Laboratoriumwerkzaamheden. Laboratoriumhandelingen

Transcriptie

1 Laboratoriumwerkzaamheden Laboratoriumhandelingen

2

3 Laboratoriumhandelingen Theorie Yensken Ubels, Sophia van Son, Henriëtte van Grinsven eerste druk, 2005 LABORATORIUMHANDELINGEN 3

4 Artikelcode: Colofon Auteur(s): Redactie: Illustraties: Onderwijskundige: Yensken Ubels, Sophia van Son, Henriëtte van Grinsven Studio Maan, Michelle Heinen LOI; Verbaal Kiki van Etten Het Ontwikkelcentrum heeft ernaar gestreefd de auteursrechten te regelen volgens de wettelijke bepalingen. Bent u desondanks van mening dat we u hebben benadeeld, dan kunt u contact met ons opnemen Ontwikkelcentrum, Ede, Nederland Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, hetzij mechanisch, door fotokopieën, opnamen, of enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van het Ontwikkelcentrum. 4 LABORATORIUMHANDELINGEN

5 Voorwoord Deze uitgave bevat de onderwijseenheid Laboratoriumhandelingen van de deelkwalificatie Laboratoriumwerkzaamheden. Voor de onderwijseenheid is er een uitgave met opdrachten en bronnen en een uitgave met theorie. Opdrachten Aan het begin van elke opdracht staat het opdrachtdoel. Daar staat wat je aan het einde van de opdracht moet kunnen. De opdrachten bevorderen de zelfwerkzaamheid. Met de opdrachten kun je je kennis in de praktijk toetsen of bepaalde vaardigheden trainen. Als je alle opdrachten met voldoende resultaat hebt uitgevoerd, beheers je de stof. Bronnenoverzicht Om de opdrachten uit te voeren heb je informatie nodig. Hiervoor kun je het bijbehorende theorieboek gebruiken. Maar je kunt ook andere bronnen raadplegen. In het bronnenoverzicht staat waar je allemaal informatie kunt vinden over het werken in een laboratorium. Dit kunnen boeken zijn, maar ook vakbladen, folders, video s, het internet, et cetera. Theorie Het theorieboek bevat de theorie die je het meest nodig hebt en die niet gauw verandert. Om het bestuderen en verwerken van de tekst gemakkelijker te maken kun je aan het einde van elk hoofdstuk verwerkingsvragen maken. We wensen je veel succes bij het werken met deze uitgave. Het auteursteam VOORWOORD 5

6 Inleiding Zieke dieren kunnen niet zelf vertellen dat ze ergens pijn hebben. Hoogstens zie je aan uiterlijke symptomen dat hen iets mankeert. Vandaar dat laboratoriumonderzoek vaak door de dierenarts wordt gebruikt als hulpmiddel om een diagnose te stellen. Je begrijpt dat de informatie die het laboratoriumonderzoek geeft, zeer betrouwbaar moet zijn. In hoofdstuk 1 leer je hoe je veilig in een laboratorium kunt werken. Je komt ook te weten hoe je urineonderzoek, bloedonderzoek en fecesonderzoek moet uitvoeren. Deze onderwerpen staan beschreven in de hoofdstukken 2 tot en met 6. Hoofdstuk 7 behandelt de microbiologie. Regelmatig hebben dieren last van huidparasieten of schimmels. Hoe je deze in het laboratorium kunt onderzoeken, lees je in hoofdstuk 8. Tot slot komt in hoofdstuk 9 het onderzoek van melkmonsters aan bod. 6 LABORATORIUMHANDELINGEN

7 Inhoud Voorwoord 5 Inleiding 6 1 Het laboratorium Doel van het laboratoriumonderzoek Hygiëne en veiligheid in het laboratorium Glaswerk en andere laboratoriumbenodigdheden Reinigen van glaswerk Veelvoorkomende laboratoriumhandelingen De microscoop Afsluiting 25 2 Fysisch en chemisch urineonderzoek Het verzamelen van urine Fysisch urineonderzoek Chemisch urineonderzoek Urineonderzoek naar aandoeningen van nieren en urinewegen Urineonderzoek naar aanleiding van diabetes mellitus Urineonderzoek naar aandoeningen van de lever Afsluiting 42 3 Microscopisch en bacteriologisch urineonderzoek Microscopisch urineonderzoek: Het urinesediment Bacteriologisch urineonderzoek: Het kiemgetal Afsluiting 53 4 Hematologisch bloedonderzoek De samenstelling van bloed De functie van de erytrocyten De functie van de leukocyten Afsluiting 72 5 Chemisch bloedonderzoek De functie van de trombocyten Welke chemische bepalingen worden er zoal uitgevoerd en wanneer? Afsluiting 80 6 Fecesonderzoek Fecesverteringsonderzoek Fecesonderzoek op darmparasieten Afsluiting 93 INHOUD 7

8 7 Microbiologie Micro-organismen Indeling Kunstmatige voedingsbodems Laboratoriumbenodigdheden Laboratoriumtechnieken Afsluiting Onderzoek van huid, haar en nagels Schimmels/dermatofyten Protozoa Huidparasieten of ectoparasieten Allergie Afsluiting Het onderzoek van melkmonsters Het onderzoek op kwaliteit Aanwezigheid van groeiremmende stoffen Het onderzoek op mastitis Afsluiting 128 Trefwoordenlijst LABORATORIUMHANDELINGEN

9 1 Het laboratorium Oriëntatie Dieren die ziek zijn, kunnen niet zelf vertellen dat ze pijn hebben. Hoogstens kunnen ze door uiterlijke symptomen aangeven dat hen iets mankeert. Vandaar dat juist een dierenarts laboratoriumonderzoek gebruikt als hulpmiddel om een diagnose te stellen. Je begrijpt dat de informatie die het laboratoriumonderzoek geeft, zeer betrouwbaar moet zijn. De opbouw van dit hoofdstuk maakt je vertrouwd met het werken op het laboratorium en met de toegepaste laboratoriumtechnieken. 1.1 Doel van het laboratoriumonderzoek Behalve dat het laboratoriumonderzoek een belangrijke steun is voor het bevestigen van een veronderstelde diagnose, kan het ook de aanwezigheid van bepaalde, nog onopgemerkte ziekten signaleren. urineonderzoek Bij het urineonderzoek stel je de aanwezigheid vast van bestanddelen die onder normale omstandigheden niet in de urine voorkomen. Glucose in urine vind je o.a. bij een gestoorde koolhydraatstofwisseling. Het concentratievermogen van de nieren kun je vaststellen door het bepalen van de soortelijke massa en microscopisch onderzoek van de urine kan aanwijzingen geven over een eventuele ontsteking in nieren of urinewegen. bloedonderzoek Bloedonderzoek kun je uitvoeren om na te gaan of er misschien sprake is van bloedarmoede maar ook kan het een aanwijzing geven over een aanwezige infectie. Het bepalen van de kreatinineconcentratie kan uitsluitsel geven over een gestoorde nierfunctie en het bepalen van de glucoseconcentratie is zinvol bij een vermoeden van suikerziekte. Bij verdenking van ondervoeding kan een totale eiwitbepaling opheldering geven. feces onderzoek Stoornissen in de spijsvertering kun je vaststellen door een verteringsonderzoek en feces onderzoek op wormeieren kan duidelijkheid verschaffen over een eventuele worminfectie. onderzoek van huid of haren Bij hardnekkige jeuk of huiduitslag kun je door middel van een microscopisch onderzoek van huid of haren de desbetreffende micro-organismen op het spoor komen. onderzoek van melkmonsters Onderzoek van melkmonsters is ook mogelijk. Het bepalen van het kiemgetal en een aantal andere bacteriologische bepalingen is de methode om de kwaliteit van de melk te controleren en de veroorzaker van een mastitis op te sporen. HET LABORATORIUM 9

10 1.2 Hygiëne en veiligheid in het laboratorium Je moet je ervan bewust zijn dat al het materiaal dat in het laboratorium onderzocht wordt, besmet kan zijn. Verantwoord hiermee omgaan is een onderdeel van het medisch laboratoriumwerk. Behalve dat besmet materiaal gevaar op kan leveren voor jezelf, kan het onzorgvuldig werken ermee ook gevaar opleveren voor je omgeving. Hygiëne Werk met dit potentieel besmette materiaal doordacht en hygiënisch. Hier zijn moeilijk regels voor te geven, wel enige wenken: Rook en eet niet in de ruimte waar het onderzoek wordt uitgevoerd. Draag een schone witte jas bij laboratoriumonderzoek en hang deze weg in het laboratorium voordat je dit verlaat. In veel gevallen kan het wenselijk zijn plastic handschoenen te dragen, speciaal als stoffen kunnen inwerken op de huid, maar ook bij het werken met bloed en ander patiëntenmateriaal, om de kans op infecties via een wondje aan de handen te voorkomen. Maak het tot een goede gewoonte geregeld je handen te wassen met desinfecterende zeep. Verlaat nooit het laboratorium voordat je je jas hebt uitgetrokken en opgehangen en je handen gewassen zijn. Immers, je loopt van je labwerk weer naar een andere patiënt of collega. Neem de tafels af met een desinfecterend middel. Na voltooid onderzoek al het onderzoekmateriaal zodanig verwijderen dat voor mens en dier besmettingsgevaar is uitgesloten. Urineresten kan je, gemengd met grote hoeveelheden leidingwater, wegspoelen door de gootsteen. Eventueel met lysol naspoelen. Feces- en bloedresten worden verzameld in containers en daarna vernietigd. Veiligheid Je behoort altijd veiligheidsmaatregelen te treffen in een laboratorium. Dit zijn maatregelen die voorgeschreven zijn door de Dienst der Arbeidsinspectie. Deze maatregelen zijn wettelijk vastgelegd in de Arbo-wetgeving. Enkele hiervan zijn: Een veilige ruimte behoort twee uitgangen te hebben. 10 LABORATORIUMHANDELINGEN

11 Fig. 1.1 Koolzuursneeuwblusser. Er moet een brandblusser aanwezig zijn. Bij gebruik hiervan spuit je nooit in de brandende massa, maar legt een koele laag boven de brandhaard, waardoor het toetreden van lucht verhinderd wordt. Hoofdkranen voor gas en elektriciteit behoren buiten het laboratorium aangebracht te zijn. In geval van brand kan je deze rustig sluiten. Werk je met gasbranders en wil je het gas aanhouden, let er dan op dat het gas met een gele vlam brandt (de blauwe vlam is veelal onzichtbaar). De brander op de spaarvlam instellen. Zorg ervoor dat indien een gasvlam gebruikt wordt, geen brandbare stoffen (aceton, ether, alcohol) in de omgeving gebruikt worden. Let erop dat flessen met vloeistoffen of vaste stoffen voorzien zijn van een etiket waarop vermeld staat wat erin zit. Gebruik geen vloeistoffen uit een fles zonder etiket; dit kan gevaar opleveren voor de gezondheid. Fig. 1.2 De flessen zijn voorzien van een duidelijk etiket. Schenk vloeistoffen steeds zo uit dat de etiketten van de flessen naar boven zijn gericht. Giet nooit iets in de flessen terug, maar giet chemische resten in speciale containers, waarbij onderscheid wordt gemaakt tussen containers voor organische vloeistoffen en containers voor anorganische vloeistoffen. Zet na gebruik de flessen, elk van hun eigen stop voorzien, op hun vaste plaats terug. HYGIËNE EN VEILIGHEID IN HET LABORATORIUM 11

12 Verlaat nooit het laboratorium voordat alles wat gebruikt is, schoongemaakt en opgeborgen is, de gaskranen dichtgedraaid zijn, alle elektrische apparaten uitgeschakeld zijn en de handen gewassen zijn. 1.3 Glaswerk en andere laboratoriumbenodigdheden Fig LABORATORIUMHANDELINGEN

13 Op afbeelding 1.3 zie je bijna al het glaswerk dat je voor het laboratoriumonderzoek nodig zult hebben. Reageerbuizen en bekerglazen (voorzover niet van plastic) mogen verhit worden indien ze van hittebestendig glas zijn gemaakt. Je kan ze herkennen aan een licht gebogen bovenrand. Mortier met stamper Een mortier met stamper (niet van glas maar van dik porselein) gebruik je om vaste stoffen fijn te wrijven of om een homogeen mengsel te maken van een vaste stof (bv. feces) in een vloeistof. Homogeen betekent in dit verband een gelijkmatige verdeling van de ene stof in de andere. Horlogeglazen Horlogeglazen worden gebruikt om stoffen af te wegen of om de mogelijkheid te hebben kleine hoeveelheden vloeistoffen op te zuigen. Je brengt dan een kleine hoeveelheid vloeistof op een horlogeglas en zuigt een deel hiervan op. Wat op het horlogeglas achterblijft nooit teruggooien in de voorraadfles, maar altijd verwijderen via de speciale container. Spatels Spatels gebruik je om vaste stoffen uit potten te halen. Ze kunnen van verschillend materiaal gemaakt zijn (metaal, hout, plastic) en kunnen verschillende vormen hebben. Sedimentbuisje In een sedimentbuisje centrifugeer je meestal een hoeveelheid urine. De vaste bestanddelen in de urine slaan naar beneden en na afgieten van de vorenstaande vloeistof, kan je dit sediment microscopisch onderzoeken. Op een voorwerpglaasje breng je een druppel sediment en dekt dit af met een dekglaasje. Maatcilinder Een maatcilinder wordt gebruikt om een hoeveelheid vloeistof af te meten (bv. voor het verdunnen van een reagens met water). Op de zijkant van de cilinder is een schaalverdeling aangebracht die de inhoud aangeeft in milliliters. GLASWERK EN ANDERE LABORATORIUMBENODIGDHEDEN 13

14 Fig. 1.4 De meniscus. Wil je het volume van een vloeistof in een maatcilinder aflezen op de schaalverdeling, dan moet je zorgen dat je op ooghoogte kijkt langs de onderkant van de meniscus (= vloeistofspiegel). Het schaaldeel dat samenvalt met de meniscus geeft het volume aan. Voor het urineonderzoek worden de hoeveelheden urine en reagentia (vloeistoffen die nodig zijn voor het onderzoek) - tenzij anders is vermeld - op het oog gemeten. Om een indruk te krijgen van een hoeveelheid van 2 ml, 5 ml en 10 ml, meet je deze hoeveelheden nauwkeurig af in een maatcilinder en brengt het daarna over in drie reageerbuizen. Vervolgens breng je op het oog ongeveer 2 ml, 5 ml en 10 ml in drie andere reageerbuizen en je meet daarna de hoeveelheid na in een maatcilinder. Na enig oefenen zul je er niet ver meer naast zitten. Het is natuurlijk duidelijk dat als je een volume van 5 ml wil afmeten, je dit niet doet in een maatcilinder die 100 ml kan bevatten, maar in een maatcilinder met een zo klein mogelijk volume. In dit geval 10 ml. Pasteurse pipetten Pasteurse pipetten zijn in de vlam uitgetrokken stukken glasbuis, die dienen om kleinere hoeveelheden van een vloeistof vanuit bv. een fles over te brengen in bv. een reageerbuis. Met behulp van het speentje kan je het uitlopen van de vloeistof uit de pipet regelen en zelfs druppels uit de pipet laten komen. Fig LABORATORIUMHANDELINGEN

15 Het is zeer aan te bevelen om met water het pipetteren te oefenen. Je moet er goed op letten dat de pipet altijd met de punt naar beneden in verticale stand in de hand gehouden moet worden (zie figuur 1.5). Druppelt er, ondanks het verticaal houden, toch vloeistof uit de pipet, dan zal hoogstwaarschijnlijk het speentje lek zijn en kun je dit beter vervangen door een ander. Filtreerpapier Filtreerpapier gebruik je om een troebele vloeistof helder te maken, door deze te ontdoen van vaste stoffen. 1.4 Reinigen van glaswerk Voor ieder laboratoriumonderzoek is het van zeer groot belang dat het glaswerk volkomen schoon is. Er zijn veel stoffen die de uitslag van een bepaling ongunstig kunnen beïnvloeden. Maak het daarom van het begin af aan tot een gewoonte, nooit een bepaling uit te voeren als het glaswerk niet werkelijk schoon is of je werkzaamheden te beëindigen met vuil glaswerk. Een laboratoriumonderzoek is pas voltooid als al het ervoor benodigde materiaal op de juiste wijze is gereinigd en op zijn plaats is opgeborgen. Algemene huishoudelijke reiniging Spoel het glaswerk enige malen onder de kraan. Glaswerk dat verontreinigd is met kleurstoffen zoals de vloeistoffen van Türk, Giemsa, May-Grünwald, methyleenblauw, kan je niet reinigen met water. Leg het daarom terzijde om het een aparte behandeling te geven. Ook het gemakkelijk breekbare glaswerk moet je afzonderlijk reinigen. Het overige glaswerk onderdompelen in een warm bad met vloeibare zeepoplossing. Om breken tijdens de reiniging te voorkomen, is het aan te bevelen een plastic afwasbak te gebruiken. Nu al het glaswerk afzonderlijk schoonragen met een borstel. (Voor reageerbuizen zijn speciale ragers in de handel.) Vervolgens enige malen naspoelen met schoon leidingwater en speciaal het glaswerk voor kwantitatief onderzoek minstens eenmaal naspoelen met gedestilleerd water. Het aldus gereinigde glaswerk bij voorkeur in een geplastificeerd droogrek in omgekeerde stand laten drogen. Bij kleinere hoeveelheden reageerbuizen kan je deze omgekeerd in het reageerbuisrek plaatsen. Reiniging van glaswerk dat verontreinigd is met kleurstoffen De meeste door jou te gebruiken kleurstoffen worden ontkleurd met zoutzure alcohol (95 ml alcohol 96% + 5 ml geconcentreerd zoutzuur). Na het ontkleuren dien je het op de hiervoor beschreven wijze huishoudelijk te reinigen. Zoutzure alcohol verwijderen via de vloeistofafvalcontainer. REINIGEN VAN GLASWERK 15

16 Reiniging van zeer breekbaar glaswerk Hieronder vallen alle pipetten, bekerglazen, telkamers enz. Deze worden afzonderlijk gereinigd. telkamer Een telkamer moet je reinigen onder de kraan en vetvrij maken met een watje gedrenkt in alcohol. Naspoelen met wat aquadest (gedestilleerd water) en afdrogen met een schoon doekje. pipetten waterstraalluchtpomp Pipetten enige malen doorspoelen met leidingwater en eventueel met gedestilleerd water. De pipetten moeten droog zijn, voordat je ze weer kunt gebruiken. Breng ze daarom in aanraking met een vluchtige vloeistof. Geschikt hiervoor is aceton. Het doorspoelen met water en droogzuigen gebeurt met een zuigpompsysteem dat aan een waterkraan is bevestigd, de waterstraalluchtpomp. Als de watertoevoer openstaat, dan zal het water in de vernauwing P een zeer grote snelheid hebben door de weerstand die het in P ondervindt. Door de grote snelheid van het water zullen luchtmoleculen uit de omgeving en dus uit A meegesleept worden. Het gevolg is dat bij B ook lucht wordt weggezogen. Houd je opening B in een vloeistof, dan zal de vloeistof opgezogen worden en gemengd met water uit P bij C de waterstraalluchtpomp verlaten. Fig. 1.6 Waterstraalluchtpomp. 16 LABORATORIUMHANDELINGEN

17 Door nu een pipet in de opening B te plaatsen, kan je de pipet schoonmaken door er water door te zuigen. Daarna plaats je de pipetten in een hoog bekerglas met aceton. Na leeglopen zuig je het restant aceton weg door nu lucht door te zuigen aan de waterstraalluchtpomp. Denk erom dat alcohol en aceton zeer brandbare stoffen zijn. Overtuig je ervan dat er in het laboratorium geen open vlam brandt, alvorens je met deze stoffen gaat werken! Het onderwerp reinigen wordt besloten met eenzelfde soort opmerking als waarmee begonnen is. Je moet je goed bewust zijn van het nut van het reinigen van glaswerk. Door resten van vorige onderzoekingen kan je onbetrouwbare uitkomsten krijgen. Resten van reinigingsmiddelen kunnen ook storend werken op een onderzoek. Dus altijd overvloedig spoelen met water. 1.5 Veelvoorkomende laboratoriumhandelingen Een vloeistof kan troebel zijn als zij vaste deeltjes bevat die niet oplossen. Voorbeeld: Bij een normale lichaamstemperatuur van ca. 37 C zijn in de urine veel zouten opgelost. De urine is dan helder. Koelt de urine buiten het lichaam echter af, dan treden die zouten soms uit de oplossing en veroorzaken een troebeling. Een methode om bv. urine helder te maken, is filtreren; een andere methode is centrifugeren. Voor het filtreren gebruik je filtreerpapier (bv. Schleicher en Schüll nr. 515). Voor het centrifugeren een centrifuge. Filtreren In de regel gebruik je een rond stuk filtreerpapier, vouwt het tweemaal dubbel en plaatst het in een trechter. Kies een zodanige doorsnede van het ronde filter, dat het na invouwen ca. 1 cm onder de bovenrand van de trechter blijft. Giet daarna de te filtreren vloeistof op het filter en blijf met de vloeistof onder de filterrand. Vaak lopen dan de eerste druppels filtraat niet helder door. Die giet je dan weer in het filter terug. Bij deze methode van filtreren verkrijg je dus een scheiding tussen vloeistof en vaste deeltjes. Het filtraat (dus de vloeistof die door het filter is gelopen) is dan helder, maar blijft dezelfde, oorspronkelijke kleur behouden. De kleurstoffen van de urine zijn gewoon door het filter gegaan. VEELVOORKOMENDE LABORATORIUMHANDELINGEN 17

18 Fig. 1.7 Tekeningen van het vouwen van filtreerpapier en het plaatsen in een trechter. Centrifugeren Centrifuges zijn instrumenten die de bestanddelen van een mengsel scheiden door gebruik te maken van hun verschil in massa. De beweging die het mengsel in een centrifuge maakt, is cirkelvormig. Door deze beweging wordt een met de zwaartekracht vergelijkbare kracht op de deeltjes in het mengsel uitgeoefend. De vaste deeltjes worden hierdoor naar het laagste punt geslingerd, zodat er onder in de punt van een centrifugebuis een zg. sediment ontstaat, een verzameling van alle vaste deeltjes uit het mengsel. 18 LABORATORIUMHANDELINGEN

19 Fig. 1.8 Centrifuge (een van de verschillende soorten die in gebruik zijn). Het is van groot belang dat je in een centrifuge zorgt voor evenwicht. Plaats je in een houder van de centrifuge een buis met vloeistof van een bepaald gewicht, dan moet je ervoor zorgen dat de buis hier recht tegenover hetzelfde gewicht heeft. Is een centrifuge ongelijk beladen, dan is hij in onbalans en kan hij gaan wandelen (letterlijk!). Het spreekt vanzelf dat een centrifuge die eenmaal draait, niet meer mag worden geopend; ook mag de centrifuge niet met de hand worden afgeremd! Moderne centrifuges worden zo gemaakt dat tijdens het centrifugeren de deksel is vergrendeld waardoor de veiligheid gewaarborgd is. Verwarmen Voor bv. het verwarmen van een vloeistof maak je gebruik van een gasbrander. Deze berust op hetzelfde principe als de waterstraalluchtpomp. Indien je gas in de brander laat stromen en je houdt de luchtregelaar gesloten, dan brandt het gas met een gele roetende vlam. Ga je echter de luchtopening vergroten, dan zal lucht aangezogen worden en wordt de kleur van de vlam blauw. (De temperatuur van deze vlam is hoger dan die van de gele vlam.) Wordt de luchttoevoer te groot voor de hoeveelheid gas, dan zal de gasvlam uitgaan of zich terugtrekken onder in de pijp van de brander. Je spreekt dan van een ingeslagen vlam. De brander kan dan gloeiend heet worden! VEELVOORKOMENDE LABORATORIUMHANDELINGEN 19

20 Fig. 1.9 Gasbrander. Om een goed brandende vlam te verkrijgen, open je de gastoevoer met behulp van de gaskraan of gasstelschroef. Daarna steek je het gas aan en brengen d.m.v. de stelschroef de vlam tot de gewenste hoogte. Ten slotte voeg je lucht toe d.m.v. de luchtinlaat of luchtregelschroef tot de vlam kleurloos tot blauw is. Bij het beëindigen van de werkzaamheden sluit je eerst de luchttoevoer en daarna de gastoevoer. Bij het werken met een gasbrander neem je de nodige voorzorgsmaatregelen om de gevaren tot een minimum te beperken. Loshangend haar wordt opgestoken. Om het te verwarmen buisje of glaasje vast te houden gebruik je een laboratoriumknijper of een pincet. Zie erop toe dat er geen brandbare stoffen in de buurt van de brander staan. Gebruikte lucifers worden nooit rechtstreeks in een prullenbak gegooid! Pipetteren Voor het pipetteren van vloeistoffen gebruik je naast een Pasteurse (druppel)pipet regelmatig een automatische pipet. Bij het gebruik van deze pipet is enige uitleg wel op z n plaats. 20 LABORATORIUMHANDELINGEN

21 Fig Het instellen van het juiste volume Om het gewenste volume in te stellen, moet eerst de drukknop P ontgrendeld worden. Om het volume te vergroten, wordt knop P rechtsom gedraaid. Om het volume te verkleinen, wordt de knop linksom gedraaid. Geeft de schaalverdeling het gewenste volume weer, dan zet je knop P weer vast. Het uitproberen van de pipet De automatische pipet kent verschillende onderbrekingspunten. Het is aan te bevelen het pipetteren een aantal malen te oefenen zodat deze onderbrekingen goed herkend worden. Na deze oefening zal het echte pipetteren vloeiender verlopen hetgeen de betrouwbaarheid van de bepalingen ten goede komt. Kies de juiste pipetpunt en zet hem vast, door aandrukken. De drukknop P en de knop waarmee de pipetpunt verwijderd wordt, zitten dicht bij elkaar. Het is raadzaam ook het verwijderen van de pipetpunt enkele malen uit te proberen om niet bij het pipetteren onverhoopt de verkeerde knop in te drukken. Het pipetteren Druk knop P in tot de eerste onderbreking. Houd de pipetpunt loodrecht in de vloeistof en laat nu knop P langzaam opkomen tot in de beginstand. De vloeistof loopt nu in de punt. Haal nu de pipet ook loodrecht uit de vloeistof en veeg met een tissue voorzichtig de punt schoon. Nu de pipetpunt tegen de wand van het te vullen buisje of cuvetje houden en knop P indrukken tot de eerste onderbreking. Na ongeveer 1 sec. knop P doordrukken tot de tweede onderbreking. Even aftippen en de pipet uit het buisje of cuvetje nemen. Langzaam knop P terug laten komen in de oorspronkelijke stand. Druk ten slotte op knop E om de pipetpunt te verwijderen. VEELVOORKOMENDE LABORATORIUMHANDELINGEN 21

22 1.6 De microscoop Een microscoop dient om voorwerpen zichtbaar te maken, die niet met het blote oog kunnen worden waargenomen. Ze worden door de microscoop vergroot weergegeven. Aan een microscoop kan je een mechanisch en een optisch en belichtingsgedeelte onderscheiden. Mechanisch gedeelte Het mechanisch gedeelte bestaat uit de volgende onderdelen. Fig De microscoop. statief met voet Aan het statief met voet zijn de verschillende onderdelen van de microscoop bevestigd. tubus De tubus is bij sommige microscopen op en neer te bewegen. De tafel zit dan vast. Bij andere microscopen is de tubus niet beweegbaar. Hier kan je de tafel op en neer bewegen. revolver De revolver is bevestigd aan de tubus en is draaibaar. Hierin hangen namelijk de voorwerplenzen of objectieven die je door draaien van de revolver in de lichtweg kan brengen. tafel kruistafel Zoals al vermeld werd, is de tafel (afhankelijk van het op en neer kunnen bewegen van de tubus) wel of niet verticaal verstelbaar. De kruistafel dient om het te onderzoeken voorwerp onder de microscoop te kunnen verplaatsen. Dit gebeurt d.m.v. knoppen die zich onder de kruistafel bevinden. Een millimeterverdeling met noniusaflezing (hulpschaalaflezing) vereenvoudigt het terugvinden van bepaalde gedeelten van een preparaat. 22 LABORATORIUMHANDELINGEN

23 Fig Kruistafel van een microscoop. grofinstelschroef fijninstelschroef Met de grofinstelschroef kan de kruistafel op en neer bewogen worden. Bij die microscopen waar de tafel vastzit, beweeg je met de grofinstelschroef de tubus op en neer. De grofinstelschroef dient om een beeld te krijgen van een voorwerp dat je op de kruistafel tussen de klemmen hebt gelegd. Met een fijninstelschroef stel je dit gevonden beeld scherp. Optisch gedeelte en belichtingsgedeelte Het optisch en belichtingsgedeelte omvat de volgende onderdelen. objectieven oculairen condensor diafragma objectieven Aan de revolver hangen drie, soms vier objectieven met een vergroting van 10, 40 of 45 en 100 X. Het objectief (= voorwerplens) met 100 X vergroting noem je olieimmersielens. Deze lens gebruik je voor gekleurde preparaten. Je brengt hierbij een druppel olie op het preparaat en draait de lens in de olie. De olie heeft tot doel het preparaat duidelijker zichtbaar te maken. De objectieven maken een vergroot beeld van het voorwerp dat je bekijkt. oculair Het oculair (= ooglens) bevindt zich boven in de tubus en maakt een vergroting (meestal 10 X) van het beeld dat je met het objectief van het voorwerp hebt gemaakt. Moderne zg. binoculaire microscopen hebben een dubbele tubus. Je kijkt hierdoor met beide ogen waardoor langdurig microscopiseren minder vermoeiend is. condensor De condensor is een samenstel van lenzen dat dient om het voorwerp van onderaf te belichten. Het bevindt zich onder de tafel en kan d.m.v. een knopje op en neer worden bewogen, waardoor de belichtingssterkte van het voorwerp geregeld wordt. Een lagere stand van de condensor vermindert de belichtingssterkte van het voorwerp. In de hoogste stand valt het meeste licht op het voorwerp. DE MICROSCOOP 23

24 Bij sommige microscopen kan de lichtsterkte van de lamp geregeld worden d.m.v. een potmeter. diafragma Een diafragma bevindt zich onder de condensor en dient om de openingshoek van het licht te kunnen regelen. Staat het diafragma geheel open, dan wordt het meeste licht doorgelaten, onder de grootste hoek. De totale vergroting van een voorwerp bepaal je door de vergroting van het oculair te vermenigvuldigen met de vergroting van het objectief. Bij gebruik van: het oculair 10 X vergroting en het objectief 40 X vergroting is de totale vergroting: 400 X. Het praktisch werken met de microscoop Je gebruikt een microscoop o.a. voor: het beoordelen van een urinesediment het tellen van leukocyten het beoordelen van een bloeduitstrijkje het vaststellen van de vorm van bacteriën bij een methyleenblauwkleuring. Het instellen van de microscoop Leg het preparaat op de tafel van de microscoop. Leg bij het beoordelen van een gekleurd preparaat een druppel olie op het te beoordelen uiteinde. Regel de juiste belichting van het preparaat, afhankelijk van het preparaat dat je wil gaan bekijken. Voor een urinesediment heb je weinig licht nodig, dus: condensor in de laagste stand en het diafragma ten dele geopend. Of bij andere microscopen: weinig licht op hooggeplaatste condensor laten vallen en diafragma ten dele geopend. Voor een gekleurd preparaat heb je veel licht nodig, dus: condensor in de hoogste stand en diafragma geheel geopend. Of bij andere microscopen: veel licht op hooggeplaatste condensor en diafragma geheel geopend. Draai met behulp van de revolver het objectief 10 X boven het preparaat. Maak door te draaien aan de grofinstelschroef (macroschroef) en door van opzij toe te kijken de afstand tussen lens en preparaat kleiner. In de meeste gevallen bemerk je op een afstand van ongeveer 1 cm van het preparaat dat de lens niet verder te draaien is. Niet forceren! Kijk nu door het oculair en probeer een beeld te zoeken. Nu voorzichtig de benodigde lens (40 X of 100 X) voordraaien. Weer kijken door het oculair en met de fijninstelschroef (microschroef) het beeld scherp stellen. Bij het voordraaien van de 100 X lens komt deze lens in aanraking met de olie. De olie wordt gebruikt om het contrast tussen de cellen in een gekleurd preparaat groter te maken, door het veranderen van de brekingsindex. Tijdens het microscopiseren draai je met de linkerhand voortdurend aan de microschroef (met heel kleine bewegingen) om steeds een scherp ruimtelijk beeld te behouden. Met de rechterhand bedien je de knoppen onder de kruistafel waardoor je het preparaat steeds kan verplaatsen. Na afloop van het microscopisch onderzoek maak je de lenzen schoon met lenspapier. Immersieolie verwijder je met een watje gedrenkt in alcohol. 24 LABORATORIUMHANDELINGEN

25 Vergrotingen Als je enigszins vertrouwd bent geraakt met de praktische uitvoering van het laboratoriumwerk gaat de docent van je verwachten dat je weet hoe de stand van condensor en diafragma moet zijn en welke vergroting je moet gebruiken voor een bepaald onderzoek. Uit te voeren onderzoek Vergroting objectief Totale vergroting Belichting Bekijken van een urinesediment 10 x 100 x Weinig licht Beoordelen van een urinesediment 40 x 400 x Matig licht Tellen van leukocyten 10 x 100 x Weinig licht Beoordelen kwaliteit bloeduitstrijkje 100 x 1000 x Veel licht Wormeieren zoeken 10 x 100 x Weinig licht Wormeieren beoordelen 40 x 400 x Matig licht Beoordelen bacteriologisch preparaat 100 x 1000 x Veel licht Beoordelen van een KOH-preparaat 40 x 400 x Matig licht Door met behulp van de condensor en het diafragma wat te spelen met de belichting kan je een optimaal beeld verkrijgen. 1.7 Afsluiting Je hebt in dit hoofdstuk geleerd dat laboratoriumonderzoek kan helpen bij het stellen van een diagnose. Hygiëne en veiligheid is bij dit onderzoek erg belangrijk. Het materiaal dat in een laboratorium kan immers besmet zijn. Bovendien werk je soms met gasbranders. Je weet inmiddels welke materialen er worden gebruikt in een laboratorium en hoe je daarmee om moet gaan. Zo heb je geleerd hoe je moet pipetteren en hoe een microscoop werkt. Vragen 1.1 a Wat is het doel van het laboratoriumonderzoek? Vragen 1.2 a Hoe verwijder je urineresten? b Noem enkele veiligheidsmaatregelen die voor een laboratorium gelden. Vragen 1.3 a Wat versta je onder een homogeen mengsel? b Hoe lees je de inhoud van een maatcilinder af? c Waarom is het zo belangrijk om met schoon glaswerk te werken? AFSLUITING 25

26 Vragen 1.4 a Wat is filtreren? b Wat is er belangrijk bij gebruik van een centrifuge met betrekking tot de veiligheid? c Hoe beëindig je het werken met een gasbrander? Vragen 1.5 a Welke vergroting gebruik je bij het beoordelen van een urinesediment? 26 LABORATORIUMHANDELINGEN

27 2 Fysisch en chemisch urineonderzoek Oriëntatie Urine is de vloeistof die in de nieren wordt gevormd en waarin stoffen uitgescheiden worden die niet meer door het lichaam gebruikt worden. Veelal zijn dit eindproducten van stofwisselingsprocessen en kan urineonderzoek de dierenarts aanwijzingen geven over een stofwisselingsstoornis of over een slechte werking van een bepaald orgaan. Het urineonderzoek kan worden onderverdeeld in fysisch, chemisch, microscopisch en bacteriologisch onderzoek. De eerste twee komen in dit hoofdstuk aan bod. 2.1 Het verzamelen van urine opvangen Opvangen van urine bij huisdieren voor laboratoriumonderzoek is niet altijd eenvoudig. Meestal moet de eigenaar het zelf doen. Bij de hond is het niet zo moeilijk. Met een steelpannetje of een pollepel kan je - het liefst s morgens bij het uitlaten - als de hond een beetje meewerkt, de urine opvangen. Bij katten is het moeilijker. Als de kat gewend is op een bak te urineren, zou je de eigenaar kunnen adviseren heel weinig strooisel in de bak te doen of de bodem te bedekken met kleine reepjes of stukjes aluminiumfolie. Met een injectiespuit kan dan later de urine verzameld worden. Nog moeilijker wordt het bij katten die buiten hun behoefte doen. Het manueel ledigen van de blaas door de dierenarts zou eigenlijk de beste oplossing zijn. Als urine absoluut zonder verontreinigingen en soms zelfs steriel moet worden opgevangen, zal de dierenarts de voorkeur geven aan katheteriseren. Een reu wordt gekatheteriseerd met een buigzame katheter terwijl voor de teef een metalen katheter nodig is. Voor katers gebruik je een zeer dunne meestal polyethyleen katheter. Poezen zijn heel moeilijk of niet te katheteriseren. De assistente geeft de eigenaar van het huisdier een schoon flesje of potje mee voor het urinemonster. Er zijn voor dit doel speciale kunststof wegwerppotjes met deksel in de handel. Als de eigenaar zelf voor een potje zal zorgen, moet erop gewezen worden dat het potje goed moet worden gereinigd en met water moet worden nagespoeld (om eventuele zeepresten te verwijderen). Om het potje zo veel mogelijk kiemvrij te maken, zou het nagespoeld kunnen worden met kokend water. ontvangen bewaren Bij het ontvangen van het potje urine ziet de assistente erop toe dat de juiste gegevens van het desbetreffende dier (en van de eigenaar) op het etiket vermeld zijn. Evenals de datum. Als het urineonderzoek niet binnen 30 minuten uitgevoerd kan worden, moet je de urine gekoeld (0 tot 4 C) bewaren. Het onderzoek moet in elk geval binnen 12 uur plaatsvinden. Bij het verzamelen van een 24-uurs urine moet een conserveringsmiddel toegevoegd worden. Raadpleeg hiervoor het laboratorium! FYSISCH EN CHEMISCH URINEONDERZOEK 27

28 Als de urine nog langer moet worden bewaard, moet ze worden ingevroren. De urine is dan niet meer te gebruiken voor een sediment aangezien cellen en kristallen tot een amorf geheel geworden zijn. verzenden Als je urinemonsters moet verzenden, dienen ze goed te worden verpakt. Glazen potjes en potjes van hard plastic blijken kwetsbaar. Ook mogen ze niet lekken. Afplakken met tape en in speciaal daarvoor bestemde verpakking verzenden is dus de beste methode. Het verzenden op zich moet niet te lang duren. Een urinemonster mag niet een weekend in een magazijn worden opgeslagen en moeten wachten op verder transport. Ook met zulke zaken moet de assistent rekening houden. 2.2 Fysisch urineonderzoek Tot het fysisch urineonderzoek behoort o.a. het bepalen van de kleur, de helderheid, de geur en de soortelijke massa. Kleur De normale kleur van urine is licht- tot donkergeel. Toch behoeven variaties op de kleur van de urine niet afwijkend te zijn. De kleur van urine kan van veel factoren afhankelijk zijn, nl. het soort dier (paardenurine is donker) en zijn voedingsgewoonten, de concentratie van de urine (een donkere kleur gaat vaak met een hoge soortelijke massa gepaard en een lichtere kleur met een lage soortelijke massa). Ook het tijdstip waarop de urine is verzameld, heeft invloed op de kleur; ochtendurine is donkerder dan de urine die in de loop van de dag geloosd wordt. Toch kan het belangrijk zijn om de kleur van urine te beoordelen, omdat een mogelijk afwijkende kleur vaak wordt bevestigd door ander laboratoriumonderzoek. Bv. een bloedhoudende urine heeft een rode tot roodbruine kleur en je bevestigt deze afwijkende kleur als pathologisch met het microscopisch aantonen van bloedcellen in het urinesediment. Je spreekt dan van een hematurie. Bij hematurie dus een rode tot roodbruine kleur van de urine en rode bloedlichaampjes of erytrocyten in het urinesediment. Ook kan het voorkomen dat je bij een rode tot roodbruine kleur van de urine geen erytrocyten aantreft in het urinesediment. De erytrocyten zijn dan in de urine kapotgegaan, je noemt dit hemolyse, en de inhoud van de erytrocyten, de rode bloedkleurstof of hemoglobine, is dan vrijgekomen in de urine. Je spreekt dan van een hemoglobinurie. Zo'n hemoglobinurie is met teststrookjes aan te tonen. Zowel hematurie als hemoglobinurie duiden op de aanwezigheid van bloed in urine. Bij hematurie is dit te bevestigen met het aantonen van erytrocyten in het sediment en bij hemoglobinurie kan je het bevestigen met bepaalde teststroken. Bij een donkergele tot bierbruine urine, waarbij na enig schudden in een reageerbuis een sterk geelgekleurd schuim op het oppervlak komt, bevat de urine veel galkleurstoffen. Zo'n galkleurstof is bv. bilirubine. Je spreekt in dit geval van bilirubinuri en ook dit is met een teststrookje of testtablet aan te tonen. Het beoordelen van de kleur van urine kan dus belangrijk zijn. Op zich behoeft echter een afwijkende kleur niet pathologisch te zijn. De eventuele pathologie moet altijd bevestigd worden met verder onderzoek. 28 LABORATORIUMHANDELINGEN

29 Praktische uitvoering: 1 Breng wat urine over in een schone reageerbuis. 2 Beoordeel de kleur, bij voorkeur met direct invallend licht. 3 Noteer de kleur en bevestig een afwijkende kleur als pathologisch met ander laboratoriumonderzoek. Helderheid In de meeste gevallen is normale, vers geloosde urine, vrijwel helder. Een troebele urine hoeft echter niet afwijkend te zijn. Troebelingen kunnen door de meest uiteenlopende oorzaken ontstaan. Of een troebeling werkelijk pathologisch is, moet, net als bij het bepalen van de kleur, weer bevestigd worden door ander laboratoriumonderzoek. Troebelingen kunnen veroorzaakt worden door: Erytrocyten (rode bloedlichaampjes): vaak zie je rode vlokjes in de urine, hetgeen kan wijzen op een bloeding in de urinewegen. Leukocyten (witte bloedlichaampjes): kunnen een dikke witte troebeling veroorzaken met vaak, na enige tijd staan, een lichte witte neerslag. Epitheelcellen: geven een lichte troebeling en na enige tijd staan een grijswitte neerslag. Bacteriën: als urine enige tijd staat, zal er meestal in enkele uren een troebeling ontstaan door bacteriegroei. In vers geloosde urine zal de aanwezigheid van bacteriën vaak gepaard gaan met het aanwezig zijn van allerlei ontstekingsproducten in urine zoals: leukocyten, epitheelcellen of weefselcellen van de begeleidende urinewegen en vaak ook wat erytrocyten. Neergeslagen of uitgekristalliseerde zouten: in zure urine zijn dat amorfe uraten; in alkalische urine zijn het amorfe fosfaten. Uraten lossen op in alkalisch milieu en fosfaten lossen op in een zuur milieu. Toevallige verontreinigingen: door het vaak moeilijk opvangen van urine kunnen natuurlijk allerlei niet in urine thuishorende verontreinigingen een troebeling veroorzaken. Praktische uitvoering: 1 Breng wat urine over in een schone reageerbuis. 2 Beoordeel of deze urine licht troebel, troebel of sterk troebel is. Geur Afwijkende geuren die op bepaalde ziekteverschijnselen kunnen wijzen, ruik je bij het opvangen van de urine of bij het openen van het potje waarin de urine is afgeleverd. Ammoniakgeur in verse urine wijst op urineweginfecties. Een geur van rotte eieren wijst op ernstige urineweginfecties. De geur van aceton kan voorkomen bij een ernstige vorm van diabetes mellitus. Soortelijke massa Onder de soortelijke massa (afkorting: s.m.) - ook wel de dichtheid genoemd - van een vloeistof, versta je het getal dat aangeeft hoeveel gram de massa van 1 ml van FYSISCH URINEONDERZOEK 29

30 die vloeistof weegt. Dus als de massa van 1 ml urine 1,015 gram weegt, is de s.m. 1,015. De s.m. van water is per definitie 1,000. Dat betekent dat 1 ml (1 cm 3 ) water 1 gram weegt. Aangezien urine water is met daarin opgeloste stoffen als ureum, ammonia, kreatinine, urinezuur, zouten van kalium, natrium, calcium en magnesium en nog meer andere bestanddelen, zal de s.m. van urine altijd meer zijn dan 1,000. Het zal nu ook duidelijk zijn dat sterk geconcentreerde urine (vaak gepaard gaande met een geringe urine-uitscheiding en een donkere kleur) een grotere s.m. heeft dan minder sterk geconcentreerde urine (die vaak gepaard gaat met een ruime urinelozing en een lichte kleur). Het bepalen van de s.m. kan ons (bij benadering) iets vertellen over het concentratievermogen van de nieren. Een hoge s.m. betekent in het algemeen een goede nierfunctie, hoewel dat niet altijd zo is. Ook hier geldt weer dat combinatieonderzoek met andere nierfunctieproeven noodzakelijk is. In de praktijk meet je de s.m. van de urine met behulp van een urometer, een zakrefractometer en teststrookjes. Een urometer is een glazen buis die onderin verzwaard is met loodkorreltjes en in de steel een schaalverdeling heeft. De werking berust op zwaartekracht en opwaartse druk. Fig. 2.1 Densie- of urometer. Een zakrefractometer werkt als volgt. Als licht op een vloeistof valt, treedt er lichtbreking op. Deze lichtbreking is evenredig met de concentratie van de in de vloeistof opgeloste deeltjes (stoffen). Hoe meer deeltjes, des te sterker is de lichtbreking (brekingsindex). Bij de zakrefractometer tref je een schaalverdeling aan die, aan de rechterkant de brekingsindex van de vloeistof aangeeft en aan de linkerkant de soortelijke massa of dichtheid. 30 LABORATORIUMHANDELINGEN

31 Fig. 2.2 De zakrefractometer. Teststrookjes werken op de volgende manier. Urine bevat o.a. opgeloste zouten (elektrolyten). De concentratie hiervan bepaalt mede de s.m. van de urine. Met behulp van strips, die meer of minder van kleur veranderen, kan je deze elektrolytenconcentratie en dus de s.m. bepalen. Bepaling van de soortelijke massa met de urometer Je bepaalt de soortelijke massa met de urometer als volgt. 1 Vul een maatcilinder (passend bij de urometer) voor 3/4-gedeelte met water. 2 Dompel hierin met een draaiende beweging de urometer en wacht tot deze in het water blijft drijven. (Door de draaiende beweging voorkom je dat de urometer zich hecht aan de glaswand van de maatcilinder.) 3 Lees op ooghoogte de s.m. van het water af en controleer of de urometer inderdaad 1,000 aangeeft. Stel zo nodig de correctiefactor vast of laat de refractometer afstellen door de docent. 4 Droog de urometer af. 5 Spoel de maatcilinder voor met de goed gemengde (en dus homogene) urine. 6 Dompel nu de urometer in de urine en lees op dezelfde manier als zojuist de s.m. van de urine af. Pas zo nodig de correctiefactor toe. 7 Spoel de urometer af met water en droog hem en schenk de urine terug in het oorspronkelijke potje. De urine kan nog voor andere proeven gebruikt worden. Opmerking: Homogeniseren is het gelijkmatig verdelen van alle urinebestanddelen. Voorzichtig schenken (langs de rand) van de urine voorkomt schuimvorming in de maatcilinder. Schuim verhindert een goede aflezing; het kan eventueel verwijderd worden met een filtreerpapiertje. FYSISCH URINEONDERZOEK 31

32 Fig. 2.3 Het aflezen van de urometer (s.m. = 1,023). Bepaling van de soortelijke massa met de zakrefractometer Fig. 2.4 Je bepaalt de soortelijke massa met de zakrefractometer als volgt. 1 Open het afdekplaatje en pipetteer 2-3 druppels water op het prismaplaatje. 2 Sluit het afdekplaatje voorzichtig zodat de druppels water een dun laagje op het prismaplaatje vormen. 3 Lees door het oculair bij de grenslijn de s.m. op het linkerschaalgedeelte af. Controleer of de meter inderdaad 1,000 aangeeft. Stel zo nodig een correctiefactor vast, of laat de refractometer afstellen door de docent. 4 Droog de zakrefractometer. 5 Breng 2-3 druppels homogene urine op het prismaplaatje. 6 Sluit het afdekplaatje. 7 Lees de s.m. af en corrigeer zo nodig. 8 Spoel de zakrefractometer af onder de kraan en droog hem met een tissue. Opmerking: Het voordeel van een zakrefractometer is dat je slechts enkele druppels urine nodig hebt, wat bij kleine dieren natuurlijk van pas komt. Bepaling van de soortelijke massa met teststrips Je bepaalt de soortelijke massa met teststrips als volgt. 1 Dompel de strip kort in goed gemengde urine. 2 Tip overtollige urine af. 3 Vergelijk op de vastgestelde tijd met de kleurenschaal van het containertje. 32 LABORATORIUMHANDELINGEN

33 2.3 Chemisch urineonderzoek Het chemisch urineonderzoek omvat het kwalitatief en het kwantitatief bepalen van allerlei chemische stoffen in urine, die mogelijk een indicatie zijn voor bepaalde ziektebeelden. Het kwalitatief onderzoek toont de aanwezigheid aan van deze stoffen: het kwantitatief onderzoek geeft de hoeveelheid van deze stoffen aan. In een dierenartsenpraktijk is vooral het kwalitatief onderzoek van belang. Is een kwantitatieve bepaling noodzakelijk, dan wordt de urine opgestuurd naar een gespecialiseerd laboratorium. Zuurgraad (Reactie) of ph ph-schaal Om de zuurgraad of ph van een vloeistof te bepalen, is er de zg. ph-schaal ingevoerd. Deze ph-schaal loopt van Vloeistoffen met een ph < 7 (lager dan 7) worden zuur genoemd (bv.: azijnzuur, zoutzuur). Vloeistoffen met een ph > 7 (hoger dan 7) noem je alkalisch (bv.: ammoniak, natriumcarbonaatoplossingen). Een vloeistof met een ph die 7 bedraagt, noem je neutraal. Water reageert neutraal. Fig zuur neutraal basisch sterker zuur sterker basisch indicator Om de ph van een vloeistof (in dit geval urine) te bepalen, maak je bij het laboratoriumonderzoek gebruik van een indicator: een kleurstof die bij verandering van ph van kleur verandert. Een bekende indicator is lakmoes: een kleurstof die in een zuur milieu rood en in een alkalisch milieu blauw kleurt. Het zg. omslagpunt ligt bij de ph: 7. Lakmoes zal dan violet reageren. De bepaling van de ph met strips of universeelpapier berust op het verkleuren van een aantal indicatoren (zogenaamde mengindicatoren) die zodanig zijn gekozen dat ze in een gebied met ph 4-8 al bij een kleine ph-verandering een duidelijke kleurverandering vertonen. Fig. 2.6 CHEMISCH URINEONDERZOEK 33

34 Bepalen van de ph van urine Vers geloosde urine reageert meestal (zwak)zuur. Na enige tijd staan zal door alkalische omzettingsproducten van bacteriën de urine (zwak)alkalisch gaan reageren. Het verdient dus de voorkeur om de ph te bepalen in verse urine. Plantaardige voeding (gras) geeft een alkalische urine (ph 7,4-8,4); vlees en ook eiwitrijke graansoorten geven een zure urine (ph 6-7, kan wel dalen tot 4,5). Bij paarden die met haver gevoerd gaan worden, kan de zuurgraad van de urine dalen onder ph 7,0. Voor de dierenarts is het in een aantal gevallen, in verband met een bepaalde therapie (dieet), belangrijk de ph van de urine te weten. Voor de assistent(e) is de ph belangrijk in verband met het verdere urineonderzoek. Bij het bepalen van eiwit in urine is zuur of neutraal reagerende urine noodzakelijk. Vind je een te hoge ph, dan moet de urine eerst aangezuurd worden, wil de eiwitbepaling betrouwbaar zijn. Praktische uitvoering: 1 Doop het indicatorstrookje kort in verse, goed gemengde urine. 2 Tip de overtollige urine af. 3 Vergelijk de ontstane kleur met de bijgeleverde kleurenschaal. Fig. 2.7 Teststroken. Teststroken In urine kunnen, zoals eerder is vermeld, stoffen voorkomen die een aanwijzing kunnen zijn voor een ziekteproces in het lichaam. Het (kwalitatief) aantonen van deze stoffen kan voor de dierenarts de bevestiging zijn van z n diagnose en is dus een belangrijk hulpmiddel. Tegenwoordig maak je bij dit kwalitatief chemisch onderzoek veelal gebruik van teststroken die de orthodoxe reageerbuisproeven hebben vervangen. 34 LABORATORIUMHANDELINGEN

35 Bij het werken met teststroken moet je een aantal zaken in acht nemen. Letten op de vervaldatum van de stroken, na deze datum mogen de stroken niet meer gebruikt worden. Strikt de voorgeschreven afleestijd hanteren (met stopwatch). De stroken zijn gevoelig voor vocht en licht. De meeste verpakkingen bevatten een droogmiddel dat niet verwijderd mag worden. Buiten dat is het belangrijk dat je na uitnemen van de teststrook uit de flacon direct de dop weer op de flacon doet. Het testuiteinde niet aanraken. De teststrook kort in de urine dompelen. Te lang in de urine dompelen zou tot gevolg hebben dat de stoffen die op het testuiteinde zitten, in de urine oplossen. De overtollige urine aftippen aan de rand van de urinebeker. Bij goed licht de kleur van de teststrook na de voorgeschreven afleestijd vergelijken met de kleurenstrook op de flacon. Elke kleurverandering betekent een positieve reactie, wat nog niet hoeft te betekenen dat de stof die je aan wil tonen ook werkelijk aanwezig is. De mogelijkheid is aanwezig van: een foutpositieve uitslag: de reactie op het testuiteinde is positief, maar de aan te tonen stof is niet aanwezig, of: een foutnegatieve uitslag: de reactie op het testuiteinde is negatief, terwijl de aan te tonen stof wel aanwezig is. Het is zeer belangrijk aan deze mogelijkheden te denken en daarom dus altijd de gebruiksaanwijzing in de bijsluiter te lezen. Teststroken niet in de koelkast en niet boven 30 C bewaren. Combur 9-test Een vrij compleet chemisch onderzoek kan tegenwoordig zelfs met 1 strookje worden uitgevoerd. Vrijwel iedere dierenartsenpraktijk maakt dan ook gebruik van teststroken met 8 of 9 parameters. De afzonderlijke, enkelvoudige, teststroken worden echter ook nog gebruikt. Hiermee kunnen de eerste symptomen vastgesteld worden van stoornissen in de koolhydraatstofwisseling (glucose), nierziekten (eiwit) of ziekten van de lever (bilirubine). Natuurlijk zijn teststroken met meer parameters duurder dan de afzonderlijke testen, maar soms geldt: tijd is geld. Om deze multiteststroken nauwkeurig te kunnen aflezen (elke parameter op de juiste tijd), vereist de nodige ervaring; vandaar dat diverse firma s handige strippenlezers aanbieden. Als voorbeeld wordt de strook behandeld die onder de handelsnaam Combur 9-test in de handel is gebracht en waarmee je de volgende kwalitatieve onderzoeken in urine verrichten kan. Leukocyten Nitriet PH Eiwit Eventueel aanwezig bij urineweginfecties Aanwezig bij bepaalde urineweginfecties Belangrijk bij acidose/alkalose en bij bepaalde urineweginfecties Aantoonbaar bij nierziekten, koorts, hemolyse, nefrotisch syndroom, zware inspanning CHEMISCH URINEONDERZOEK 35