Kaasmarkt Pakhuizen Via Prinsenstraat, Kleine Kerkstraat, Speeltoren en Lingerzijde lopen we over de Kwakelbrug naar de Schepenmakersdijk.

Transcriptie

1 Kaaswandeling Wie Edam zegt, zegt kaas. En wie naar Edam gaat, gaat natuurlijk naar de Kaasmarkt, op zoek naar het beroemde ronde kaasje. Vele duizenden toeristen genieten hier op alle woensdagen van juli en augustus van de heropvoering van de Edamse kaashandel van weleer. Maar er is nog veel meer terug te vinden van het rijke kaasverleden van Edam. Gebouwen, pleinen, straten en vaartjes die met het transport, de opslag en de handel van kaas te maken hadden. Wie echter zoekt naar de plaatsen waar de Edammer gemaakt werd, moet buiten de stad zijn. In het boek Hoe de Edammer de wereld veroverde; de geschiedenis van een rond kaasje doet auteur Marc Argeloo uit de doeken hoe de beroemde kleine kaasjes tot 1875 hoofdzakelijk op de boerderij werden gemaakt. Die lagen in de Zeevang, het omringende platteland, en in de Purmer en Beemster en de Warderbroek (nu Zuidpolder). Binnen Edam zal waarschijnlijk op een aantal stadsboerderijen ook wel kaas zijn gemaakt. Maar waarom de Edammer toch Edammer heet is te danken aan het feit dat de kaas hier werd opgeslagen in pakhuizen om te rijpen, om te wegen, om in te pakken voor vervoer naar verre bestemmingen en omdat ze hier op de markt werd verhandeld. Die verdeling van productie op het platteland en opslag en handel in de stad bleef zo, ook toen de kaas aan het einde van de 19e eeuw in toenemende mate in kaasfabriekjes werd vervaardigd. Die fabriekjes stonden namelijk ook op het platteland, in dorpen als Middelie, Warder en Oudendijk. Even was er toch een kaasfabriek binnen de stadsmuren: tussen 1918 en Maar die was geen lang leven beschoren.

2 Kaasmarkt Een kaaswandeling kan natuurlijk alleen maar beginnen op de Kaasmarkt. Nu is dat het Jan van Nieuwenhuizenplein, zoals dit plein officieel heet. Maar iedereen noemt het de Kaasmarkt. Aan het plein staat de Kaaswaag, een gebouw uit De tegeltableaus aan de voorgevel zijn gemaakt bij aardewerkfabriek De Distel in Amsterdam rond Zij geven de handel en de nijverheid weer. Binnen bevinden zich een grote en een kleine waagbalans uit 1625 en Naast de waag was het café Nieuw Oost Indië gevestigd, waar de handelaren hun zaken beklonken. De verkoop van een partij kaas is sinds mensenheugenis op dezelfde wijze gegaan. De kazen, ronde Edammers uit de omgeving, daar naartoe gebracht door de boeren en later door handelaren, lagen netjes tweehoog op straat gestapeld. Over de kaas werden zeildoeken gelegd om uitdrogen te voorkomen. Door middel van handjeklap of handslag ging men loven en bieden, waarna koper en verkoper het met elkaar eens werden over de prijs. Daarop volgde een handdruk. Vervolgens brachten kaasdragers de partij naar de weegschaal op kaasberries of in manden. Hierna vond de partij zijn weg richting kaaspakhuis of werd per schip of kar naar elders afgevoerd. Pakhuizen Via Prinsenstraat, Kleine Kerkstraat, Speeltoren en Lingerzijde lopen we over de Kwakelbrug naar de Schepenmakersdijk. Hier, op de nummers 2 en 3, staan twee kaaspakhuizen, de Leeuw, met een 17 e - eeuws houtskelet en het Melkmeisje, tot 1960 in gebruik bij de familie Van Leuzen. De pakhuizen zijn op de verdieping met elkaar verbonden. Veel is er over de architectuur van pakhuizen niet bekend. In de 17 e eeuw deden vaak de verdieping en de pakzolder van woonhuizen als opslag dienst. Maar daarna werden er al meer pakhuizen gebouwd die volledig bestemd waren voor opslag. Kenmerken: een minimum aan ramen en in de voorgevel op de verdieping een deur, waardoor goederen direct van buitenaf konden worden gehesen. De pakhuizen uit later tijd hebben meerdere verdiepingen, om een zo groot mogelijk aantal vierkante meters te verkrijgen. Nieuwe Haven We lopen terug over de Schepenmakersdijk, over het Doelland en de Bult. Na het sluisje linksaf, daarna bij Hotel de Fortuna direct rechts naar de Nieuwe Haven.

3 Langs deze gracht, die pas rond 1550 verbonden werd met de Schepenmakersdijk, kwamen vele pakhuizen te staan. Voor kaas, maar zeker ook voor andere waren zoals hout, want de Nieuwe Haven en de overkant ervan, het Marken, werden allengs een echt industriel kwartier, waar vooral activiteiten op het gebied van scheepsbouw plaatsvonden (zie detail hierboven op de kaart van Frederik De Wit 1674). U loopt de Nieuwe Haven geheel af naar het oosten. Onderweg komt u vooral 19 e -eeuwse pakhuizen tegen. Het zijn deels grote pakhuizen met meerdere verdiepingen. Op nummer 66 De Toekomst, met trapgevel, drielaags en gebouwd omstreeks 1890, op nummer 63 De Volharding uit 1915 en op nummer 61 De Vlijt en op nummer 54 De Koe, drielaags, uit Ook nummer 57 was eerst pakhuis, evenals nummer 25, Barcelona. Nummer 19 is Stad Rotterdam. Dit enorme kaaspakhuis met neo-renaissance-elementen is een rijksmonument. Het is gebouwd in Het is onlangs omgebouwd om er woningen in

4 te vestigen. Veel van deze pakhuizen hebben een verbinding met een ouder pakhuis aan de Voorhaven. Het huis op nummer 18 heeft boven de deur een houtsnede met daarop kaasdragers en de Kaaswaag. Voorhaven Aan het einde van de Nieuwe Haven gaat u linksaf en direct weer links, de Voorhaven op. Op Voorhaven nummer 37 staat een pakhuis, gebouwd rond Het heeft een gaaf bewaarde trapgevel en gekoppelde deur- en vensterkozijnen. Voorhaven 41, waarin nu appartementen zijn gebouwd, was een pakhuis van de kaashandel Schardam, waarvan we verderop nog meer pakhuizen tegenkomen. Het zijn Voorhaven 127 uit 1740 met een klokgevel, Voorhaven 129 uit 1778 en het pakhuis Edam uit het derde kwart van de 18e eeuw op nummer 131. Op vrijdag kunt u een van deze pakhuizen binnengaan om er kaas te kopen van de aloude Edamse kaashandel Gestam. Op de foto hieronder (circa 1930) wordt kaas uit een schip gelost en in het pakhuis van deze firma opgeslagen. Aan het einde van de Voorhaven komt u bij de Dam. U loopt rechtdoor over de Keizersgracht, rechtsaf over de brug, en daarna direct weer rechtsaf het Spui op. Hier kunt u een kaasje kopen of even op de brug staan om een foto te nemen. Het is opvallend hoe smal de haven hier is. Toch voeren hier de met kaas geladen schepen af en aan. Al in 1450 moesten er regels worden opgesteld om te zorgen dat de schepen elkaar netjes konden passeren.

5 De Edammers hebben van het nadeel van de drassige grond, waar alleen veeteelt mogelijk was, door zich toe te leggen op kaasbereiding hun voordeel gemaakt. Tussen 1600 en 1800 veroverde de Edammer kaas de wereld. Omdat hij handzaam en klein was, omdat hij niet vatbaar was voor beschadiging en uitdroging en omdat Edammer kaas in steeds grotere aantallen in deze omgeving geproduceerd kon worden. De drooggemaakte polders Beemster (1612) en Purmer (1633) droegen bij aan een enorme groei van de productie. Tot in de overzeese gebiedsdelen werd de rode Edammer bekend, met zijn rode beschermlaagje parafine. Edammer kaas is wereldberoemd geworden, behalve in Nederland. Want in Nederland is sedert het midden van de vorige eeuw de Goudse kaas het populairst. Via het Spui loopt u weer naar de Dam, langs het Edams Museum. Dit museum bewaart nog menige herinnering aan het rijke, Edamse verleden, waar behalve kaas ook scheepsbouw de stad in de 16 e en 17 e eeuw tot grote bloei bracht. Daarna gaat u links af, de Breestraat in. Breestraat Deze straat heet op oude kaarten nog Kaasstraat. Hij was in de ogen van zijn naamgevers breed; dat moest ook wel, want dit is de plaats waar voor 1778 de Kaasmarkt werd gehouden en waar, op de hoek van Voorhaven en Breestraat, de kaas werd gewogen. De aanvoer was aan het einde van de Breestraat, waar de Eilandsgracht (nu gedempt) vol lag met kaasbootjes die uit de polder de kaas kwamen aanvoeren. U loopt de Breestraat uit, aan het einde gaat u rechtsaf langs het oudste houten huis van Edam, en daarna de eerste straat links, het Nieuwvaartje op. Nieuwvaartje en Groenland De Edammers noemen dit gedeelte van de stad het Boerenbuurtje. Het Nieuwvaartje werd aangelegd in 1566 zodat de scheepjes met kaas makkelijker de markt konden bereiken. Langs het Nieuwvaartje, en langs het Groenland aan de overkant, stonden veel boerderijen; zie bijvoorbeeld de nummers Nieuwvaartje 4, 12 en 16. In 1940 waren er in deze buurt nog 17 veehouders werkzaam. Onlangs is de laatste veehouder gestopt. Vanuit de boerderijen werden de koeien per schuit naar het land gebracht. Aan het einde van dit vaartje heeft u een prachtig uitzicht over de Zeevang, de bakermat van de Edammer. U gaat linksaf om de kerk heen; in de zomer is deze monumentale drie-beukige hallenkerk regelmatig opengesteld voor bezoek. Via de Mathijs Tinxgracht bereikt u weer de Kaasmarkt.

6 Uitgave: Vereniging Oud Edam Samenstelling en tekst: Jan Sparreboom Kaart: Reinout Klaarenbeek Foto s: Jan Sparreboom, Wil Tjoa Edam, november 2011