhistorische verkenning, Tilburg Spoorzone, p. 8

9 1 Cultuurhistorische verkenning Spoorzone 1.1 Locatie Het onderzoeksgebied waarop de cultuurhistorische verkenning betrekking heeft, de zogeheten Spoorzone, ligt centraal in de huidige stad. Het wordt omsloten door de Spoorlaan aan de zuidzijde, de Caeciliastraat en Gasthuisring aan de westzijde en de Lange Nieuwstraat aan de noordzijde. Het NS-plein vormt de afbakening aan de oostzijde. 1.2 Algemene historische ontwikkeling In en rond Tilburg, waarvan de oudste vermelding dateert uit 709, werden met name hoger gelegen delen al vroeg bewoond, getuige archeologische vondsten in de directe nabijheid van onder andere de Heuvel, de Sint-Josephstraat en de Schouwburgring (Kunstcluster). Langzaam ontwikkelden zich hieruit enkele belangrijke kernen waaronder De Kerk (nu Oude Markt) en de Heuvel in het zuiden en De Veldhoven en Het Goirke in het noorden. De Kerk en Heuvel zouden uiteindelijk uitgroeien tot het bestuurlijk, religieus en economisch centrum van het conglomeraat van nederzettingen. In de negentiende eeuw onderging de stad een snelle gedaanteverwisseling waarbij de overwegend agrarische nederzettingen en de daartussen gelegen akkergronden in hoog tempo transformeerden tot een stedelijk-industriële nederzetting met vaak uitgestrekte fabriekscomplexen en woonwijken. In deze periode werden ook het gebied van Heuvelse Akkers, gelegen tussen de Spoorlaan en de Heuvelstraat, en de ten noorden hiervan gelegen Havervelden en Besterd bebouwd. De snelle ontwikkeling van (zware) industrie in de stad en de inzet van een groot aantal stoommachines, maakten de aanvoer van grote hoeveelheden kolen noodzakelijk. Gebeurde dit aanvankelijk nog met karren, onder andere vanuit de haven in Waalwijk, later werd dit transport geheel overgenomen door de spoorwegen. 1.3 De Seven Plataenen: van Heuvelsche Akkers naar Havervelden en Besterd Het voormalige open landschap tussen de nederzettingen Heuvel en Veldhoven bestond deels uit de akkercomplexen van de Heuvelse Akkers en de Havervelden, en deels uit de zich naar het oosten uitstrekkende woeste (heide-)gronden van De Besterd. De grens tussen de twee gebieden lag langs het Langepad, een voetpad dat de Heuvelstraat verbond met de Veldhovenring en daarbij een stuk land genaamd De Seven Plataenen kruiste 1. 1 Bij de kruising met de Buitenstraat-Oude Langstraat. Dit grondstuk was in gebruik bij de Zeven Gezworenen, de opzichters van de gemeenschappelijke heidegronden, zie hiervoor Trommelen 1994, p. 83, Cultuurhistorische verkenning, Tilburg Spoorzone, p. 9

10 fig. 1: Tilburg rond Detail uit de Kaarte der Heerlykheden etc. door Diederik Zijnen (1760), bewerkt door L. Langeweg. De roze lijn geeft het verloop aan van het voormalige Langepad. Ter hoogte van de rode cirkel lag het perceel genaamd De Seven Plataenen. Het blauwe kader geeft het huidige plangebied aan. De akkers en heidegronden werden omsloten door de Heuvel en Kerk, verbonden door de Steenwech (Heuvelstraat, zie de kaart hierboven). Vanuit Kerk liep de Nieuwlandsche Straet in noordwestelijke richting naar het gehucht Borgerie en aansluitend via de Veldhovensche Kerkweg naar het gebied De Logt (omgeving Gasthuisring). Hier sloot de weg aan op de belangrijke herdgang 2 de Veldhoven (nu Wilhelminapark). Vandaar liep oostwaarts de Molenstraat (nu deels Veldhovenring) naar het gehucht Veldhovensche Hoek (Rosmolenplein) waar al in 1338 een windmolen wordt vermeld, toebehorend aan de Abdij van Tongerlo. De Koestraat en Enschotsestraat vormden de verbinding met de Heuvel. Het onderzoeksgebied wordt daarmee omgeven door een aantal belangrijke historische woonkernen, lintbebouwingen en verbindingswegen. 2 Het begrip herdgang duidt hier een administratieve, bestuurlijke eenheid aan. Ook de Heuvel en Kerk waren herdgangen. De Veldhoven werd al in 1418 vermeld. Cultuurhistorische verkenning, Tilburg Spoorzone, p. 10

11 BILANRAPPORT 2004/2 fig. 2: Gemeente Tilburg, circa 1865, vervaardigd door J. Kuijper. Het blauwe kader geeft het huidige plangebied aan. Het noordelijke deel van het onderzoeksgebied (zie de kaart van Diederik Zijnen) bestond uit een klein akkergebied gelegen tussen de Gasthuisring en het Langepad (nu deels Langestraat en Oude Langstraat). Van hier tot aan de verder naar het oosten lopende Koestraat strekte zich een 3 heidegebied uit: de Bijster (vermeld 1559), later De Besterd en onderdeel van de gemeint. Op kaarten uit het midden van de achttiende eeuw, waaronder die van Zijnen, is te zien dat toen de nog resterende woeste gronden grotendeels al waren ontgonnen. Dat niet de gehele Besterd wild en 4 onbruikbaar was blijkt uit de aanwezigheid van een marginaal gehucht bij de kruising Langepad en 5 Buitenstraat, beide een sinds onheuglijke tijden openbaar voetpad, en de vermelding van sbonten 6 Hoeve (1535) in de omgeving van de Koestraat-Pascalerf-Besterdring. In de omgeving van de Koestraat was overigens ook sprake van leemkuilen (vermeld 1443) en het bestaan van steen- en veldovens Gemeint: woeste of onontgonnen gronden in gemeenschappelijk bezit en gebruik. Hier staat ook nu nog een boerderij (Oude Langstraat 66), gebouwd in 1905 op de plaats van oudere voorganger. Legger straten en wegen, Trommelen 1994, p. 81, 147. Cultuurhistorische verkenning, Tilburg Spoorzone, p. 11

12 Opmerkelijk is dat enkele eeuwen later H.J. van Tulder, verantwoordelijk voor het Plan Nijveroord ten noorden van de Centrale Werkplaats, in deze omgeving ook een veld- en steenoven bezat 7. In het zuidelijke deel van het onderzoeksgebied lagen de gronden van de Heuvelse Akkers. In tegenstelling tot die in het noorden is het ontbreken van veel toponiemen in de omgeving van Heuvel en Kerk opvallend. Dit was het gevolg van het feit dat er al vroeg sprake was van slechts enkele, grote akkercomplexen, waarvan het merendeel toebehoorde aan de Abdij van Tongerlo 8. De grootste akker, gelegen tussen Heuvelstraat, Langstraat en Spoorlaan, werd in 1611 verkocht en opgesplitst in kleinere eenheden die later bekend werden als de Heuvelse Akkers 9. De aanvankelijk fictieve maar later door de spoorlijn reële tweedeling in de stadsdelen noord en zuid, vond zijn oorsprong in de opdeling van de rechtsgebieden behorende bij de herdgangen Heuvel en Kerk enerzijds en de Veldhoven anderzijds. De grens, die ongeveer ter hoogte van de huidige Karrestraat lag, werd in 1797 nog versterkt door de opdeling in twee parochies (het Heike en het Goirke) 10. Op de grens van de twee parochies kwam later de spoorlijn te liggen. 1.4 Wegen en paden De eerder genoemde verbindingswegen tussen de nederzettingen zijn alle van oude oorsprong. Zo was de Heuvelstraat, die de nederzettingen Kerk en Heuvel verbond en in 1657 werd verhard, vermoedelijk onderdeel van de oude Romeinse heerbaan van Alphen naar Doeveren 11. Ook de andere straten, waaronder de Enschotsestraat (de route van Turnhout via de Heuvel naar Enschot) en de Veldhovenring, worden al vroeg vermeld, respectievelijk in 1537 en Het akkergebied tussen Heuvelstraat en Veldhovenring werd doorkruist door enkele paden waarvan het Langepad het belangrijkste was. Dit verbond de Heuvelstraat met de Veldhovenring. Door de aanleg van de spoorlijn in 1863 en het later verder invullen van de nieuwe stadsuitbreiding op de Heuvelse Akkers en in Nijveroord, raakte het oude zandpad opgesplitst (Langestraat, Langepad, Oude Langstraat). Een deel verdween onder het stationsemplacement en later onder de uitbreidingen van de fabriek van de gebroeders Deprez en de gasfabriek, beide aan de Lange Nieuwstraat. Andere paden werden later geheel of gedeeltelijk opgenomen in het stratenplan van de nieuwe wijk Nijveroord (1870), waaronder de Buitenstraat, Stedekestraat en Fraterstraat, de laatste twee restanten van een oud voetpad dat van de Veldhoven via de Utrechtsestraat naar de Noordhoek liep 13. Een andere belangrijke route die het gebied doorkruiste was de Donkerstraat (vermeld 1545) die vanaf de samenkomst Koestraat-Enschotsestraat (nu NS-plein) naar de Borgerie (Noordhoekring) liep 14. De huidige Karrestraat in de wijk Heuvelse Akkers is hiervan het laatste restant Trommelen 1994, p , Hinderwetvergunningen , nr (1861) en 0071 (1862). Zie hiervoor Trommelen 1994, Ook in de omgeving van het Rozenplein nabij de Koestraat bezat de abdij gronden. Trommelen 1994, p. 277, 332. Van Dijk 2001, p. 9; Gorisse, p Trommelen 1994, p. 55. Trommelen 1994, p. 213; Peeters 1987, p Legger wegen en paden, Zie hiervoor Peeters Cultuurhistorische verkenning, Tilburg Spoorzone, p. 12

13 1.5 Water Naast wegen en paden bevonden zich in het onderzoeksgebied ook enkele waterlopen. Vanaf de Veldhoven liep een kleine waterloop langs de Stedekestraat naar het zuiden. Evenwijdig aan de latere Lange Nieuwstraat lag het Nieuwediep, evenals de waterloop langs de Stedekestraat waarschijnlijk een aftakking van de deels evenwijdig aan de Gasthuisring lopende Zoeij (ook wel Hoogh Soo of Zwartleij) 15. Het Nieuwediep werd in 1886 deels gedempt in verband met de bouw van het Sint- Josephgesticht aan de Lange Nieuwstraat. Een ander deel, gelegen langs de Atelierstraat en aangeduid als een stinkende sloot, werd in 1904 gedempt Hier waarschuwt men voor t vertrek der tram en spoorwegen 17 De gemeenteraad van Tilburg had een voorkeur voor een verbinding over water die als belangrijke aan- en afvoerweg voor de lokale industrie. Hoewel er voorlopig nog geen sprake was van een verbinding over water - het Wilhelminakanaal werd uiteindelijk pas gerealiseerd in was de raad niet bereid een rol te spelen bij de aanleg van een spoorverbinding die op dat moment wel tot de mogelijkheden behoorde. Uiteindelijk zou deze verbinding, zestig jaar vóór het realiseren van een verbinding over water, cruciaal worden voor de ontwikkeling van de stad. De eerste spoorverbinding in Nederland was de lijn Amsterdam-Haarlem van Hierna zou het nog tot 1855 duren voor in Noord-Brabant de eerste spoorwegverbinding tot stand kwam: de lijn Antwerpen-Roosendaal, waarop Etten en later ook Breda werden aangesloten. Doordat de aanleg van spoorlijnen vooralsnog een particuliere aangelegenheid was, kon er nauwelijks gesproken worden van een gesloten spoorwegennet. Om hierin van overheidswege verandering te brengen werd in 1860 de Wet op aanleg van Staatsspoorwegen aangenomen, in 1863 gevolgd door de oprichting van de Maatschappij tot Exploitatie van Staatsspoorwegen (de SS). Deze organisatie moest de uitvoering van een uitgebreid(-er) spoorwegnet in Nederland realiseren en zou uiteindelijk het grootste deel van de spoorlijnen in Noord-Brabant aanleggen. De eerste lijn die onder regie van de Staatsspoorwegen werd gerealiseerd was de verbinding Breda-Tilburg in De aanleg van een spoorwegverbinding naar Tilburg kende een lange voorgeschiedenis. Het eerste plan voor een verbinding met Tilburg dateerde uit Noch dit plan, noch een aantal daaropvolgende werd echter gerealiseerd. Het plan van D. Dronkers uit 1845, waarbij de lijn Vlissingen-Maastricht ook Tilburg zou aandoen, voorzag in een spoorlijn langs de noordzijde van de in 1826 gereedgekomen straatweg van Breda naar s-hertogenbosch. Hoewel het plan destijds niet werd uitgevoerd, had het uiteindelijk wel vergaande consequenties voor de stad aangezien het uitgezette traject zo n twintig jaar later door de SS grotendeels werd overgenomen Trommelen 1994, p zie respectievelijke de Tilburgsche Courant van en Voormalig gevelopschrift op het pand hoek Spoorlaan-Stationstraat. Corten, p , Van Doremalen, p. 9. Zie hiervoor Veen 1988, p Cultuurhistorische verkenning, Tilburg Spoorzone, p. 13

14 De spoorverbinding werd door de stad op feestelijke wijze in gebruikgenomen. Met de aanleg kreeg Tilburg ook haar eerste station aan de zuidzijde van het spoor, gericht naar de nederzettingen Kerk en Heuvel. Evenals in Eindhoven was dit van het standaardtype 3 e klasse, hetgeen verwondering wekte aangezien steden van het formaat van Eindhoven en Tilburg meestal een groter stationsgebouw kregen. Aannemer van het Tilburgse station was J. van Hoof 20. Ingrijpender voor de stad was de vestiging van de Centrale Werkplaats ten noorden van het spoor in Dit bedrijf zou uiteindelijk uitgroeien tot het grootste industriële complex en één van de belangrijkste werkgevers in de stad 21. Nu uiteindelijk ook het gemeentebestuur de voordelen van een spoorweg begon in te zien, werd geijverd voor het uitbreiden van de aansluitingen. Twee jaar na de opening van het traject Breda- Tilburg werd de lijn doorgetrokken naar Boxtel, in 1867 gevolgd door een aansluiting met het Belgische spoorwegnet vanuit Turnhout. Dit Bels Lijntje, aangelegd door de particuliere maatschappij Chemins de Fer Grand Central Belge, was van groot belang vanwege de aanvoer van steenkool vanuit België 22. Hoewel ook hier was voorzien in een feestelijke opening van de lijn, kon deze vanwege een heersende cholera-epidemie geen doorgang vinden 23. De inspraak die de Grand Central Belge had verworven aangaande wijzigingen in en op het stationsemplacement in Tilburg, had tot gevolg dat een volgende belangrijke verbinding, die met de provinciehoofdstad, op een merkwaardige manier tot stand kwam. Ook hier had particulier initiatief uitkomst gebracht. Hoewel al in 1869 een concessie was verleend voor de aanleg van een spoorweg van Tilburg naar s-hertogenbosch en Nijmegen, werd deze pas in 1881 door Nederlandsche Zuidoosterspoorweg Maatschappij (NZOM) gerealiseerd. Aangezien de Grand Central Belge geen belang zag in een aansluiting op deze lijn, wilde zij geen bijdrage leveren aan de aanpassing van het stationsemplacement. Hierop haakten ook de Staatsspoorwegen af. Het gevolg was dat de NZOM in Loven, ter hoogte van de huidige kruising spoorlijn-ringbaan Oost, een tweede spooremplacement moest laten aanleggen met een houten noodstation en locomotievenloods. De gemeente, die bij deze turbulente ontwikkeling nauwelijks inbreng had, liet wel een geheel nieuwe weg aanleggen tussen het station te Loven en de Heuvel (Zuidoosterstraat). Tussenkomst van de Minister van Waterstaat had tot gevolg dat een jaar later de NZOM alsnog gebruik kon maken van het centraal station aan de Spoorlaan 24. In 1894 werd het traject naar s-hertogenbosch overgenomen door de Staatsspoorwegen waarna het twee jaar later werd uitgebreid tot een tweebaans vak Veen 1988, p. 21. Zie hiervoor de paragraaf D n Atelier in dit rapport. Voor een uitgebreid overzicht van de geschiedenis van de spoorlijn Turnhout-Tilburg zie Slegers. Veen 1988, p. 66, zie ook de paragraaf over het Sint-Rochusgasthuis in dit rapport. Veen 1988, p. 36; Tilburgsche Courant , Zie hiervoor Corten, p ; Tilburgsche Courant Cultuurhistorische verkenning, Tilburg Spoorzone, p. 14

15 2.1 Fabrieksspooraansluitingen Met name bedrijven dichtbij de spoorlijn profiteerden van de mogelijkheden ervan. Een aantal bedrijven wist zelfs een eigen fabrieksspooraansluiting te bewerkstelligen. Al in 1864, een jaar na de aanleg van de spoorlijn Breda-Tilburg, werd een aftakking gemaakt naar de wollenstoffenfabriek van de fa. L.V. Ledeboer, later fa. F. Mutsaerts & Zn., aan de Spoorlaan. Al snel volgden andere bedrijven waaronder de kolenhandel van Swagemakers-Van Velthoven (1864), de timmerfabriek en stoomhouthandel G. van Hoof (1864) aan de Spoorlaan, aannemersbedrijf W.F. Weijers (1871) aan de voormalige Railstraat, de ijzergieterij en ketelmakerij van de Gebroeders Deprez (1894) aan de Lange Nieuwstraat en de textielfabriek van E. Elias aan de Industriestraat (1921, nu Hart van Brabantlaan). Een aantal van deze aansluitingen bleef tot ver in de twintigste eeuw in gebruik 26. Belangrijkste spooraansluiting was die naar de gemeentelijke gasfabriek ten noorden van de Centrale Werkplaats. De fabriek kreeg meteen bij de ingebruikname in 1871 een eigen verbinding met het spooremplacement. Deze korte spoorlijn liep af in de richting van de gasfabriek waardoor geen locomotief nodig was om de wagons, vooral voor aanvoer van kolen, in de fabriek te krijgen. De lege wagons werden vanaf 1929 teruggehaald met behulp van een lierinstallatie 27. Sommige verzoeken tot een spooraansluiting werden niet gehonoreerd waardoor veel fabrikanten gebruikmaakten van de tramwegen om hun goederenvervoer te regelen Emplacement De sterk toegenomen activiteit bij en rond het station had tot gevolg dat het beschikbare goederenemplacement bij het station na enkele jaren al niet meer voldeed. In 1869 volgde een eerste belangrijke uitbreiding Veen 1988, p. 61, 143. Veen 1988, p. 63. Tilburgsche Courant , o.a. de meelfabriek van H. Bruyelle aan de Spoorlaan. Cultuurhistorische verkenning, Tilburg Spoorzone, p. 15

16 fig. 3: Ontwikkeling NS Werkplaats Toch bleek dit niet voldoende en was verdere uitbreiding noodzakelijk. Daarom werd in 1909 besloten tot de aanleg van een tweede, tijdelijke losweg aan de Fraterstraat, in 1929 gevolgd door een extra losweg aan de Eerste Herstalsedwarsstraat 29. Ook andere oplossingen passeerden de revue. Zo lanceerde J.H. Rückert, van 1913 tot 1917 directeur Publieke Werken van de gemeente, in zijn Algemeen Uitbreidingsplan het voorstel om station en Centrale Werkplaats te verplaatsen naar het zuiden van de stad, ter hoogte van de huidige Ringbaan Zuid-Leijpark Veen 1988, p. 65. Veen 1988, p. 86, Van Doremalen, p. 78. Cultuurhistorische verkenning, Tilburg Spoorzone, p. 16

17 De aanleg van de spoorlijn en het steeds verder uitbreiden van het emplacement betekenden volgens sommigen de definitieve scheiding tussen het noorden en het zuiden van de stad die al was ingezet met de gebiedsverdeling tussen de herdgangen de Veldhoven in het noorden en Heuvel-Kerk in het zuiden. Het emplacement was in ieder geval een belangrijk obstakel in het noord-zuidvervoer, met name vanwege de overwegen die door het veelvuldig rangeren vaak lange tijd gesloten waren. Ook de gemeenteraad had al bij de aanleg van de spoorlijn haar bezorgdheid geuit over het ongerief dat zou ontstaan door het wegvallen van de verschillende wegen en paden waaronder het Langepad 31. Op 14 september 1879 meldde de Tilburgsche Courant echter dat er binnen afzienbare tijd een einde zou komen aan de steeds langere wachttijden voor de overwegen. Het duurde echter nog tot 1893 toen de roep om een oplossing, in de vorm van voetbruggen of tunnels (!) 32, resulteerde in de bouw van twee voetgangersbruggen bij de Gasthuisring en de Heuvel-Koestraat 33. Toch was dit niet afdoende. Dezelfde krant liet in 1925 weten dat het oponthoud bij de spoorwegovergang bij de Heuvel zorgde voor een onhoudbare toestand. Er was zelfs al sprake van plannen om te komen tot een hoogspoor met onderdoorgangen 34. Behalve de bouw van een viaduct over het gedeelte van de spoorlijn bij de Ringbaan West in 1938, plaatselijk bekend als D n Bult, zou het echter nog tot 1956 duren voor het definitieve besluit zou vallen: Tilburg kreeg volledig hoogspoor. 2.3 Hoogspoor De aanleg van het hoogspoor maakte deel uit van een aantal omvangrijke infrastructurele werken die met name hun beslag vonden in en direct rond de binnenstad. Het project behelsde onder andere de aanleg van 4 kilometer hoogspoor, drie onderdoorgangen (Caecilistraat, Gasthuisring, Heuvel), een nieuw station en een goederenemplacement aan de Hazelaarstraat. Een deel van de bebouwing langs het tracé diende in verband met de aanleg te verdwijnen en aan de westzijde van het station werden zelfs enkele complete straten afgebroken (Industriestraat, Alleenhouderstraat). Noodsporen langs het traject moesten het doorgaande treinverkeer garanderen Gemeenteverslag 1863, Raadsbesluit Tilburgsche Courant Tilburgsche Courant en Tilburgsche Courant Cultuurhistorische verkenning, Tilburg Spoorzone, p. 17

18 fig. 4: De oude, nu verdwenen structuren ten noorden (geel) en zuiden (rood) van de Centrale Werkplaats, geprojecteerd op de huidige situatie Naast een hoogspoor werd ook begonnen met de aanleg van een cityring, een ring van wegen binnen het bestaande stelsel van de ringbanen, waarvan onder andere de Besterdring, Gasthuisring en Veldhovenring deel gingen uitmaken. Behalve deze grote infrastructurele werken en stedenbouwkundige ingrepen kregen ook enkele grote bouwwerken hierbij hun beslag, waarvan de bouw van een nieuw station naar een ontwerp van K. van der Gaast het belangrijkste was. Overigens was hoogspoor als oplossing voor de verkeersproblematiek een typisch fenomeen dat in meer plaatsen vanaf het midden van de twintigste eeuw werd toegepast. Mede daardoor kan dit fenomeen dan ook gelden als cultuurhistorisch belangrijk. Het hoogspoor in Tilburg werd uiteindelijk in 1962 voltooid en op 13 september van dat jaar reed de eerste trein over het nieuwe traject 35. Opvallend is nog dat, hoewel het belang van het Bels Lijntje al snel terugliep, toch nog werd besloten om tegelijk met de aanleg van het hoogspoor het tracé te verleggen. De oude lijn werd opgebroken en verder naar het westen werd een nieuw aansluiting gemaakt ter hoogte van de Zwartvenseweg Nieuwe Tilburgsche Courant Veen 1984a, p Cultuurhistorische verkenning, Tilburg Spoorzone, p. 18

19 2.4 Tramwegen en busvervoer Behalve een knooppunt van spoorwegen was de omgeving van het station ook belangrijk voor andere openbaar vervoersverbindingen. Tramwegen en lokaalspoorwegen, die ook uitgingen van particulier initiatief, hoefden in tegenstelling tot spoorlijnen geen gebruik te maken van een speciaal daarvoor aangelegde aardebaan. De meeste tramwegen maakten gebruik van de (berm van) locale wegen en liepen door de bebouwde kom. Een aansluiting op of een station in de nabijheid van andere vervoersmiddelen, waaronder met name de trein, was bij de aanleg een belangrijk uitgangspunt. In Tilburg zochten de tramwegen dan ook een locatie dichtbij het station aan de Spoorlaan. De eerste tramlijn vanuit Besoijen (Waalwijk) in 1881, eindigde op de Veldhoven. Hier had de Noord- Brabantsche Stoomtramweg-Maatschappij (NBSM) een kantoor en remise laten bouwen door architect W.A. Claassen 37. In hetzelfde jaar werd de lijn via de Spoorlaan doorgetrokken naar de Heuvel, een jaar later gevolgd door een aansluiting met de Koningshoeven en in 1904 met Dongen. Tenslotte werd in 1907 door de Hollandsche Buurtspoorwegen, de opvolger van de NBSM, de aanleg van een tramlijn naar Hilvarenbeek-Esbeek gerealiseerd. De NBSM en haar belangrijkste concurrent de Zuider Stoomtramweg-Maatschappij (ZSM) ijverden beide voor een tramstation nabij het treinstation. De ZSM nam hierop het initiatief en kocht de villa s Guillaume, Joseph en Desiré van de familie Pollet, op het terrein omgeven door de Spoorlaan-Utrechtsestraat-Fabrieksstraat. Het doel was hier een remise te bouwen. Later werden de villa s doorverkocht, onder andere aan de gemeente, nadat op kosten van diezelfde gemeente voor beide trammaatschappijen in 1904 een nieuw emplacement was aangelegd op de hoek Spoorlaan-Utrechtsestraat 38. De directe concurrent voor de tram, de autobus, veroverde gaandeweg ook een plaats nabij het station. Lagen de begin- en eindhaltes aanvankelijk nog op de Heuvel en op het pal ten zuiden daarvan gelegen Piusplein, in de loop van de jaren twintig en dertig van de twintigste eeuw verplaatsten deze zich naar het station. Het illustreerde het toenemende belang van de busdiensten, ten koste van de tramlijnen die in de loop van de jaren dertig allemaal werden opgeheven Het tracé Bij de aanleg van spoorlijnen gold een aantal voorwaarden. Het tracé diende bij voorkeur zo recht mogelijk te lopen en men wilde een aantal kernen bereiken zonder daarbij bestaande nederzettingen te doorkuisen. Gevolg was dat stations en haltes doorgaans buiten de bebouwde kom kwamen te liggen zoals in s-hertogenbosch en Oss. Hiermee golden spoorlijnen niet alleen als landschapsvormend maar ook als stedenbouwkundig belangrijk element: de vestiging van een station had meestal tot gevolg dat de nederzetting zich in deze richting uitbreidde. Hierbij werd vaak tegelijkertijd getracht ook het imago van de stad of nederzetting op te vijzelen door de aanleg van een stedenbouwkundig en architectonisch hoogstaande stationswijk Tilburgsche Courant Leideritz 12, 34-35, 133; Tilburgsche Courant Veen 1988, p. 55, Leideritz 38 Cultuurhistorische verkenning, Tilburg Spoorzone, p. 19

20 BILANRAPPORT 2004/2 In Tilburg lag dit anders. De stad bestond uit een groot aantal verspreid gelegen nederzettingen waartussen nog uitgestrekte akkergronden en weilanden lagen. Een spoorlijn kon hier dan ook zonder veel moeite centraal tussen de nederzettingen worden aangelegd in tegenstelling tot elders waar de spoorlijnen meestal op enige afstand van de stad kwamen te liggen. Bovendien konden de gronden bij Tilburg makkelijk en goedkoop worden verkregen. Aangezien hier evenals elders gold dat het 40 stationsterrein op eenen voor het algemeen belang gunstige plaats diende te komen, werd gekozen voor een centrale ligging tussen de belangrijkste nederzettingen Kerk, Heuvel en de Veldhoven 41 waarbij de spoorlijn de Havervelden en De Besterd doorkruiste. Toch werd onderscheid gemaakt tussen het belang van de nederzettingen: het station kwam aan de zuidzijde te liggen, gericht naar de Heuvel en Kerk. fig. 5: Het tracé van de spoorweg, geprojecteerd op de kaart van Diederik Zijnen (1760). In blauw het huidige plangebied. Gemeenteverslag Tilburg, zie hiervoor de publicaties Veen 1988, Veen 1984b, Corten, Van Doremalen. Cultuurhistorische verkenning, Tilburg Spoorzone, p. 20

21 BILANRAPPORT 2004/2 Als het oorspronkelijk tracé wordt geprojecteerd over de kaart van Diederik Zijnen (1760) en de kadastrale minuutplans uit 1832, wordt duidelijk dat de spoorweg zo dicht mogelijk bij de bestaande kernen werd aangelegd en locaties kruiste waar zich geen of nauwelijks bebouwing bevond. De route passeerde juist onderlangs de samenkomst van de Koestraat en de Enschotsestraat ten noorden van de Heuvel en kruiste de weg van Kerk naar De Veldhoven juist boven de Noordhoek. Via deze route waren de gevolgen voor de bestaande infrastructuur en bebouwing gering. De bodemkaart laat zien dat het traject waarschijnlijk deels ook werd bepaald door de natuurlijke gesteldheid van het terrein 42 rond Tilburg: het volgt deels de hoger gelegen gronden. Elders moesten spoorbeddingen worden opgeworpen zoals is te zien in de Grote Historische Atlas van Nederland. Volgens de legenda is de kaart gedateerd , maar dit betreft hoogstwaarschijnlijk een foutieve datering aangezien op de kaart niet alleen de uit daterende Lansierkazerne aan de Sint-Josephstraat is ingetekend, maar ook het tracé van de spoorlijn Breda-Tilburg (1863) en dat van Tilburg naar Boxtel (1865). Bij deze laatste is te zien dat er ten oosten van de stad een aarden bedding werd 43 opgeworpen. fig. 6: Detail uit de Grote Historische Atlas (p. 57) met daarop geprojecteerd het tracé van de spoorlijn. In de uitvergroting is te zien dat ten oosten van de stad een aarden bedding was opgeworpen. In blauw het huidige plangebied. Behalve dat er voldoende ruimte was voor de aanleg van de spoorlijn met station, werd de keuze voor het traject ook bepaald door een andere factor: de beschikbare ruimte voor de geplande hoofdwerkplaats voor de spoorwegen in het zuiden van Nederland. Aan de noordzijde van de spoorlijn werden in 1867 de eerste onderdelen voor de Centrale Werkplaats, bijgenaamd D n Atelier, aanbesteed Bodemkaart van Nederland, kaart 50, Oost-Tilburg. Grote Historische Atlas van Nederland, p. 57. Cultuurhistorische verkenning, Tilburg Spoorzone, p. 21

22 3 D n Atelier: ontwikkelingen aan het spoor In tegenstelling tot de overwegend kleine particuliere maatschappijen met bescheiden remises en werkplaatsen, had de Maatschappij tot Exploitatie van Staatsspoorwegen (SS) al vroeg het plan opgevat om een aantal grote onderhoudswerkplaatsen te bouwen voor het materieel op het omvangrijke spoornetwerk dat men wilde realiseren. De Centrale Werkplaats te Utrecht werd, mede om militair-strategische redenen, opgesplitst in twee werkplaatsen: één in het noorden (Zwolle), een andere in het zuiden (Tilburg). Tilburg had hierbij de voorkeur vanwege de centrale ligging in het zuidelijke spoorwegnet, de voorradige hulpmiddelen en de nog beschikbare en goedkope gronden. Wat betreft de locatie van de werkplaats als een industrieel complex in de stad, volgde deze het typerende patroon waarbij de industriële bebouwing niet werd gevestigd op daarvoor ingerichte industrieterreinen, maar op willekeurige locaties waar nog open akkergronden en/of weilanden achter of naast de bebouwing van de bestaande nederzettingen gelegen waren 44. Al in 1862 werden plannen gemaakt voor de werkplaats in Tilburg en werd begonnen met de aankoop van gronden hoewel de definitieve keuze voor Tilburg pas in 1866 werd vastgesteld 45. Een jaar later werden als eerste een bergplaats voor hout en een werkplaats voor locomotieven aanbesteed aan de Gebroeders Thijssen. Dit eerste onderdeel, dat werd gebouwd in de noordwesthoek van het terrein bij de samenkomst van de Atelierstraat en Fraterstraat, betreft hoogstwaarschijnlijk het nog bestaande gebouw dat qua bouwstijl zeer nauw aansluit bij de eveneens nog aanwezige locomotiefstelplaats uit Het volgende project bestond uit de aanleg van sporen en bestrating door J.B. Broeders en de bouw van een draaierij, smederij en wagenwerkplaats door de Gebroeders Thijssen in fig. 7: De Centrale Werkplaats omstreeks 1885, met op de voorgrond de nog deels bestaande eerste locomotiefstelplaats (1868), uit: Eigen Haard, Geïllustreerd Volkstijdschrift, jg. 13 (1887) Van Dijk 2001, p. 17. Tilburgsche Courant ; Van Doremalen p. 12. Veen 1988, p. 115: Van Doremalen, p. 21. Cultuurhistorische verkenning, Tilburg Spoorzone, p. 22

23 De uitbreiding van de werkplaats verliep in hoog tempo. Aan het begin van de twintigste eeuw gold de werkplaats als het grootste bedrijf in Tilburg en besloeg het een terrein dat zich uitstrekte van de Koestraat tot de Fraterstraat. Behalve een groot aantal nieuwe gebouwen, waaronder een metaalgieterij (1869), locomotiefloodsen, wagenmakerijen (onder andere in 1869, 1879, 1900, 1902, 1923) en andere bebouwing, werden ook aangrenzende terreinen en bestaande gebouwen opgekocht. In 1924 verwierf de Centrale Werkplaats de gebouwen van de voormalige ketelmakerij en ijzergieterij van de gebroeders Deprez aan de Lange Nieuwstraat. Voor een onbelemmerde doorgang tussen werkplaats en deze fabrieksgebouwen werd in 1926 besloten een deel van de openbare weg (Atelierstraat) aan het verkeer te onttrekken en toe te voegen aan de werkplaats. Ook de voormalige Railstraat, waar het aansluitspoor naar het bedrijf van W.F. Weijers lag, werd toen afgesloten 47. fig. 8: De NS-werkplaats (zwart) en de fabriek van Deprez (blauw) omstreeks 1905 met het restant van het Langepad (roze) en de Atelierstraat (groen) waarvan later een deel (stippellijn) zou worden opgeheven. Overigens wisselde de voormalige fabriek van Deprez nog enkele malen van eigenaar. In 1960 werd de fabriek verkocht aan de gemeente, in 1984 opnieuw aangekocht door de werkplaats met het oog op een toekomstige uitbreiding 48. Een deel van het Deprez-complex is later gesloopt. Een belangrijke vergroting en modernisering van het bedrijf voltrok zich in de jaren dertig van de twintigste eeuw toen de werkplaats de beschikking kreeg over een nieuwe grote locomotiefstel- en ketelherstelplaats (1933). In 1930 was de bestaande draaischijf al vervangen door een grote schijf met een bijzondere constructie waaraan in 1937 een polygonale locomotiefloods werd toegevoegd. De laatste belangrijke uitbreiding vond plaats in 1994 toen het nieuwe magazijn aan de Lange Nieuwstraat gereedkwam Van Doremalen, p. 33; Veen 1988, p Van Doremalen, p. 70. Cultuurhistorische verkenning, Tilburg Spoorzone, p. 23

24 Het bestaan van de werkplaats had ook grote invloed op de demografie van de stad. In 1891 telde de werkplaats maar liefst 700 werknemers. In 1905 was dit aantal gegroeid tot bijna 1100 waarvan er 520 ten noorden en 570 ten zuiden van het spoor woonden 49. De meesten woonden dichtbij het bedrijf: in diverse bronnen betreffende de Lange Nieuwstraat, Koestraat en Nijverstraat vindt men een groot aantal verwijzingen naar medewerkers van de werkplaats De Heuvelse Akkers: ontwikkelingen aan de zuidzijde Het gemeentebestuur van Tilburg nam aanvankelijk weinig initiatief bij de invulling van de beschikbare ruimte in de snelgroeiende stad. Het particulier initiatief had hierbij dan ook vaak de overhand. De aanleg van de spoorlijn en vooral de bouw van het station, zorgden echter voor een definitieve ommekeer in deze houding. In navolging van andere plaatsen die de beschikking hadden gekregen over een station, wenste ook het gemeentebestuur van Tilburg een representatieve stationswijk op de Heuvelse Akkers. De doorgaande straten tussen het station en de Heuvel en Oude Markt (Stationsstraat (1865) en Komediestraat (1870), later Willem II-straat) werden aangelegd door de gemeente waarbij er streng op werd toegezien dat de straten werden bebouwd met nette en kapitale huizen. De willekeurige bezoeker aan de stad moest de indruk krijgen te verkeren in een welvarende, grootstedelijke omgeving. Deze maatregelen maakten deel uit van wat de eerste grootstedelijke uitbreiding van Tilburg zou worden. Opmerkelijk is dat de gemeente zich uitsluitend bemoeide met de aanleg en bebouwing van de twee belangrijkste straten. De invulling van de overige, veel smallere straten werd overgelaten aan particulieren. Het gevolg was dan ook dat deze straten een gevarieerd bebouwingsbeeld kregen, bestaande uit vaak eenvoudige woonhuizen en/of bedrijfsbebouwing. Hoewel het stratenpatroon de indruk wekt volgens een vast omlijnd plan te zijn uitgevoerd, blijkt dit bij nader inzien eerder aansluiting te hebben gezocht bij het oude, bestaande patroon van akkerwegen en paden waaronder het Langepad, de Karrestraat en de Tuinstraat Spoorlaan Veel straten die werden aangelegd in de omgeving van het spoor of van en naar het station leidden, kregen een naam waarin dit element duidelijk aanwezig was. In bijna alle plaatsen met een spoor kent men een Spoorstraat, Parallelweg, Stationsstraat of Stationsplein. Zo ook in Tilburg. Hier werd de nieuwe stadswijk aan de noordzijde afgesloten door de Zuider-Parallelweg, later omgedoopt tot Spoorlaan (1881). De Zuider-Parallelweg, die al bestond als utilitaire zandweg langs het nieuw aangelegde spoor, werd al in 1862 door de gemeente gezien als toekomstige verbinding tussen het station en de Heuvel. Vandaar dat bij het Rijk, de eigenaar van de straat, van meet af aan werd aangedrongen op verbetering en verharding ervan, hetgeen in 1867 dan ook werd gerealiseerd. Uiteindelijk werd de straat overgedragen aan de gemeente Tilburgsche Courant Zie Peeters 1987; Van Doremalen; Van Dijk. Zie voor deze ontwikkelingen vooral Brouwer 1991 en Veen 1988, p. 83; Peeters 1987; Brouwer 1991 en Cultuurhistorische verkenning, Tilburg Spoorzone, p. 24

25 Aangezien ook de Spoorlaan als toegang tot de stad werd gezien, was de gemeente ook hier voorstander van de bouw van statige woonhuizen en andere grote gebouwen. Al in 1866 kocht een particuliere onderneming bouwgrond op de hoek Heuvel-Spoorlaan ten behoeve van de bouw van 13 herenhuizen 53. Ook elders langs de weg verrezen meerlaagse stadswoningen in de vorm van aaneengesloten bouwblokken. Schuin tegenover het station verrezen de vrijstaande villa s van de familie Pollet, vernoemd naar leden van de familie: Guillaume (1880), Joseph, Desiré (beide laat negentiende eeuw) en Constance (1902). Deze villa s, die werden gebouwd nabij de uit 1865 daterende villa De Vier Jaargetijden op de hoek Noordstraat-Utrechtsestraat die al eerder in het bezit was van de familie, vormden een groot, met veel groen omgeven particulier eiland in de binnenstad. In de omgeving van het station werd een aantal grote hotels en café s gebouwd ten behoeve van de reizigers. Dat naast het trein- en tramvervoer ook het gebruik van paarden als vervoermiddel nog lang gebruikelijk bleef, blijkt uit de aanwezigheid van een stalhouderij aan de Spoorlaan in Toch werd de Spoorlaan niet meteen geheel bebouwd. In 1876 was er nog voldoende ruimte voor de opbouw van het Circus en Paardenspel van Leonard & Dassie 55. De Spoorlaan werd overigens begeleid door een laan met iepen die tussen 1870 en 1875 werden aangepland, maar in 1940 werden gekapt 56. Behalve als woonlocatie was de Spoorlaan ook erg gewild als vestigingsplaats van kantoren en bedrijven. Al voor de aanleg van de weg stond hier de fabriek van de firma Ledeboer (1854), later overgenomen door J. Mutsaerts. Met name in westelijke richting werd een groot aantal fabriekscomplexen gebouwd, evenals op de achterterreinen. Hier stonden onder andere de Meelfabriek van H. Bruyelle, de katoenspinnerij en flanelfabriek van A. Lombarts, de stoomhoutzagerij van J. van Hoof die een eigen fabrieksspooraansluiting had, de fabriek van F. Mutsaerts en tenslotte het emplacement van de Zuider Stoomtramweg-Maatschappij en de Noord-Brabantsche Stoomtramweg-Maatschappij (1904). Nog verder naar het westen stonden de uitgestrekte fabriekscomplexen van de lakenfabriek van E. Elias en de Koninklijke Nederlandsche Fabriek van Muziekinstrumenten van M.J.H. Kessels aan de voormalige Industriestraat (1897). Naast de fabriek stond het woonhuis van de familie Kessels, de Villa Cecilia 57. In 1898 werd op de Spoorlaan het kantoor van de Verzekeringsmaatschappij De Utrecht gebouwd, naar een ontwerp van J. Verheul. Het pand, waarnaar de Utrechtsestraat is vernoemd, werd in 1965 gesloopt Tilburgsche Courant Tilburgsche Courant Tilburgsche Courant Nieuwe Tilburgsche Courant Informatie van de website Beeld-on-line van het Regionaal Historisch Centrum: De naam Cecilia verwijst naar de beschermheilige van de muziek: Sint Cecilia. De fabriek stond ter hoogte van het huidige emplacement van Van Gend en Loos aan de Ceciliastraat. Tilburgsche Courant ; gegevens website Beeld-on-line Cultuurhistorische verkenning, Tilburg Spoorzone, p. 25

26 4.2 Station Eerder werd al aangestipt dat Tilburg slechts een stationsgebouw van de 3 e klasse kreeg dat al snel te klein werd geacht voor een dergelijke stad. Het gebouw werd dan ook diverse keren vergroot en/of aangepast, onder andere in 1867 en Hierdoor kreeg het station in de loop der tijd de twijfelachtige eer het meest verbouwde station van Nederland te zijn en werd het in 1888 in de Tweede Kamer aangeduid als het slechtste en ordinairste station van het land. In 1890 volgde opnieuw een grote uitbreiding toen het station een derde perron kreeg dat echter niet werd overkapt 59. Tot de aanleg van het hoogspoor rond 1960 behoorde ook de bouw van een nieuw station. De wijzigingen in de nieuwe infrastructuur hadden echter tot gevolg gehad dat de beschikbare ruimte voor een nieuw stationsgebouw sterk was gereduceerd. Het hoogspoor vormde een belangrijk obstakel aan de noordzijde terwijl de gemeente de Spoorlaan, in het kader van de zogeheten oostwestboulevard en cityring liet verbreden tot een vierbaansweg. Dit uitgangspunt werd door architect K. van der Gaast opgelost door zoveel mogelijk ruimte aan de Spoorlaan te creëren waarvoor hij in 1957 een ontwerp voor een verheven station maakte. Alleen de hal op de begane grond stak hierbij uit. Andere onderdelen, zoals het restaurant, werden haaks op het stationsgebouw geplaatst en kregen een onderdoorgang die toegang verschafte tot het naastgelegen busstation. Door deze oplossingen bleek het zelfs mogelijk in de beperkte ruimte een voorrijstrook te creëren. Hierbij aansluitend kreeg het stationscomplex een alles overdekkende dakconstructie, in de volksmond bekend als het kroepoekdak, bestaande uit zogeheten hyparschalen die werden opgehangen aan stalen dragers 60. Opmerkelijke nieuwigheid was de toegang tot de perrons via roltrappen. Tilburg was na Amersfoort het tweede station in Nederland dat over deze faciliteit beschikte. Het stationsgebouw van Van der Gaast, dat in 1965 gereedkwam, verwierf in korte tijd internationale bekendheid vanwege de unieke oplossingen en het toepassen van moderne utiliteitsbouw (zie ook hoofdstuk 7). Ten oosten van het station verrees een geheel vrijstaande stationstoren (de wasknijper ), gebouwd op initiatief van het 'Comité Oorlogsgedenkteken Tilburg ter nagedachtenis aan de gevallenen in de Tweede Wereldoorlog. In de toren kwam een carillon van 12 klokken, gegoten door de firma Petit & Fritsen. Behalve een nieuw station werden op de spoordijk ook een postperron en op de kop daarvan, nabij het viaduct ter hoogte van de Heuvel, een nieuw postkantoor gebouwd (1962) 61. Dit postkantoor werd later enkele malen verbouwd en voorzien van een nieuwe gevelbekleding. fig. 9: Het ontwerp van K. van der Gaast voor het nieuwe station in Tilburg, het modernste in geheel Nederland (met o.m. roltrappen), uit: Nieuwe Tilburgsche Courant, Tilburgsche Courant 1891; Veen 1988, p. 43, 66. Hyparschalen: dubbelgekromde gewelfvorm Veen 1988, p ; Corten 1997, p.138; Architectuurgids p. 1; zie ook Cultuurhistorische verkenning, Tilburg Spoorzone, p. 26

27 BILANRAPPORT 2004/2 5 Nijveroord en de Locht: ontwikkelingen aan de noordzijde In 1870 presenteerden architect H.J. van Tulder, burgemeester J.F. Jansen en A.B. van der Steen, koopman te s-hertogenbosch, het plan voor een Nieuwe wijk in de gemeente Tilburg genaamd Nijveroord. Het plan, dat voorzag in een stedenbouwkundige invulling van het nog onbebouwde gebied pal ten noorden van de Centrale Werkplaats, was na het eveneens door van Tulder ontworpen plan Koningswei uit 1865, een van de eerste planmatige invullingen van de nog beschikbare ruimte in Tilburg. Tot dan bestonden de stadsuitbreidingen vooral uit het verdichten van de bestaande nederzettingen en bebouwingslinten en vervolgens van vestigingen op de achterliggende terreinen. Daarbij was meestal eerst sprake van bebouwing, gevolgd door de aanleg van een begeleidende straat. Een structurele, door de (gemeentelijke) overheid gestuurde planmatige invulling van de stad, zou nog tot circa 1900 op zich laten wachten toen ten noordoosten van Nijveroord de wijk De Besterd werd aangelegd. Slechts in het geval van de doorgaande straten in de gelijktijdig opgezette nieuwe stadsuitbreiding op de Heuvelse Akkers, ging het gemeentebestuur verder dan het gebruikelijke 62 overlaten aan particulier initiatief. Van Tulder en consorten hadden de ten noorden van de Centrale Werkplaats gelegen gronden in eigendom verworven waardoor de straten in de wijk aanvankelijk in particulier bezit bleven. Overigens was Van Tulder al eerder eigenaar van enkele percelen in dit gebied aangezien in 1861 en 1862 een hinderwetvergunning aan hem werd verleend aangaande een veldoven en steenoven in de 63 kadastrale sectie K ten noorden van de Heuvelse Akkers. fig. 10: Stratenplan van Nijveroord (roze) ten noorden van de NS-werkplaats (zwart), geprojecteerd op een kadasterkaart uit circa Zie hiervoor o.a. Van Dijk 2001, p Archief Hinderwetvergunningen, nummer 0139 ( ) en 0071 ( ), perceel K 730. Cultuurhistorische verkenning, Tilburg Spoorzone, p. 27

28 De wijk Nijveroord werd begrensd door de Centrale Werkplaats en de perceelsgrenzen, wegen en paden van en op de aangekochte gronden. Deze waren verantwoordelijk voor het enigszins grillige verloop van de begrenzing aan de noordzijde. In het plan voor de nieuwe wijk overheerste de oost-westrichting, met als centrale as de Lange Nieuwstraat die de verbinding vormde tussen de Gasthuisring in het westen en de Koestraat in het oosten. Op de plattegrond is duidelijk te zien dat deze straat ook breder van opzet was dan de overige. Evenwijdig hieraan lagen onder andere de Atelierstraat en Korte Nieuwstraat en de Lange en Korte Middelstraat. Haaks hierop waren een aantal korte straten ingetekend: de Voorstraat, Wagenstraat, Locomotiefstraat, Langeweg, Magazijnstraat en Gasthuisstraat (later Fraterstraat). Het tracé van een aantal straten ging terug op oude, bestaande wegenstructuren. Niet alle geplande straten werden uiteindelijk gerealiseerd. Het stratenpatroon ten westen van de fabriek van Deprez werd uiteindelijk vervangen door grote percelen met eveneens grote bouwvolumes: Sint-Josepgesticht ( ), Sint-Rochusgesticht (1894) en Sint-Annahof (1929) (zie ook afbeelding op p. 25). De eerste bouwactiviteiten in de wijk vonden plaats aan beide uiteinden van de Lange Nieuwstraat. Hier verrezen in opdracht van particulieren de voor Tilburg typische eenlaagse woonhuizen op diepe percelen. Later breidde de bebouwing zich verder uit naar het noorden richting De Besterd waar de aan de Staatsspoorwegen gerelateerde Woningbouwvereniging Sint Joseph een tweetal wijken liet bouwen 64. Het moment waarop het Plan Nijveroord werd ingediend was cruciaal voor de huidige vorm van dit stadsdeel. Deze gereguleerde invulling van Tilburg verving de wildgroei die elders in de stad te zien was bij grote industriële complexen met een wildgroei aan arbeiderswoningen. Ook in Zwolle, waar eveneens een Centrale Werkplaats van de Staatsspoorwegen en een station waren gebouwd, had dit niet alleen geresulteerd in een grootstedelijke stationswijk, maar ook in een chaotische arbeiderswijk op de gronden bij de werkplaats (Assendorp). Door de haast waarmee de Zwolse arbeiderswijk uit de grond gestampt werd, bleef hier een stedenbouwkundig plan achterwege. De gemeente Tilburg had al in een vroeg stadium van het plan een aanzienlijk deel van de beschikbare gronden op Nijveroord van Van Tulder gekocht, in verband met de toekomstige vestiging van een gasfabriek in de driehoek Buitenstraat-Lange Nieuwstraat-Oude Langstraat. In 1871 al werd hiervoor een hinderwetvergunning afgegeven en begonnen met de bouw 65. De reden voor dit tijdstip lag in het feit dat de concessie voor de uit 1853 daterende particuliere gasfabriek aan de Korte Schijfstraat-Schoolstraat in 1873 afliep en de gemeente de exploitatie in eigen handen nam. De keuze voor de nieuwe locatie in de wijk Nijveroord was gelegen in de centrale ligging van de fabriek in het gasverbruikende deel van de stad. Bovendien wees de daarvoor ingestelde commissie op de aanwezigheid van goede aan- en afvoerlijnen in de directe omgeving, vooral voor de aanvoer van de benodigde steenkool. Tot die tijd gebeurde dat met karren, hoofdzakelijk vanuit de haven van 64 Dit kan onder andere worden afgeleid van de gevelstenen met datering en kadastrale gegevens; zie hiervoor ook o.a. Van Dijk, p Cultuurhistorische verkenning, Tilburg Spoorzone, p. 28

29 BILANRAPPORT 2004/2 Waalwijk. Rond 1881 werd dit transport overgenomen door de tramverbinding Tilburg-Waalwijk. Om hierin verbetering te brengen werd voor de bouw van de gasfabriek eerst een fabrieksspooraansluiting met het terrein van de Werkplaats gerealiseerd (1871). Tegelijk met de bouw van de fabriek werd begonnen met de aanleg van een nieuw gasbuizennet, waarop Van Tulder onder andere de Lange Nieuwstraat afstond aan de gemeente. Rond 1909 waren de meeste panden in Tilburg aangesloten 66 op het gasnet. De gasfabriek, ontworpen door de heren Van den Bergh en Cluijsenaar uit Breda en gebouwd door 67 het Tilburgse bedrijf W.H. Smulders, werd in de volgende jaren de fabriek uitgebreid, onder andere in 1889, waarbij een van de gashouders werd vervaardigd in de fabriek van de gebroeders Deprez. Bij de uitbreidingen verdween een deel van het Langepad onder het fabrieksterrein. In 1910 werd naast de gasfabriek begonnen met de bouw van een gemeentelijke elektriciteitsfabriek die ook voortdurend werd uitgebreid. Uiteindelijk vormde het geheel van Centrale Werkplaats, gasfabriek en elektriciteitscentrale het grootste industriële complex ten noorden van het 68 stadscentrum. fig. 11: Detail van een stadsplattegrond uit Op deze kaart is duidelijk het complex van het Gemeentelijk Gas- en Elektriciteitsbedrijf aan de Lange Nieuwstraat aangegeven (bruin). Onder de ronde gashouders zien we van links naar rechts ook het Sint-Josephgesticht ( , rood), het Sint-Annahof (1929, oranje) en het Sint-Rochusgesticht (1894 (geel). In blauw het huidige plangebied. Nadat in de loop van de zestiger jaren van de twintigste eeuw voor de gasvoorziening werd overgeschakeld op het landelijke aardgasnet en de elektriciteitsvoorziening werd overgedragen aan de Provinciale Noordbrabantse Electriciteitsmaatschappij (PNEM), werden de gas- en elektriciteitsfabriek afgebroken Hinderwetvergunning nr , percelen K745, 746; TC Voor de geschiedenis van de Tilburgse gas- en elektriciteitsfabriek zie o.a. Pirenne. Hooff, p. 5. Van Dijk 2001, p. 21; MIP-Tilburg, p. 16; Tilburgsche Courant , 1873; website beeldonline ; Pirenne. Cultuurhistorische verkenning, Tilburg Spoorzone, p. 29

30 5.1 Industrie Behalve de gasfabriek en de Centrale Werkplaats vestigden zich in de wijk Nijveroord ook een groot aantal andere fabrieken en bedrijven waarbij de metaalnijverheid goed was vertegenwoordigd. A. Boele, die zijn bedrijf later overdeed aan T. Hardy, begon hier in 1872 met een smederij en ketelmakerij. In 1878 werd de ijzergieterij van de firma Klep-Van Velthoven aan de Lange Nieuwstraat in gebruik genomen. In 1880 leverde deze firma de vijfarmige gaslantaarns bestemd voor het Stationsplein 69. De uit Antwerpen afkomstige gebroeders Lekanne, die zich hier Deprez noemden, namen de ijzergieterij in 1884 over en breidden de ijzergieterij en stoomketelfabriek gaandeweg verder uit. Direct aan de fabriek werd in 1902, naar een ontwerp van C.F. van Hoof, het dubbele woonhuis van de beide directeuren ( Villa Anna en Casa Cara ) gebouwd 70. Ook de firma Hagoort had sinds 1892 een stoomketelmakerij op Nijveroord 71. Opvallend is dat veel van de grote metaalbedrijven werden opgericht door Belgen. Aannemersbedrijf W.F. Weijers, dat onder andere verantwoordelijk was voor de bouw van de Sint- Annakerk (1898) en de Generaal Kromhoutkazerne (1913), was een van de eerste bedrijven die zich in Nijveroord op de hoek Lange Nieuwstraat-Railstraat vestigden en in 1871 een eigen fabrieksspooraansluiting kregen. fig. 12: Ingeklemd tussen de fabriekspanden van de gebroeders Deprez (blauw) lag aan de later opgeheven Railstraat het Aannemersbedrijf W.F. Weijers. Op deze tekening staat het café afgebeeld dat na het vertrek van Weijers rond 1915 ter plaatse werd gebouwd. Later werd op deze plaats nog een café met concertzaal gebouwd, in 1943 vervangen door het schakelstation van de elektriciteitsfabriek, dat later werd uitgebreid Tilburgsche Courant Hinderwetvergunningen 0225 ( ), 0663 ( ), 0789 ( ), 0861 ( ); Van Dijk 2001, p. 110; hinderwetvergunningen 0050 ( ), zie hiervoor ook Hooff, p Nieuwe Tilburgsche Courant ; website Beeld-on-line Cultuurhistorische verkenning, Tilburg Spoorzone, p. 30

31 BILANRAPPORT 2004/2 Er waren ook kleine bedrijven, zoals de ketelmakerij van J. & Th. Piedboeuf aan de Lange Nieuwstraat (1872) en de ijzer- en hoefsmederij van P. Eijffert (1881). Verder vond men in Nijveroord ook nog looierijen, een lijstgarenfabriek, slachterijen, pakhuizen, sigarenfabrieken, een relatief groot aantal 72 bakkerijen en winkels, met name aan de Lange Nieuwstraat. 5.2 Religie, zorg en onderwijs Naast bedrijven was ook de vertegenwoordiging van instellingen op het gebied van zieken- en ouderenzorg opvallend in Nijveroord. De vestiging van deze instellingen hing echter nauw samen met de al langer bestaande voorzieningen aan de Gasthuisring die deel uitmaakten van de activiteiten van de door bisschop Zwijsen gestichte Congregaties van de Fraters van Onze Lieve Vrouw van Barmhartigheid en de Zusters van Liefde van Onze Lieve Vrouw van Barmhartigheid. Aan de Gasthuisring werd in 1827 het eerste Tilburgse ziekengasthuis gesticht. Dit particuliere initiatief werd in 1838 gevolgd door de stichting van een nieuw gasthuis dat werd bestierd door de Zusters van Liefde. Ook de fraters vestigden zich aan de Gasthuisring. Aan de bouw en verbouwingen van het zich steeds verder uitbreidende complex aan de Gasthuisring zijn een aantal bekende architectennamen verbonden. Hieronder C.H. Goijarts, die in 1878 een ontwerp maakte voor een uitbreiding van het ziekenhuis, F. Blomjous die een nieuw gasthuis bouwde (1880) en J. de Beer die in de sacristie ontwierp. C. Panis ontwierp in 1931 een aan het weeshuis verbonden drukkerij. Van deze gebouwen rest nu niets meer. fig. 13: Een deel van de voorgevel van de drukkerij, ontwerp C. Panis Afgeleid uit archief hinderwetvergunningen; bouwdossiers Gemeente Tilburg, Dienst Bedrijven, afdeling Documentaire Informatie Voorziening; Tilburgsche en Nieuwe Tilburgsche Courant; Van Dijk. Tilburgsche Courant ; ; ; Van Dijk 2001, p. 64. Cultuurhistorische verkenning, Tilburg Spoorzone, p. 31

32 In 1866 werd begonnen met het uitgraven van de fundering voor een speciaal gasthuis voor besmettelijke ziekten in de tuin van het gasthuis 74. Dat de bouw van een dergelijke instelling geen overbodige luxe was, bewijzen de berichten over steeds terugkerende epidemieën: cholera (1866), pokken (1870, 1871 en 1872) en tyfus 75. Om beter te kunnen voorzien in de patiëntenzorg werd in 1894 ten westen van de fabriek van Deprez aan de Lange Nieuwstraat, door Jac. van Gorp een nieuw gasthuis voor besmettelijke ziekten gebouwd, het Sint-Rochusgesticht. Om de kans op besmetting te verkleinen lag het gebouw ver naar achteren en was het terrein aan de voorzijde afgesloten door een nog bestaande muur die ook door Van Gorp was geplaatst 76. Het gebouw werd in augustus in gebruik genomen. Tot de eerste patiënten behoorde een gezin uit de Lange Nieuwstraat: van de zeven gezinsleden overleden er vijf aan cholera 77. De naast het gebouw gelegen Sint-Rochusstraat, deel van het oude Langepad, werd in 1948 aan het openbaar verkeer onttrokken en bij het terrein van de Centrale Werkplaats gevoegd. Het korte tracé, bestraat met kasseien, is nog steeds aanwezig. Nadat het gebouw nog enkele jaren voor verschillende doeleinden was gebruikt, werd het in 1980 uiteindelijk gesloopt 78. De gevelsteen die boven de centrale ingang was geplaatst is nog terug te vinden in de tuin van zorgcentrum De Bijsterstede op de hoek Gasstraat-Herbothstraat. Het Sint-Rochusgesticht werd gebouwd naast het in gerealiseerde Sint-Josephgesticht dat was bestemd voor de verzorging van bejaarden en gebrekkigen. Voordat met de bouw, naar een ontwerp van H. de Beer, kon worden begonnen, moest eerst de ter plaatse aanwezige waterloop (Nieuwediep) worden gedempt. Circa karren met sintels en grond waren nodig om het terrein te egaliseren. In de jaren zestig van de twintigste eeuw werd in het gebouw nog een MTS gevestigd, maar in 1977 viel uiteindelijk het doek en werd het gesloopt 79. Om tegemoet te komen aan de wens van veel ouderen om bij elkaar te kunnen blijven wonen (in het Sint-Josephgesticht waren aparte mannen- en vrouwenafdelingen) werd tussen het Sint-Joseph- en Sint-Rochusgesticht in 1929 door F.C. de Beer het nog bestaande Sint-Annahof gebouwd, nu bekend onder de naam De Medeklinker 80. Uit deze instellingen voor de verzorging van bejaarden volgde later onder andere het zorgcentrum De Bijsterstede. Behalve de zorg voor zieken en bejaarden behoorde ook het verzorgen van onderwijs tot het werkveld van de congregaties van Zwijsen. Het Odulphus Gymnasium, het eerste katholieke gymnasium in de provincie Noord-Brabant, werd gesticht in 1899 en was aanvankelijk gehuisvest in het Fraterklooster aan de Gasthuisring. In 1902 volgde nieuwbouw in de Lange Nieuwstraat naar een ontwerp van C. van Hoof met, tegelijkertijd, een eveneens in neogotische stijl opgetrokken internaatsgebouw, het Sint- Paulushuis. In 1980 werd het gebouw afgebroken Tilburgsche Courant Tilburgsche Courant ; Deze bakstenen muur onder ezelsrug staat rechts van de voormalige fabriek van Deprez aan de Lange Nieuwstraat. Achter de muur staat nu een recent gebouwd magazijn van de NS-werkplaats. Peeters-Schilders p. 97; Tilburgsche Courant ; Peeters1982, p. 11. Peeters-Schilders, p. 97; Tilburgsche Courant ; ; ; website Beeld-on-line Van Dijk 2001, p. 65. Tilburgsche Courant ; gegevens website Beeld-on-line Cultuurhistorische verkenning, Tilburg Spoorzone, p. 32

33 Verderop in de Lange Nieuwstraat bouwde J.H. van den Abeelen in 1892 de Amalia Bewaarschool voor rekening van de Kerkeraad van de Nederduits Hervormde Gemeente. Ook de Gereformeerde Gemeente gaf opdracht tot het bouwen van zowel een bewaarschool (A. Blomjous, 1896) als een pastorie met kerk aan de Lange Nieuwstraat. De kerk, gebouwd door S. Wierda, architect en hoofdopzichter bij de Staatsspoorwegen, is samen met de pastorie in 2003 afgebroken. Nadat de bewaarschool te klein werd bevonden, vond nieuwbouw plaats op de hoek Achterstraat (nu Johannes van Oisterwijkstraat)-Nijverstraat. De hier gebouwde Christelijke Bewaar- en Handwerkschool (architect C.F. van Hoof, 1906) is nu in gebruik als atelier 82. Ook andere kloosterorden vestigden zich in Nijveroord. Aan de noordzijde van de Lange Nieuwstraat, op de hoek met de Buitenstraat, werd in 1890 begonnen met de bouw van het nog bestaande klooster voor de zusters clarissen-coletinen naar een ontwerp van A.G.M. de Beer. 5.3 Jan Heijns en Philips Vingboons Aan de westzijde van de Gasthuisring lag omstreeks 1905 nog een vrijwel onbebouwd akkergebied. Achter de bebouwing aan de straat, bestaande uit overwegend grote herenhuizen, lagen enkele fabriekscomplexen waaronder de wollenstoffenfabrieken van A. & N. Mutsaerts en van Janssens Van Buren (1846). Achter deze fabrieken liep de Zooistraat, een onverharde weg in particuliere eigendom van de firma Janssens Van Buren 83. Hier stond een aantal arbeiderswoningen waarvan de laatste in 1958 werd gesloopt. De straat, die in 1960 niet meer was dan een doodlopende steeg, werd in dat jaar opgeheven. De naam van Janssen Van Buren leeft nog wel voort: het huidige filiaal van Albert Heijn is gevestigd in de voormalige fabriek van de firma die na een brand in 1954 werd herbouwd. fig. 14: De omgeving van de Zooistraat op een kadasterkaart van de gemeente Tilburg uit circa Tilburgsche Courant ; Van Dijk 2001, p. 57; gegevens website Beeld-on-line Tilburgsche Courant ; mededeling Rob van Putten. Cultuurhistorische verkenning, Tilburg Spoorzone, p. 33

34 Ir. Rückert ontwierp voor dit deel van de stad in 1917 het Partieel Uitbreidingsplan De Zooi. Van enkele straten uit dit plan, waaronder de latere Philips Vingboonsstraat en Jan Heijnsstraat, zijn de geprojecteerde tracés deels gerealiseerd. Sindsdien is het straatbeeld in deze omgeving echter drastisch veranderd. De arbeiderswoningen aan de Lochtstraat verdwenen en werden vervangen door bedrijfsbebouwing, terwijl aan de Jan Heijnsstraat (vastgesteld 1928) woonhuizen werden gebouwd als onderdeel van een nieuwe wijk. De Philips Vingboonsstraat, vastgesteld in 1928 en in 1931 samengevoegd met een deel van de voormalige Coeck van Aelststraat 84, werd aanvankelijk ingevuld met woningen waarin stijlelementen van de Amsterdamse School werden toegepast en later, in 1938, met een reeks woningen naar een ontwerp van M. Dudok. 6 Cultuurhistorische waarden: historisch ruimtelijke kwaliteiten en architectonische elementen. In het kader van het onderhavige onderzoek komt de vraag aan de orde wat in het onderzoeksgebied resteert van de historische ruimtelijke kwaliteiten en wat daarvan de weerslag vormt, bijvoorbeeld in de stedenbouwkundige structuur en architectonische elementen. Belangrijk uitgangspunt bij de beantwoording van deze vraag is dat architectonische elementen doorgaans de verschijningsvorm zijn van specifieke niet (altijd) zichtbare ontwikkelingen. Deze kunnen zich daardoor als proces haast ongemerkt voltrekken, terwijl de zichtbare pendanten suggereren dat er zich nieuwe diepgaande veranderingen hebben voltrokken. Toch zijn de ontwikkelingen en de zichtbare pendanten meestal nauw met elkaar verbonden en wijzen de veranderingen van vorm, stijl of (technologisch) type eerder op een veranderde waardering dan op een geheel nieuwe ontwikkeling. 84 Mededelingen Rob van Putten. Cultuurhistorische verkenning, Tilburg Spoorzone, p. 34

35 BILANRAPPORT 2004/ Historisch ruimtelijke kwaliteiten Het agrarische landschap van Diederik Zijnen: paden, wegen en percelen Van het oude agrarische landschap, zoals dat onder andere is weergegeven op de kaart van Diederik Zijnen (circa 1760), zijn in de Spoorzone nog een groot aantal elementen aanwezig. Het betreft hier met name wegen- en padenstructuren en perceelsgrenzen die zijn opgenomen in de latere stedenbouwkundige structuur. fig. 15: Detail uit de Kaarte der Heerlykheden van Tilburg en Goirle opgenomen door Diederik Zijnen anno 1760 (met aanvullingen van L. Langeweg) Naast de belangrijkste verbindingswegen die het gebied omgeven (Veldhovenring, Molenstraat, Koestraat, Heuvelstraat, Nieuwlandstraat en Gasthuisring) werd het gebied doorkruist door een aantal paden die voortbestaan in onder andere de Fraterstraat en Stedekestraat, de laatste waarschijnlijk vernoemd naar een weiland genaamd Het Stedeke (vermeld 1679). Beide delen waren onderdeel van een onbenaamd voetpad dat de Noordhoek verbond met de Veldhoven (nu Wilhelminapark). Zoals hierboven al werd aangegeven, was de aanwezigheid van het aloude Langepad een andere belangrijke factor. Na de aanleg van de spoorlijn werd het pad opgesplitst in een zuidelijk en noordelijk deel, respectievelijk de Langestraat en Oude Langstraat, terwijl later delen verdwenen onder nieuwe fabrieken en woonhuizen. Behalve de nog aanwezige grote en kleine delen van het tracé aan weerszijden van de fabriek van Deprez, is de loop van het pad nog terug te vinden in de verkaveling. Het terrein van de gasfabriek werd aan de oostzijde grofweg begrensd door het pad, terwijl het ook aan de basis lag van enkele huidige straten (Caloriestraat, Lichtstraat). De Buitenstraat en delen van Cultuurhistorische verkenning, Tilburg Spoorzone, p. 35

36 de Atelierstraat gaan ook terug op oudere voorgangers. Ten zuiden van de spoorlijn zijn delen van de Tuinstraat (in de zestiende eeuw aangeduid als Hoevelstraetke) en de Donckerstraat (nu Karrestraat) nog aanwezig. De meeste overige straten op de Heuvelse Akkers volgden weliswaar de bestaande perceelsgrenzen, maar dateren als straat uit de periode waarin de wijk tot stand kwam. Hetzelfde geldt voor de Philips Vingboonsstraat en Jan Heynsstraat, beide al aanwezig in het plan van Rückert en teruggaand op oude perceelsgrenzen. De perceelstructuur kan ook worden teruggevonden in een deel van het verloop van de Lange Nieuwstraat, de Nijverstraat en de Besterdring. Naast deze patronen en structuren zijn er nog andere elementen die verwijzen naar het prestedelijke landschap. De nog bestaande boerderij Oude Langstraat 66, gebouwd als opvolger van een oudere voorganger, herinnert aan het gehucht dat in het midden van de achttiende eeuw ter hoogte van de kruising Oude Langstraat-Buitenstraat lag. fig. 16: Nog aanwezige structuren in de omgeving van de Spoorzone die ook voorkomen op de kaart van Diederik Zijnen uit 1760 Ook oudere structuren als de Gasthuisring en Koestraat zijn nog evident aanwezig. Het gebied ten westen van de Gasthuisring, in de omgeving van de Jan Heijnsstraat en Philips Vingboonsstraat, getuigt van een fase in de stadsontwikkeling waarin planning en invulling zorgvuldiger werden uitgevoerd. De hier gerealiseerde stadsuitleg, die deels teruggaat op een plan van Rückert, heeft een bijzonder voorkomen door de architectonische invulling van M. Dudok. Cultuurhistorische verkenning, Tilburg Spoorzone, p. 36

37 6.1.2 Het plan van H.J. van Tulder: Nijveroord Het plan voor de nieuwe wijk Nijveroord leverde de opvulling tussen de bestaande structuren van Gasthuisring en Koestraat waarbij de nog aan te leggen Lange Nieuwstraat als centrale as fungeerde. Het stedenbouwkundige plan van Nijveroord vormde de basis voor de huidige indeling van het gebied aan de noordzijde van de spoorlijn. Het plan was zelfs deels verantwoordelijk voor de indeling van de Centrale Werkplaats doordat enkele straten in een later stadium aan het openbaar verkeer werden onttrokken en onderdeel gingen uitmaken van het emplacement. Samen met de wijk Heuvelse Akkers (zie hieronder) vormt het Plan Nijveroord stedenbouwkundig het meest gave en herkenbare onderdeel van dit stadsdeel. In tegenstelling tot de Heuvelse Akkers, waar de inbreng van de architect (i.e. de gemeente) zich hoofdzakelijk beperkte tot de visuele invulling van een aantal straten (Stationsstraat, Willem II-straat, Tuinstraat, Spoorlaan) en de rest overliet aan min of meer willekeurig particulier initiatief, is in Nijveroord sprake van een totaalconcept dat ook als zodanig is uitgevoerd. Aansluitend volgde de invulling met een nog steeds aanwezige scherpe begrenzing tussen wonen en werken. Het hiermee samenhangende, soms scherpe contrast tussen schaal en voorkomen van de bebouwing, ontbreekt aan de zijde van de Heuvelse Akkers, waar deze functies meer door elkaar heen liepen en waar, in het geval van de Spoorlaan, sprake was van enige regulering van de bebouwing aan de straatzijde. fig. 17: Nog aanwezige straten uit het Plan Nijveroord van de architect H.J. van Tulder uit De stippellijnen verwijzen naar opgeheven straten die in de verkaveling nog aanwezig zijn. Cultuurhistorische verkenning, Tilburg Spoorzone, p. 37

38 Het plan Nijveroord, dat een belangrijke fase vormde in de ontwikkeling van agrarische nederzetting naar industriestad, kan voor Tilburg gelden als het oudste voorbeeld van een daadwerkelijk planmatige stedenbouwkundige uitleg in contrast met de oorspronkelijke, min of meer organisch gegroeide agrarische nederzettingen. Maar zelfs hier bleef het oude, préstedelijke landschap nog deels verantwoordelijk voor de invulling. De oost-westgerichte loop van het Nieuwediep vormde, samen met het emplacement van de Centrale Werkplaats, de belangrijkste 'richtlijn' voor het plan Nijveroord Heuvelse Akkers De wijk Heuvelse Akkers wordt doorgaans aangeduid als voorbeeld van een stationswijk die zich ontwikkelde na de aanleg van het spoorlijn en de bouw van het station (1863). Voor wat betreft de Spoorzone is hierbij vooral de Spoorlaan van belang. De oorspronkelijk brede, boulevardachtige uitleg van de laan is gehandhaafd en door de verbreding in de jaren zestig van twintigste eeuw zelfs versterkt. De noordzijde van de Spoorlaan, aan de zijde van het hoogspoor, is op een klein gebied nabij de Heuvel na, nooit bebouwd geweest. Pas na de aanleg van het hoogspoor werd hier enige bebouwing opgetrokken. De uniform aandoende bebouwing aan de zuidzijde, hoofdzakelijk bestaande uit een aaneengesloten gevelwand van hoogopgaande herenhuizen, vormt nog steeds de visuele afsluiting van de achterliggende wijk. Slechts in de omgeving van het huidige Natuurmuseum Brabant is sprake van een sterk wisselende rooilijn door de bouw van een aantal min of meer vrijstaand villa s. Deze villa's vormen een zeer opvallende markering. De aanleg van het hoogspoor, een typerende naoorlogse ontwikkeling, heeft veel invloed gehad op de vormgeving en inrichting van het onderzoeksgebied. Het hoogspoor benadrukte de aanwezigheid van de in 1863 totstandgekomen spoorweg die een onmiskenbare richtinggever vormt in de infrastructuur van de stad. Ook vormt de spoorlijn aan deze zijde van de werkplaats de scherpe begrenzing tussen werken (Centrale Werkplaats) en wonen (Spoorlaan). Van de voormalige bedrijfsbebouwing op de Heuvelse Akkers resteert nog een klein deel dat zich bijna geheel binnen het onderzoeksgebied bevindt. Op de percelen omgeven door de Gasthuisring, Hart van Brabantlaan en Jan Heijnsstraat staan de laatste onderdelen van de voormalige lakenfabriek van E. Elias, voorheen gelegen aan de Industriestraat. Nu recent de laatste bedrijven in deze omgeving (Knegtel- en Hollandiaterrein) zijn gesloopt, vormen deze gebouwen samen met complexen aan onder andere de Stedekestraat en de Centrale Werkplaats, de laatste vertegenwoordigers van dit destijds belangrijke element in de ontwikkeling van het stadscentrum. Cultuurhistorische verkenning, Tilburg Spoorzone, p. 38

39 6.1.4 De Centrale Werkplaats De Centrale Werkplaats is nog steeds het grootste bedrijfscomplex in de (binnen-)stad. Het geheel van spoorlijnen, rangeerterreinen, stelplaatsen en magazijnen vormt een eiland van hoog opgaande, maar vooral in volume uitgedijde bebouwing. De verkeersfunctie staat hier nog steeds centraal, zowel in aanleg als in voorzieningen. De werkplaats is een geheel van organisch gegroeide bedrijfsonderdelen die aansloten bij de voortdurende modernisering van het spoorwegennet. De nadruk op de oost-westrichting, als gevolg van het verloop van de spoorlijn, vormde hier en in de aangrenzende stadsdelen het leidende principe voor de latere invulling en ontwikkeling (zie verder paragraaf 6.2) NS-plein: de Cityring De plannen voor de aanleg van een rondweg rond het stadscentrum, waarbij delen van de oude stad moesten verdwijnen, zijn evenals het hoogspoor typerend voor de jaren zestig van de twintigste eeuw. Binnen het onderzoeksgebied zijn het NS-plein, en in mindere mate de Gasthuisring, hiervan een exponent. Het belang van deze ontwikkeling is, behalve in de infrastructuur, vooral gelegen in de visualisatie van deze ideeën, hetgeen zorgde voor een contrast met de bestaande structuur Functies Wellicht minder duidelijk afleesbaar, maar wel zeer invloedrijk, zijn de diverse functies die in het onderzoeksgebied werden en worden aangetroffen. Een deel ervan werd bepaald door de aanwezigheid van industrie, de spoorverbindingen en de hieraan gerelateerde sterke bevolkingsaanwas in en rond het onderzoeksgebied. Vervoer staat in het onderzoeksgebied centraal. Tram, bus, autoverkeer maar vooral treinverkeer bepaalden de (richting van het) aanwezige infrastructuur. Alle veranderingen en moderniseringen ten spijt, is deze functie nog altijd prominent aanwezig. Nijverheid in diverse gradaties en verschijningsvormen vormt nog steeds een belangrijk element in het onderzoeksgebied. Grote bedrijfscomplexen van zware industrie worden afgewisseld met kleine, meer op huisnijverheid gerichte ondernemingen. Hoewel een deel van deze functies sinds de Tweede Wereldoorlog is verdwenen met name de vele buurtwinkels en kleine bedrijven op de achterterreinen in de wijk Nijveroord, de gas- en elektriciteitsfabriek, een aantal textielbedrijven op de Heuvelse Akkers is er nog een aantal belangrijke vertegenwoordigers in het gebied aanwezig. Cultuurhistorische verkenning, Tilburg Spoorzone, p. 39

40 BILANRAPPORT 2004/2 fig. 18: Een overzicht van de verschillende functies in en rond het gebied van de Spoorzone, circa De data achter de verschillende functies geven aan wanneer deze tot stand kwamen. In de negentiende eeuw waren wonen en werken nog niet zo sterk gescheiden als tegenwoordig. Woonhuizen, industrie en andere bebouwing waren in de loop van het ontwikkelingsproces naast elkaar verrezen. Woonhuizen grensden aan fabrieksterreinen en in de woonhuizen zelf kwam de rol en functie van de verschillende bewonersgroepen tot uiting in de architectonische vorm: arbeiderswoningen, herenhuizen en villa's. De zorg voor onderwijs, zieken en ouderen, destijds geconcentreerd rond de Gasthuisring en de Lange Nieuwstraat, heeft zijn voortzetting gevonden in De Bijsterstede. De concentratie was nauw verbonden met de vestiging van religieuze orden en congregaties in het gebied. Ook nu nog wordt een groot deel van de Gasthuisring bepaald door hun aanwezigheid. Verspreid over het onderzoeksgebied bevinden zich ook nog andere, meer bescheiden elementen hiervan, in de vorm van kleine kerkgebouwen en scholen Historisch groen Hoewel in deze rapportage het beeld wordt geschetst van een uiteindelijk dichtbebouwd gebied, bleef de aanwezigheid van groen een belangrijk element. De percelen van de religieuze en daarmee verwante instellingen zijn nooit helemaal bebouwd geweest. Een belangrijk deel bestond uit tuinen en parken ten behoeve van de bewoners en gebruikers. Ook de woningen bezitten de voor Tilburg kenmerkende diepe achtertuinen. Cultuurhistorische verkenning, Tilburg Spoorzone, p. 40

BILAN. RAPPORT 2006 Nijmegen - (GLD) - Nijmegen, Winckelsteegh DEFINITIEF CONCEPT. Veldonderzoek naar rode eekhoorn

BILAN. RAPPORT 2006 Nijmegen - (GLD) - Nijmegen, Winckelsteegh DEFINITIEF CONCEPT. Veldonderzoek naar rode eekhoorn BILAN RAPPORT 2006 Nijmegen - (GLD) - Nijmegen, Winckelsteegh Veldonderzoek naar rode eekhoorn DEFINITIEF CONCEPT in opdracht van Pluryn Werkenrode Groep Rapport-ID Titel Nijmegen (GLD) - Nijmegen, Winckelsteegh

Nadere informatie

ADVIES ARCHEOLOGIE 16 dec 2013

ADVIES ARCHEOLOGIE 16 dec 2013 NAW plan: Plan: Opp plangebied: RO-procedure: Opsteller: Aanvrager: Inrichting openbare ruimte plangebied Pantarhei aanleg ontsluitingsweg, parkeergelegenheid, openbaar groen ca. 5000 m² (locatie Pantarhei);

Nadere informatie

Nieuw Delft - Veld 2, 3, 6, 7, 8, 9, 10.2 en 11

Nieuw Delft - Veld 2, 3, 6, 7, 8, 9, 10.2 en 11 Delftse Archeologische Notitie 99 Nieuw Delft - Veld 2, 3, 6, 7, 8, 9, 10.2 en 11 Een archeologisch bureauonderzoek Jean Paul Bakx, Jorrit van Horssen & Bas Penning 5 Nieuw Delft Veld 3 5.1 Plangebied

Nadere informatie

Cultuurhistorische Effect Rapportage (CHER) Het Nieuwe Atelier

Cultuurhistorische Effect Rapportage (CHER) Het Nieuwe Atelier Cultuurhistorische Effect Rapportage (CHER) Het Nieuwe Atelier Randvoorwaarden voor ontwerpopgaven Maatschappelijke Kosten Baten Analyse (MKBA) Dit project werd mede mogelijk gemaakt door een subsidie

Nadere informatie

HET POORTJE; Toelichting stedenbouwkundige inpassing Datum:

HET POORTJE; Toelichting stedenbouwkundige inpassing Datum: HET POORTJE; Toelichting stedenbouwkundige inpassing Datum: 14-4-2009 Huidige situatie De locatie maakt deel uit van het ontwikkelingsgebied Heerenveen Noordoost; een langgerekt gebied tussen grofweg de

Nadere informatie

17 september 1944 1 juni 1975 Goederenvervoer: 1 februari 1905 2 maart 1970

17 september 1944 1 juni 1975 Goederenvervoer: 1 februari 1905 2 maart 1970 pagina 1 van 5 Halte Bergentheim Gewijzigd: e:10-07-2010 Inhoud: Gegevens halte Exploitatie Gebouwen Emplacement Spoorweghaven Personeel Gegevens plaats Links: Fabrieksaansluitingen: Turfstrooiselfabriek

Nadere informatie

Dordrecht Ondergronds Waarneming 2 DORDRECHT, SPUIBOULEVARD

Dordrecht Ondergronds Waarneming 2 DORDRECHT, SPUIBOULEVARD DORDRECHT, SPUIBOULEVARD 273-287 Waarneming van een deel van de stadsmuur M.C. Dorst De stadsmuur met de Beulstoren op een tekening van Schouman uit 1747 (Erfgoedcentrum DIEP, inventarisnr. 551_30093).

Nadere informatie

STEDENBOUWKUNDIGE VISIE

STEDENBOUWKUNDIGE VISIE STEDENBOUWKUNDIGE VISIE Nieuwbouw Hoenderkamp Heteren 01-06 -2016 www.burostedenbouw.nl Inleiding De initiatiefnemer is voornemens drie vrijstaande woningen te realiseren op een inbreidingslocatie in Heteren,

Nadere informatie

Cultuurhistorische verkenning Weespertrekvaart-Zuid

Cultuurhistorische verkenning Weespertrekvaart-Zuid Cultuurhistorische verkenning Weespertrekvaart-Zuid C 12-039 Amsterdam 2012 Inhoud Inleiding 3 1 Beleidskader 4 2 Ontwikkelingsgeschiedenis en cultuurhistorische inventarisatie 5 3 Advies 6 Bijlage I:

Nadere informatie

Dordrecht Ondergronds Waarneming 6 VEST 124, GEMEENTE DORDRECHT

Dordrecht Ondergronds Waarneming 6 VEST 124, GEMEENTE DORDRECHT VEST 124, GEMEENTE DORDRECHT Een waarneming tijdens een bodemsanering J.A. Nipius 2011 Gemeente Dordrecht Bureau Monumentenzorg & Archeologie Colofon ISSN n.v.t. ISBN n.v.t. Tekst J.A. Nipius Redactie

Nadere informatie

Cultuurhistorische verkenning Zandwijksingel Woerden. Datum 2 mei 2011

Cultuurhistorische verkenning Zandwijksingel Woerden. Datum 2 mei 2011 Cultuurhistorische verkenning Zandwijksingel Woerden Datum 2 mei 2011 Colofon Projectnaam Cultuurhistorische verkenning Zandwijksingel Woerden Auteur Willem de Bruin Datum 2 mei 2011 1. Inleiding 1.1

Nadere informatie

Roosendaal - Spoorhaven

Roosendaal - Spoorhaven Roosendaal - Spoorhaven Stedenbouwkundig masterplan voor de herontwikkeling van spooremplacement en bedrijventerrein nabij het centrum van Roosendaal. Roosendaal - Spoorhaven Stedenbouwkundig masterplan

Nadere informatie

Dordrecht Ondergronds 51. Gemeente Dordrecht, Schrijversstraat 7. Een archeologisch bureauonderzoek.

Dordrecht Ondergronds 51. Gemeente Dordrecht, Schrijversstraat 7. Een archeologisch bureauonderzoek. Gemeente Dordrecht, Schrijversstraat 7. Een archeologisch bureauonderzoek. M.C. Dorst Afbeelding: De Schrijversstraat in 1960 (RAD archiefnr. 552_302207). 2014 Gemeente Dordrecht Stadsontwikkeling/Ruimtelijke

Nadere informatie

Aanvraag om afgifte van een ontheffing op grond van artikel 2.5 (Ruimtelijke Verordening Gelderland)

Aanvraag om afgifte van een ontheffing op grond van artikel 2.5 (Ruimtelijke Verordening Gelderland) Aanvraag om afgifte van een ontheffing op grond van artikel 2.5 (Ruimtelijke Verordening Gelderland) De gemeente Berkelland vraagt voor het nieuwe bestemmingsplan Buitengebied, Kieftendijk Haaksbergseweg

Nadere informatie

Quick scan archeologie, gemeente Loon op Zand, Kaatsheuvel Van Heeswijkstraat / Horst

Quick scan archeologie, gemeente Loon op Zand, Kaatsheuvel Van Heeswijkstraat / Horst Quick scan archeologie, gemeente Loon op Zand, Kaatsheuvel Van Heeswijkstraat / Horst Opsteller: B. van Sprew Opdrachtgever: H. de Jongh (H. de Jongh Advies) Datum: 22-8-2012 Aanleiding en doelstelling

Nadere informatie

Dordrecht Ondergronds 33

Dordrecht Ondergronds 33 Dordrecht Ondergronds 33 Plangebied Vest 90-92 Gemeente Dordrecht Waarneming van de stadsmuur en de Nonnentoren M.C. Dorst 2012 Gemeente Dordrecht Stadsontwikkeling/Ruimtelijke Realisatie/Archeologie Colofon

Nadere informatie

B1 Hoofddorp pagina 1

B1 Hoofddorp pagina 1 B1 Hoofddorp pagina 1 Inhoud 1. Inleiding 2. Geschiedenis 3. Ontwikkeling 4. Bezienswaardigheden 1. Inleiding Hoofddorp is een stad in de provincie Noord-Holland en de hoofdplaats van de gemeente Haarlemmermeer.

Nadere informatie

Quick scan archeologie De Horst Kaatsheuvel, gemeente Loon op Zand

Quick scan archeologie De Horst Kaatsheuvel, gemeente Loon op Zand Quick scan archeologie De Horst Kaatsheuvel, gemeente Loon op Zand 18 november 2010 Inleiding Het plangebied ligt ten westen van de bebouwde kom van Kaatsheuvel in de gemeente Loon op Zand (afb. 1). De

Nadere informatie

DE SPOORZONE IN TILBURG: IN DE VOETSPOREN VAN DE KONING EN KONINGIN

DE SPOORZONE IN TILBURG: IN DE VOETSPOREN VAN DE KONING EN KONINGIN DE SPOORZONE IN TILBURG: IN DE VOETSPOREN VAN DE KONING EN KONINGIN De Koning en Koningin lieten zich op Koningsdag 2017 in Tilburg graag verleiden om de ietwat rauwe en hippe Spoorzone te doorkruisen.

Nadere informatie

Advies Bouwlocatie Oranjestraat te Tubbergen, gem. Tubbergen

Advies Bouwlocatie Oranjestraat te Tubbergen, gem. Tubbergen Laagland Archeologie Rapport 38 Advies Bouwlocatie Oranjestraat 10-14 te Tubbergen, gem. Tubbergen December, 2016 Versie 1.0 (concept) In opdracht van: SOM= 7 Colofon Laagland Archeologie Rapport 38 Auteur:

Nadere informatie

Kerkpad aan de Tweehuizerweg 6 te Spijk (gem. Delfzijl) Een Cultuurhistorisch Bureauonderzoek

Kerkpad aan de Tweehuizerweg 6 te Spijk (gem. Delfzijl) Een Cultuurhistorisch Bureauonderzoek Kerkpad aan de Tweehuizerweg 6 te Spijk (gem. Delfzijl) Een Cultuurhistorisch Bureauonderzoek Planvoornemen In opdracht van de gemeente Delfzijl, vertegenwoordigd door mevr. E. van Joolen, is een cultuurhistorisch

Nadere informatie

Bron: De Oosterhoutse tijdmachine

Bron: De Oosterhoutse tijdmachine 1813 Aanleg Napoleonsbaan De grote weg Parijs-Amsterdam liep door Oosterhout. Hij werd aangelegd in de jaren 1813-1816. Napoleon begon met de aanleg, koning Willem I maakte hem af. Het traject maakte in

Nadere informatie

PHS Meteren-Boxtel tracédeel Boog Meteren

PHS Meteren-Boxtel tracédeel Boog Meteren Project Meteren-Boxtel Goederentreinen tussen Rotterdam en Venlo gaan via de tot Meteren rijden. Vanaf Meteren rijden de goederentreinen verder via s-hertogenbosch en Boxtel. Zij zullen dus niet meer over

Nadere informatie

4. BESCHRIJVING EN ANALYSE BESTAANDE SITUATIE

4. BESCHRIJVING EN ANALYSE BESTAANDE SITUATIE 4. BESCHRIJVING EN ANALYSE BESTAANDE SITUATIE 4.1 Inleiding In dit hoofdstuk wordt een beeld geschetst van de bebouwde kom van Hertme, zoals deze nu is. Achtereenvolgens komen aan de orde: Cultuurhistorisch

Nadere informatie

Pagina 1 van 7 Archeologie West-Friesland, Nieuwe Steen 1, 1625 HV Hoorn, Postbus 603, 1620 AR Hoorn

Pagina 1 van 7 Archeologie West-Friesland, Nieuwe Steen 1, 1625 HV Hoorn, Postbus 603, 1620 AR Hoorn Document: Archeologische Quickscan Plangebied: Oosterdijk 54, Oosterdijk, gemeente Enkhuizen Adviesnummer: 16078 Opsteller: F.C. Schinning (archeoloog) & C.M. Soonius (regio-archeoloog) Datum: 09-05-2016

Nadere informatie

Quick scan archeologie Vaartstraat Loonsevaert (perceel 2954), Kaatsheuvel gemeente Loon op Zand

Quick scan archeologie Vaartstraat Loonsevaert (perceel 2954), Kaatsheuvel gemeente Loon op Zand Quick scan archeologie Vaartstraat Loonsevaert (perceel 2954), Kaatsheuvel gemeente Loon op Zand 12 augustus 2010 Inleiding Het plangebied ligt in het noorden van de bebouwde kom van Kaatsheuvel in de

Nadere informatie

Verwijzingen naar andere bronnen over de historie van Nieuw-Amsterdam, Veenoord en Zandpol.

Verwijzingen naar andere bronnen over de historie van Nieuw-Amsterdam, Veenoord en Zandpol. Verwijzingen naar andere bronnen over de historie van Nieuw-Amsterdam, Veenoord en Zandpol. Literatuur: Gedenkboek 100 jaar Nieuw Amsterdam-Veenoord P. van der Woude 1960 Gedenkboek 125 jaar Tweelingdorp

Nadere informatie

De weg terug. Voorstel voor herstel van een Geneneindse kerkepad in Bakel

De weg terug. Voorstel voor herstel van een Geneneindse kerkepad in Bakel De weg terug Voorstel voor herstel van een Geneneindse kerkepad in Bakel Kerkepaden in Bakel De buurtschap Geneneind was en is gescheiden van het dorp en de kerk van Bakel door een strook dekzanden en

Nadere informatie

RISICOBESCHOUWING VERVOER GEVAARLIJKE STOFFEN OVER HET SPOOR

RISICOBESCHOUWING VERVOER GEVAARLIJKE STOFFEN OVER HET SPOOR GEMEENTE TILBURG RISICOBESCHOUWING VERVOER GEVAARLIJKE STOFFEN OVER HET SPOOR Clarissenhof Tilburg Auteur L. Jansen Datum 25 augustus 2014 Pagina 1 van 14 Pagina 2 van 14 Inhoud 1 Inleiding... 4 1.1 Onderzoek...

Nadere informatie

woonhuis 1925 ca. Kozijnen op detailniveau gewijzigd, samenhang nr. 6

woonhuis 1925 ca. Kozijnen op detailniveau gewijzigd, samenhang nr. 6 STRAAT HUISNR OORSPR. FUNCTIE HUIDIGE FUNCTIE BOUWJAAR VERVOLGSTATUS OPMERKINGEN Achter de Wal 6 woonhuis woonhuis 1923 ca. Nagenoeg gaaf Achter de Wal 7 woonhuis + bedrijf(?) woonhuis 1925 ca. Kozijnen

Nadere informatie

De brouwerij en stijfselfabriek bij de Gouden Berg te Tegelen

De brouwerij en stijfselfabriek bij de Gouden Berg te Tegelen De brouwerij en stijfselfabriek bij de Gouden Berg te Tegelen Voorlopige conclusies bouwhistorisch onderzoek, oktober 2013 Historie De voormalige brouwerij en stijfselfabriek aan de Sint Martinusstraat

Nadere informatie

VOORADVIES BESTEMMINGSPLANPROCEDURE

VOORADVIES BESTEMMINGSPLANPROCEDURE VOORADVIES BESTEMMINGSPLANPROCEDURE Zaaknr. : 2015EAR0009 Zaakomschrijving : CPO Lindevoort Rekken Specialisme : Cultuurhistorie (excl. Archeologie) Behandeld door : Roy Oostendorp Datum : 7 oktober 2015

Nadere informatie

DINXPERLO, INDUSTRIESTRAAT ONGENUMMERD B

DINXPERLO, INDUSTRIESTRAAT ONGENUMMERD B gemeente : AALTEN postcode + plaats : 7091 DC Dinxperlo straat + huisnr. : Industriestraat ongenummerd (op de hoek van de Industriestraat en de Anholtseweg) naam object : bescherming : Gemeentelijk monument

Nadere informatie

1 Inleiding. Notitie / Memo

1 Inleiding. Notitie / Memo Notitie / Memo HaskoningDHV Nederland B.V. Transport & Planning Onderwerp: Landschappelijke onderbouwing plaatsing geluidschermen A1 Apeldoorn Datum: 9 mei 2017 Ons kenmerk: T&PBD2624N002F0.1 Classificatie:

Nadere informatie

Toelichting beschermd stadsgezicht Stationsbuurt

Toelichting beschermd stadsgezicht Stationsbuurt Toelichting beschermd stadsgezicht Stationsbuurt Begrenzing. De grootstedelijke uitleg van de Stationsbuurt en het Oranjeplein (onderdeel van de Schilderswijk) vond plaats tussen circa 1865 en 1910. In

Nadere informatie

Invulling voormalig gemeentehuis Delden

Invulling voormalig gemeentehuis Delden Invulling voormalig gemeentehuis Delden Resultaten peiling 5 Hofpanel 30 juni 2009 Inleiding De gemeente Hof van Twente neemt dit najaar een beslissing over een nieuwe invulling van de locatie van het

Nadere informatie

Kerngegevens gemeentelijk monument: Adres : Stationstraat 17. Kadastrale aanduiding : BXM00 sectie E nr(s) 85 Coördinaten : x: y:

Kerngegevens gemeentelijk monument: Adres : Stationstraat 17. Kadastrale aanduiding : BXM00 sectie E nr(s) 85 Coördinaten : x: y: Kerngegevens gemeentelijk monument: Monumentnummer : GM017 Naam monument : n.v.t. Adres : Stationstraat 17 Postcode en plaats : 6095 BR Baexem Kadastrale aanduiding : BXM00 sectie E nr(s) 85 Coördinaten

Nadere informatie

Archeologische Quickscan

Archeologische Quickscan Archeologie West-Friesland is het archeologisch samenwerkingsverband van de gemeenten Document: Archeologische Quickscan Adviesnummer: 13165 Projectnaam: Winkelcentrum De Boogerd te Wognum, gemeente Medemblik

Nadere informatie

ARCHEOLOGIENOTA. KNOKKE- HEIST KRAAIENNESTPLEIN (prov. WEST-VLAANDEREN) VERSLAG VAN RESULTATEN BUREAUONDERZOEK

ARCHEOLOGIENOTA. KNOKKE- HEIST KRAAIENNESTPLEIN (prov. WEST-VLAANDEREN) VERSLAG VAN RESULTATEN BUREAUONDERZOEK ARCHEOLOGIENOTA KNOKKE- HEIST KRAAIENNESTPLEIN (prov. WEST-VLAANDEREN) VERSLAG VAN RESULTATEN BUREAUONDERZOEK Auteurs: Bart BARTHOLOMIEUX, Gwendy WYNS Monument Vandekerckhove nv Oostrozebekestraat 54 8770

Nadere informatie

memo Inleiding Kader Historische wordingsgeschiedenis B.V. Stichts Beheer datum: 30 oktober 2015 cultuurhistorische memo plan Castor Veenendaal

memo Inleiding Kader Historische wordingsgeschiedenis B.V. Stichts Beheer datum: 30 oktober 2015 cultuurhistorische memo plan Castor Veenendaal memo aan: t.a.v.: kenmerk: B.V. Stichts Beheer Gerard Heuvelman DETE/80108.03 datum: 30 oktober 2015 betreft: cultuurhistorische memo plan Castor Veenendaal Inleiding Het plan Castor betreft een woningbouwontwikkeling

Nadere informatie

Typering van het monument: Trafohuisje met afbeelding van Maria, waarvan de bouwstijl is aangepast aan de omgeving.

Typering van het monument: Trafohuisje met afbeelding van Maria, waarvan de bouwstijl is aangepast aan de omgeving. Kerngegevens gemeentelijk monument: Monumentnummer : GM092 Naam monument : n.v.t. Adres : Margarethastraat 13 Postcode en plaats : 6014 AE Ittervoort Kadastrale aanduiding : ITV00 sectie B nr(s) 1237 Coördinaten

Nadere informatie

Archeologische inventarisaties

Archeologische inventarisaties B i j l a g e 3 : Archeologische inventarisaties Plangebied: Paktuynen Kwartier fase 2 en 3, Enkhuizen, gemeente Enkhuizen Adviesnr: 12142-locatie 1 en 5 Opsteller: D.M. Duijn & M.H. Bartels Datum: 7-5-2012

Nadere informatie

Bouw van opslagtanks aan de Leon Bonnetweg te Antwerpen. Archeologienota. Programma van Maatregelen. E.N.A. Heirbaut M.J. Nicasie

Bouw van opslagtanks aan de Leon Bonnetweg te Antwerpen. Archeologienota. Programma van Maatregelen. E.N.A. Heirbaut M.J. Nicasie Bouw van opslagtanks aan de Leon Bonnetweg te Antwerpen. Archeologienota. Programma van Maatregelen E.N.A. Heirbaut M.J. Nicasie Colofon Titel: Bouw van opslagtanks aan de Leon Bonnetweg te Antwerpen.

Nadere informatie

Archeologie en cultuurhistorie Strijpsche Kampen

Archeologie en cultuurhistorie Strijpsche Kampen Archeologie en cultuurhistorie Strijpsche Kampen Bijlage 3 bij Nota van Uitgangspunten Strijpsche Kampen Definitief Gemeente Oirschot Grontmij Nederland bv Eindhoven, 11 mei 2007 Verantwoording Titel :

Nadere informatie

Bouwhistorische waarneming Wegje 1/Apenspel 5, Enkhuizen

Bouwhistorische waarneming Wegje 1/Apenspel 5, Enkhuizen Bouwhistorische waarneming Wegje 1/Apenspel 5, Enkhuizen door Gerrit Vermeer in opdracht voor de gemeente Enkhuizen namens de Vereniging Oud Enkhuizen. oktober 2015 1 Afbeelding omslag. De voorgevel van

Nadere informatie

Ruimtelijke onderbouwing

Ruimtelijke onderbouwing Ruimtelijke onderbouwing Burgemeester van Erpstraat 63a, Berghem 2017, pag. 1 van 12 Ruimtelijke onderbouwing Burgemeester van Erpstraat 63a, Berghem 2017 Gemeente Oss, oktober 2017 Ruimtelijke onderbouwing

Nadere informatie

Bijlage I Advies Stichting de Brabantse Boerderij

Bijlage I Advies Stichting de Brabantse Boerderij Bijlage I Advies Stichting de Brabantse Boerderij LBP SIGHT R085542ae.fvl 34 Boerderij-ensemble Wildelot, Rosepdreef 6 te Oisterwijk Inleiding Op verzoek van Dhr. Arend Dijkstra, rentmeester van landgoed

Nadere informatie

EEN STUKJE WESTHAVENDIJK

EEN STUKJE WESTHAVENDIJK EEN STUKJE WESTHAVENDIJK We weten niet exact hoe oud de Westhavendijk is, de oudste vermelding komt voor in 1840. Door de ligging langs het Havenkanaal is het vanzelfsprekend dat er in de loop der tijd

Nadere informatie

Aanbouw en verbouw Veenweg 29d te Groningen

Aanbouw en verbouw Veenweg 29d te Groningen Aanbouw en verbouw Veenweg 29d te Groningen winkels en (voormalige) bedrijfs- of industriebebouwing. De nadruk ligt op de individuele uiting. De gevels zijn merendeels verticaal geleed. Naast de

Nadere informatie

Dilbeek/Itterbeek voetwegen ten noorden van de Roomstraat. Trage wegenproject.

Dilbeek/Itterbeek voetwegen ten noorden van de Roomstraat. Trage wegenproject. Dilbeek/Itterbeek voetwegen 45 40 39 ten noorden van de Roomstraat. Trage wegenproject. Ten noorden van de Roomstraat in Itterbeek bevinden zich 3 voetwegen: ITT 39, 40 en 45. De toestand is er de voorbije

Nadere informatie

Sint Jozefhoeve. Sint Jozefstraat 60-62, 6245 LP te Eijsden. Samenvatting

Sint Jozefhoeve. Sint Jozefstraat 60-62, 6245 LP te Eijsden. Samenvatting Sint Jozefhoeve Sint Jozefstraat 60-62, 6245 LP te Eijsden Rijksweg 4 6271 AE Gulpen T 043 323 35 11 info@klemen t2.com www.klement2.com IBAN NL62 ABNA 0537 2583 88 KVK 61719765 BTW NL 854460500B01 Samenvatting

Nadere informatie

Berkelsingel - Halvemaanstraat advies cultuurhistorie bouwlocatie binnenterrein

Berkelsingel - Halvemaanstraat advies cultuurhistorie bouwlocatie binnenterrein Berkelsingel - Halvemaanstraat advies cultuurhistorie bouwlocatie binnenterrein Aanleiding Op 6 december 2011 is in de gemeentelijke monumentencommissie Zutphen het vooradvies behandeld met betrekking

Nadere informatie

Leerlijn erfgoededucatie Hengelo. Lesbladen groep 8

Leerlijn erfgoededucatie Hengelo. Lesbladen groep 8 Leerlijn erfgoededucatie Hengelo Lesbladen groep 8 Industrieel erfgoed en herbestemming in Hengelo Naam: School: Groep: Les 1: Fabrieken van vroeger 1. Oude foto s en wist jedat? De volgende foto s zijn

Nadere informatie

Cultuurhistorische verkenning en advies De Hoge Dijk Stadsdeel Zuidoost

Cultuurhistorische verkenning en advies De Hoge Dijk Stadsdeel Zuidoost 10 Cultuurhistorische verkenning en advies De Hoge Dijk Stadsdeel Zuidoost C 12-036 Amsterdam 2012 Inhoud Inleiding 3 1 Beleidskader 4 2 Ontwikkelingsgeschiedenis en cultuurhistorische inventarisatie 5

Nadere informatie

B i j l a g e 5. A r c h e o l o g i s c h e q u i c k s c a n

B i j l a g e 5. A r c h e o l o g i s c h e q u i c k s c a n B i j l a g e 5. A r c h e o l o g i s c h e q u i c k s c a n Document: Archeologisch Advies Plangebied: Herenweg 28a, Hoogwoud, gemeente Opmeer Adviesnummer: 15048 Opsteller: J. van Leeuwen (archeoloog)

Nadere informatie

Druten Commissie Ruimtelijke Kwaliteit. Druten! Jaarverslag Zorg voor een mooi. Druten

Druten Commissie Ruimtelijke Kwaliteit. Druten! Jaarverslag Zorg voor een mooi. Druten Jaarverslag Commissie Ruimtelijke Kwaliteit Zorg voor een mooi! Wilt u meer weten? Contactpersoon Lucas Reijmer Functie adviseur ruimtelijke kwaliteit Telefoon 026 442 17 42 Email l.reijmer@geldersgenootschap.nl

Nadere informatie

Waardestellend onderzoek oude akkers Ruimte-voor-Ruimtewoning Paashoefsedijk. Gemeente Gemert-Bakel

Waardestellend onderzoek oude akkers Ruimte-voor-Ruimtewoning Paashoefsedijk. Gemeente Gemert-Bakel Waardestellend onderzoek oude akkers Ruimte-voor-Ruimtewoning Paashoefsedijk Gemeente Gemert-Bakel Datum: 5 september 2018 Projectnummer Buro SRO: 32.90.06 1 Gegevens Buro SRO: Projectleider Buro SRO:

Nadere informatie

Bennebroekerlaan 10. Bouwjaar : Circa 1890 Architect : : Neorenaissance-trant met invloed van de Chaletstijl Oorspronkelijke functie : Woonhuis

Bennebroekerlaan 10. Bouwjaar : Circa 1890 Architect : : Neorenaissance-trant met invloed van de Chaletstijl Oorspronkelijke functie : Woonhuis Bennebroekerlaan 10 Straat en huisnummer : Bennebroekerlaan 10 Postcode en plaats : 2121 GR Bennebroek Kadastrale aanduiding : A4647 Complexonderdeel : Naam object : De Lijsterhof Bouwjaar : Circa 1890

Nadere informatie

Cultuurhistorische waarden in Oud Woensel, beknopte analyse

Cultuurhistorische waarden in Oud Woensel, beknopte analyse Cultuurhistorische waarden in Oud Woensel, beknopte analyse Plaatsbepaling Oud-Woensel is geen historisch begrip. Het Masterplangebied dat zo wordt aangeduid, dankt deze naam aan de relatieve ouderdom

Nadere informatie

Archeologietoets. locatie kerkstraat 57 Riel gemeente Goirle

Archeologietoets. locatie kerkstraat 57 Riel gemeente Goirle Archeologietoets locatie kerkstraat 57 Riel gemeente Goirle Archeologietoets Locatie Kerkstraat 57, Riel projectleider: B. van Spréw Datum: 13 oktober 2006 Uitgevoerd in opdracht van SAB Eindhoven contactpersoon:

Nadere informatie

Bouwen van een magazijn en regularisatie van parkeerplaatsen aan de Drijhoek 44 te Rijkevorsel. Programma van Maatregelen

Bouwen van een magazijn en regularisatie van parkeerplaatsen aan de Drijhoek 44 te Rijkevorsel. Programma van Maatregelen Bouwen van een magazijn en regularisatie van parkeerplaatsen aan de Drijhoek 44 te Rijkevorsel. Programma van Maatregelen E.N.A. Heirbaut M.J. Nicasie Colofon Titel: Bouwen van een magazijn en regularisatie

Nadere informatie

Tracé-alternatieven ten behoeve van het milieueffectonderzoek. Zuid West. Definitief

Tracé-alternatieven ten behoeve van het milieueffectonderzoek. Zuid West. Definitief Zuid West Definitief Tracé-alternatieven ten behoeve van het milieueffectonderzoek De minister van Economische Zaken en VROM werken samen met Tennet TSO B.V. aan de Zuid-West 80 kv-verbinding. Definitief

Nadere informatie

Homburg. Uitbreiding bedrijventerrein. Projectontwikkelingsmij. M.B Tricht B.V. Postbus CH GELDERMALSEN.

Homburg. Uitbreiding bedrijventerrein. Projectontwikkelingsmij. M.B Tricht B.V. Postbus CH GELDERMALSEN. Uitbreiding bedrijventerrein Homburg Contact : Projectontwikkelingsmij. M.B Tricht B.V. Postbus 319 4190 CH GELDERMALSEN 0345 573785 06 22 80 22 79 info@mbgroep.nl M. Kroeze info@kroeze-beesd.nl 06 10

Nadere informatie

Beeldkwaliteitsplan Torenstraat 7 Gassel

Beeldkwaliteitsplan Torenstraat 7 Gassel 1 Gegevens over het plan: Plannaam: Datum: April 2017 Projectnummer Buro SRO: 14.40.09 Gegevens projectbetrokkenen: Opdrachtgever: Contactpersoon opdrachtgever: Dhr. G. Ariens Dhr. G. Ariens Gegevens Buro

Nadere informatie

Bouw van opslagtanks aan de Beliweg te Antwerpen. Programma van Maatregelen. E.N.A. Heirbaut M.J. Nicasie

Bouw van opslagtanks aan de Beliweg te Antwerpen. Programma van Maatregelen. E.N.A. Heirbaut M.J. Nicasie Bouw van opslagtanks aan de Beliweg 301-321 te Antwerpen. Programma van Maatregelen E.N.A. Heirbaut M.J. Nicasie Colofon Titel: Bouw van opslagtanks aan de Beliweg 301-321 te Antwerpen. Programma van maatregelen.

Nadere informatie

Gebied 6 Woonwijken vooroorlogs tot jaren veertig

Gebied 6 Woonwijken vooroorlogs tot jaren veertig Gebied 6 Woonwijken vooroorlogs tot jaren veertig het gebied is roodgekleurd op de kaart Welstandsnota Overbetuwe 2010, gebied 6 Woonwijken vooroorlogs tot jaren veertig 93 Gebiedsbeschrijving Structuur

Nadere informatie

Stedenbouwkundige analyse en modellenstudie Ruiterlaan (Ambeltterrein)

Stedenbouwkundige analyse en modellenstudie Ruiterlaan (Ambeltterrein) Stedenbouwkundige analyse en modellenstudie Ruiterlaan (Ambeltterrein) Historisch perspectief De kavel van de oude Ambeltschool maakte oorspronkelijk deel uit van het (land)goed "Agter de de Berg" waartoe

Nadere informatie

hij qua positie onderdeel van

hij qua positie onderdeel van Bouwhistorische en Archeologische b e r i c h t e n i Archeologisch onderzoek in het Tolbrugkwartier(9) In de maanden januari en februari van dit jaar is het archeologisch onderzoek in het Tolbrugkwartier

Nadere informatie

LAR- Zuid - Tracé- wijziging buurtwegen Toelichting. Menen / Kortrijk : Buurtwegen SRBT LAR- Zuid 1

LAR- Zuid - Tracé- wijziging buurtwegen Toelichting. Menen / Kortrijk : Buurtwegen SRBT LAR- Zuid 1 LAR- Zuid - Tracé- wijziging buurtwegen Toelichting Menen / Kortrijk : Buurtwegen SRBT LAR- Zuid 1 Situering : De projectzone opgenomen in voorliggend dossier is gelegen op de grens tussen de stad Kortrijk

Nadere informatie

Heemschut Zuid-Holland 19 objecten in Boskoop.

Heemschut Zuid-Holland 19 objecten in Boskoop. Heemschut Zuid-Holland Aanleiding. De Provinciale Commissie van Heemschut in Zuid-Holland heeft een lijst met 19 objecten opgesteld die naar haar mening bescherming verdienen als Gemeentelijk Monument

Nadere informatie

de Kortsluitroute. Dit nieuw aan te leggen spoortracé verbindt de Havenspoorlijn met de Betuweroute (hier ook wel de verlegde

de Kortsluitroute. Dit nieuw aan te leggen spoortracé verbindt de Havenspoorlijn met de Betuweroute (hier ook wel de verlegde De Kortsluitroute Een onderdeel van het project Betuweroute is het aanleggen van de Kortsluitroute. Dit nieuw aan te leggen spoortracé verbindt de Havenspoorlijn met de Betuweroute (hier ook wel de verlegde

Nadere informatie

Korte geschiedenis van de parochie

Korte geschiedenis van de parochie Korte geschiedenis van de parochie Het dorp Schin op Geul is zeer oud. Onder de naam Schina komt het reeds voor in het oudste gedenkboek der abdij van de H.Remigius te Reims, dat omstreeks 847 werd opgesteld.

Nadere informatie

Hendriksbosch. Het Hendriksbosch is bezit van de gemeente Nunspeet. Het dennenbos ligt op een steenworp afstand van het station.

Hendriksbosch. Het Hendriksbosch is bezit van de gemeente Nunspeet. Het dennenbos ligt op een steenworp afstand van het station. Hendriksbosch door Peter Kwant Het Hendriksbosch is bezit van de gemeente Nunspeet. Het dennenbos ligt op een steenworp afstand van het station. In het Hendriksbosch gaan natuur en recreatie samen. Het

Nadere informatie

Het grondgebied van de gemeente Eindhoven en de gemeente Veldhoven wordt na toevoeging de nieuwe gemeentegrens die als volgt loopt:

Het grondgebied van de gemeente Eindhoven en de gemeente Veldhoven wordt na toevoeging de nieuwe gemeentegrens die als volgt loopt: Definitieve versie: 24 mei 2016 BIJLAGE 2 Grensbeschrijving Beschrijving van de nieuwe gemeentegrenzen van de gemeente Eindhoven en de gemeente Veldhoven per 1 januari 2017. Grensbeschrijving van Noord-West

Nadere informatie

Almelose kanaal Michael Klomp

Almelose kanaal Michael Klomp Archeologische Rapporten Zwolle Michael Klomp 17 Michael Klomp Colofon ISBN: 90-8533-016-5 Gemeente Zwolle Eenheid expertisecentrum, Afdeling Stad en Landschap, Monumentenzorg en Archeologie Tekst: Michael

Nadere informatie

Ruimtelijke kwaliteit van het Suikerunieterrein en omgeving

Ruimtelijke kwaliteit van het Suikerunieterrein en omgeving Ruimtelijke kwaliteit van het Suikerunieterrein en omgeving Analyse en aanbevelingen - Gemaakt als onderdeel van het beoordelingskader voor ontwikkelingsrichtingen voor het Suikerunieterrein - 6 mei 2010

Nadere informatie

15003 RO VERPLAATSEN VLAAMSE SCHUUR LANGEREIT 14

15003 RO VERPLAATSEN VLAAMSE SCHUUR LANGEREIT 14 15003 RO VERPLAATSEN VLAAMSE SCHUUR LANGEREIT 14 Ordito b.v. Postbus 94 5126 ZH Gilze E info@ordito.nl T 0161 801 022 I www.ordito.nl KVK 54 811 554 1. Inleiding 3 1.1 Aanleiding 3 1.2 Ligging en begrenzing

Nadere informatie

1. Ontwikkelingsgeschiedenis Geomorfologie Wegenpatroon en ruimtelijke structuur Beeld Waardering en motivering 4

1. Ontwikkelingsgeschiedenis Geomorfologie Wegenpatroon en ruimtelijke structuur Beeld Waardering en motivering 4 Gemeente Venlo maart 1996 ! "#$%& blz. 1. Ontwikkelingsgeschiedenis 2. Geomorfologie. Wegenpatroon en ruimtelijke structuur 4. Beeld 4 5. Waardering en motivering 4 6. Conclusie 5 Bijlage A.: Verklaring

Nadere informatie

Hulst Visie Grote Kreekweg gemeente Hulst. nummer: datum: 21 mei 2014

Hulst Visie Grote Kreekweg gemeente Hulst. nummer: datum: 21 mei 2014 Hulst Visie Grote Kreekweg gemeente Hulst opdrachtgever: gemeente Hulst nummer: 0677.009386.00 datum: 21 mei 2014 referte: Ing. Jos van Jole 1 Inhoud Inleiding 3 Analyse 4 Beleidsmatige uitgangspunten

Nadere informatie

Aanleg van parkeerplaats en regularisatie van tennisvelden. T.C. Wingfield, Vrouwvlietstraat 65, Mechelen. Programma van maatregelen. E.N.A.

Aanleg van parkeerplaats en regularisatie van tennisvelden. T.C. Wingfield, Vrouwvlietstraat 65, Mechelen. Programma van maatregelen. E.N.A. Aanleg van parkeerplaats en regularisatie van tennisvelden. T.C. Wingfield, Vrouwvlietstraat 65, Mechelen. Programma van maatregelen E.N.A. Heirbaut Colofon Titel: Aanleg van parkeerplaats en regularisatie

Nadere informatie

Koolpadje of Schipperswegeling te Goes

Koolpadje of Schipperswegeling te Goes Koolpadje of Schipperswegeling te Goes De Schipperswegeling is een klein modern straatje aan de oostzijde van de Goese haven. Tot het midden van de vijftiende eeuw was dit Kloetings grondgebied. De stadsgracht

Nadere informatie

V O O R W O O R D. Trots op het resultaat

V O O R W O O R D. Trots op het resultaat V O O R W O O R D Trots op het resultaat In 1,5 jaar tijd is de 85 jaar oude Put volledig verbouwd. De Put voldoet nu aan de eisen van deze tijd: verkeersveilig, ruim, licht en duurzaam. Het was een complex

Nadere informatie

CULTUURHISTORISCH WIERDEN 10KM

CULTUURHISTORISCH WIERDEN 10KM CULTUURHISTORISCH WIERDEN 10KM ROUTE 10 km Welkom op het cultuurhistorische ommetje in Wierden. Dit ommetje van 10 kilometer neemt je mee door een bijzondere Moluksewijk en een karakteristiek landschap.

Nadere informatie

Toekomststraat, Hasselt

Toekomststraat, Hasselt Toekomststraat, Hasselt Programma van Maatregelen Auteur: T. Van Mierlo (veldwerkleider) Autorisatie: J.A.G. van Rooij (OE/ERK/Archeoloog/2017/00169) Toekosmtstraat, Hasselt, Een programma van Maatregelen

Nadere informatie

Onttrekking gelijkvloerse spoorwegovergang Sysselt te Ede aan de openbaarheid

Onttrekking gelijkvloerse spoorwegovergang Sysselt te Ede aan de openbaarheid Gemeenteraad ONTWERP raadsbesluit Onttrekking gelijkvloerse spoorwegovergang Sysselt te Ede aan de openbaarheid Zaaknummer De raad van de gemeente Ede: Afdeling Ruimtelijke Ontwikkeling Ede Xx september

Nadere informatie

Dordrecht Ondergronds Waarneming 3 DORDRECHT, BOOMSTRAAT, BOLWERK, MERWEKADE

Dordrecht Ondergronds Waarneming 3 DORDRECHT, BOOMSTRAAT, BOLWERK, MERWEKADE DORDRECHT, BOOMSTRAAT, BOLWERK, MERWEKADE Waarneming van een deel van een kademuur M.C. Dorst Uitzicht over de Merwede vanaf het Blauw Bolwerk. Tekening rond 1650 (Erfgoedcentrum DIEP, inventarisnr. 551_35413).

Nadere informatie

NOTITIE HATTEM BERG EN BOS STEDEN- BOUWKUNDIGE STRUCTUUR

NOTITIE HATTEM BERG EN BOS STEDEN- BOUWKUNDIGE STRUCTUUR NOTITIE HATTEM BERG EN BOS STEDEN- BOUWKUNDIGE STRUCTUUR Notitie Hattem Berg en Bos stedenbouwkundige structuur Code 1016302.01 / 13 november 2012 GEMEENTE HATTEM 1016302.01 / 13 NOVEMBER 2012 NOTITIE

Nadere informatie

Aanpassing grenzen bebouwde kom Nijmegen-NoordProgramma / Programmanummer Mobiliteit / 1072

Aanpassing grenzen bebouwde kom Nijmegen-NoordProgramma / Programmanummer Mobiliteit / 1072 Datum raadsvergadering / Nummer raadsvoorstel 25 mei 2011 / 117/2010 Fatale termijn: besluitvorming vóór: N.v.t. Onderwerp Aanpassing grenzen bebouwde kom Nijmegen-Noord Aanpassing grenzen bebouwde kom

Nadere informatie

Inhoudsopgave. 1- Aanleiding voor aanpassing beeldkwaliteitplannen 3. 2- Ligging en hoofdopzet stedenbouwkundige plan 5

Inhoudsopgave. 1- Aanleiding voor aanpassing beeldkwaliteitplannen 3. 2- Ligging en hoofdopzet stedenbouwkundige plan 5 Inhoudsopgave 1- Aanleiding voor aanpassing beeldkwaliteitplannen 3 2- Ligging en hoofdopzet stedenbouwkundige plan 5 3- Algemene ontwikkelcriteria 6 3.1 Bebouwingsvorm 6 3.2 Architectuur, kleur en materiaalgebruik

Nadere informatie

Cluster Beheer en Onderhoud Team BBG September 2008. Historisch onderzoek plangebied Schiphol

Cluster Beheer en Onderhoud Team BBG September 2008. Historisch onderzoek plangebied Schiphol Cluster Beheer en Onderhoud Team BBG September 2008 Historisch onderzoek plangebied Schiphol Inhoudsopgave Fout! Geen indexgegevens gevonden. HOOFDSTUK 1: Inleiding... 1 HOOFDSTUK 2: Historie... 1 2.1.

Nadere informatie

VERKAVELING EN BEELDKWALITEIT. 5 Woningen Rietbaan te Huissen

VERKAVELING EN BEELDKWALITEIT. 5 Woningen Rietbaan te Huissen VERKAVELING EN BEELDKWALITEIT 5 Woningen Rietbaan te Huissen 13045.B Rietbaan Huissen, Bureau Maris i.o.v. Walvoort Vastgoed B.V. 19-5-2015 HISTORIE - Het plangebied (gele kader) was in de 19e eeuw onderdeel

Nadere informatie

Een Archeologisch Bureauonderzoek voor het bestemmingsplan De Grift 3 in Nieuwleusen (gemeente Dalfsen, Overijssel). Figuur 1.

Een Archeologisch Bureauonderzoek voor het bestemmingsplan De Grift 3 in Nieuwleusen (gemeente Dalfsen, Overijssel). Figuur 1. Een Archeologisch Bureauonderzoek voor het bestemmingsplan De Grift 3 in Nieuwleusen (gemeente Dalfsen, Overijssel). (Steekproef 2006-03/18, ISSN 1871-269X) Inleiding Voor De Lange, Bureau voor Stedebouw

Nadere informatie

Het Snijdersplein. Voorwoord

Het Snijdersplein. Voorwoord Het Snijdersplein Voorwoord Ruim 4 jaar ben ik nu bezig om alle gegevens van de kadastrale percelen van de vestingstad s-hertogenbosch, in 1832 aangeduid als de secties G en H, vanaf het begin van het

Nadere informatie

Bescherming bouwhistorie monumenten 2e groep

Bescherming bouwhistorie monumenten 2e groep Embargo tot 7 juni 2015 Onderwerp Bescherming bouwhistorie monumenten 2e groep Programma Cultuur & Cultuurhistorie & Citymarketing Portefeuillehouder B. van Hees Samenvatting Op 27 januari 2010 heeft de

Nadere informatie

Gemeente Deventer, archeologisch beleidsadvies 795

Gemeente Deventer, archeologisch beleidsadvies 795 Gemeente Deventer, archeologisch beleidsadvies 795 Bestemmingsplan Hoornwerk Eiland 3 Datum: 01-04-2016 Opsteller: Bevoegd gezag: A. Oosterwegel, adviseur Ruimte en Archeologie gemeente Deventer B. Vermeulen

Nadere informatie

Archeologie West-Friesland, Nieuwe Steen 1, 1625 HV Hoorn, Postbus 603, 1620 AR Hoorn

Archeologie West-Friesland, Nieuwe Steen 1, 1625 HV Hoorn, Postbus 603, 1620 AR Hoorn Plangebied: Restaurant Koekenbier in het Koningin Emmapark, gemeente Medemblik Adviesnummer: 151 Opsteller: C. Schrickx, C. Soonius & M. H. Bartels Datum: 03-09-2012 Op verzoek van de gemeente Medemblik

Nadere informatie

de Loonschendijk Van de grensscheiding met de gemeente Capelle aan de grenspaal oostwaarts tot de Dijkbaansche of Egbondsch steeg

de Loonschendijk Van de grensscheiding met de gemeente Capelle aan de grenspaal oostwaarts tot de Dijkbaansche of Egbondsch steeg !"!" de Loonschendijk Van de grensscheiding met de gemeente Capelle aan de grenspaal oostwaarts tot de Dijkbaansche of Egbondsch steeg de Wittendijk Van de grensscheiding met de gemeente Capelle oostwaarts

Nadere informatie

Reconnecting Rotterdam Port Samenvatting

Reconnecting Rotterdam Port Samenvatting Reconnecting Rotterdam Port Samenvatting Aart de Koning, april 2010 De aanleiding: de concurrentiepositie van de haven van Rotterdam staat onder druk De haven van Rotterdam is altijd sterk verankerd geweest

Nadere informatie

Vrijleggen MerwedeLingeLijn Verkenning Spoorkruisingen in Tricht. Roland Jansen - ProRail

Vrijleggen MerwedeLingeLijn Verkenning Spoorkruisingen in Tricht. Roland Jansen - ProRail Vrijleggen MerwedeLingeLijn Verkenning Spoorkruisingen in Tricht Roland Jansen - ProRail Spoorontwikkelingen in omgeving Tricht Vervangen Lingebrug Nieuwe stationstraverse Spoorvernieuwing Proef Elke Tien

Nadere informatie

Raadsels rondom de Wouwse Poort

Raadsels rondom de Wouwse Poort Raadsels rondom de Wouwse Poort Oorspronkelijk: Werkgroep Stadsarcheologie Steenbergen C. van Terheyden en C. Mol, Steenbergen Heruitgave met oorspronkelijke tekst en afbeeldingen Raadsels rond de Wouwse

Nadere informatie