Voorwoord PRAKTISCHE ECONOMIE. Economie voor vmbo bovenbouw. Docentenhandleiding vmbo bovenbouw

Transcriptie

1 3 VMBO-(K)GT DOCENTENHANDLEIDING Economie voor vmbo bovenbouw PRAKTISCHE ECONOMIE Docentenhandleiding vmbo bovenbouw Voorwoord Methode in onderdelen Samenstelling van het pakket Antwoordenboek Docentenmateriaal epack voor de leerling Toetsmateriaal Leerroutes en leerstijlen Basisroute en vervolgroutes Verschillende leerstijlen Didactische uitgangspunten De belangrijkste uitgangspunten in het nieuwe Praktische Economie Actief leren en zelfstandig werken ICT bij Praktische Economie ICT voor de leerling ICT voor de docent Het examenprogramma economie Adviezen per hoofdstuk...19 Voorwoord Praktische Economie voor vmbo bovenbouw is compleet vernieuwd! Het leeropdrachtenboek is volledig afgestemd op het examenprogramma economie voor de kaderberoepsgerichte, gemengdeen theoretische leerweg. Ten opzichte van de oude editie is er nu gekozen voor een eenduidige 1

2 indeling van de hoofdstukken binnen de examendomeinen en wordt het 4 e jaar afgesloten met een apart deel examenvoorbereiding. Er is een leeropdrachtenboek voor leerjaar 3 en voor leerjaar 4. Ieder hoofdstuk is ingedeeld met een basisleerroute waarin de examenstof wordt behandeld, een vervolg route voor herhaling en extra en de afsluiting met examentraining en eindtoets. De verschillende onderdelen zijn verdeeld over het leeropdrachtenboek en het bijbehorende epack. Deze laatste is voor de leerling belangrijk omdat het de mogelijkheid biedt om oefentoetsen te maken, herhalingslessen te volgen en examentraining te doen. Ronduit vernieuwend is de Presentator voor de docent. Dit is het digitaal gereedschap waardoor u niet alleen de beschikking hebt over een digitaal leeropdrachtenboek, maar ook over digitaal methodisch beeldmateriaal. Het is simpel inpasbaar in het gebruik van beamer of interactief schoolbord. Het biedt tevens de mogelijkheid eigen materiaal toe te voegen. De nieuwe Praktische Economie heeft veel aandacht voor ICT. Vooral de inzetbaarheid van digitale leermiddelen en het volgen van uw leerlingen bij het verwerken, heeft veel aandacht gekregen. Vanuit de digitale leerroute zijn de diverse leereenheden beter in te plannen. Natuurlijk hebben we de goede dingen uit de voorgaande edities behouden. Praktische Economie is en blijft een heldere, gestructureerde methode die leerlingen helpt een goed resultaat te behalen en u in staat stelt om les te geven zoals u dat wilt. Wij wensen u veel lesplezier toe! De samenstellers 2

3 3 VMBO-(K)GT DOCENTENHANDLEIDING 1 Methode in onderdelen 1.1 Samenstelling van het pakket Praktische Economie is een methode speciaal gemaakt voor de GT- leerweg. Aangezien het programma voor de K-leerweg, afgezien van de Verrijking, inhoudelijk gelijk is aan dat van de GTleerweg, geldt deze editie ook voor de K-leerweg. Er is gekozen voor een leeropdrachtenboek voor leerjaar 3 en voor leerjaar 4. De digitale onderdelen van Praktische Economie zijn ondergebracht in een epack voor leerlingen en een epack voor docenten. Leerjaar Leerjaar 3 Leerjaar 4 Praktische Economie leeropdrachtenboek + epack Indeling Module Consumptie H1: Consumeren elke dag weer H2: Het inkomen van consumenten H3: De kritische consument H4: De zekere consument Module Arbeid en productie H5: Produceren en arbeid H6: Produceren en bedrijfsleven Module Natuur en milieu H1: De consument en zijn milieu Module Overheid H2: De overheid Module Internationale ontwikkeling H3: Nederland en de Europese Unie H4: De wereld buiten Europa Module Verrijkingsstof H5: Inkomen H6: De belastingen Module examenvoorbereiding H7: examendomein Consumptie H8: examendomein Arbeid en productie H9: examendomein De overheid H10: examendomein Internationale ontwikkeling H11: examendomein Verrijkingsstof Docenten epack. 3

4 1.2 Het leeropdrachtenboek Het werken met een leeropdrachtenboek betekent dat de leerlingen hun opgaven moeten maken in een schrift of multomap. Hiermee is in de structuur rekening gehouden. Zo begint de opgavenummering bij elke paragraaf weer bij 1. Op deze wijze kan een leerling makkelijk de opgaven van elkaar onderscheiden in het schrift of de map. Wat hij noteert is het hoofdstuknummer, paragraafnummer en opgavenummer. Economisch bronnenmateriaal (tekst- en beeldbronnen) en de kern(leer)teksten zijn ingebed in een vaste structuur van het boek. Elk hoofdstuk is opgebouwd uit: Basis: Hierin wordt de basisstof van het domein behandeld. Tevens is er een aparte paragraaf om rekenvaardigheden extra te oefenen. De Basis wordt afgesloten met een Adviestoets op het epack. Vervolg: Dit zijn onderdelen die volledig op het epack kunnen worden gemaakt. Na het maken van de adviestoets krijgt de leerling afhankelijk van zijn score op deze toets een vervolgtraject wat kan bestaan uit herhalingslessen of een extra opdracht. Afsluiting: Deze bestaat uit een examentrainer, welke de stof van het hoofdstuk bevraagd op het niveau van examenopgaven. Daarna sluit de leerling het hoofdstuk af met een eindtoets welke in digitale vorm op het epack kan worden geplaatst of als foliotoets in de klas. Begrippen: Een hoofdstuk eindigt met een overzicht van de begrippen en bijbehorende definities. In het leerjaar 4 deel eindigt het boek met de module Examenvoorbereiding. Hierin wordt de belangrijkste stof voor het centraal examen nog eens kort en bondig herhaald en worden examenopgaven aangeboden om te trainen voor het examen. 1.3 Antwoordenboek Bij het leeropdrachtenboek hoort een antwoordenmodel. Deze vindt u op het docenten epack en kan klassikaal worden gepresenteerd via beamer of smartboard, of als worddocument worden gedownload. 1.4 Docentenmateriaal Voor docenten biedt Praktische Economie ondersteuning via het digitale kanaal. Daarvoor heeft u een epack nodig. Door middel van de epack-voucher krijgt u een jaar lang toegang tot het voor leerlingen afgesloten docentendeel van de methodesite. Hierop vindt u de volgende ondersteuning: toegang tot het digitale leerlingenmateriaal; docentenhandleiding; toetsen (digitale oefentoetsen en adviestoets en eindtoetsen digitaal en word). Presentator, een presentatietool waarin u pdf s van het leeropdrachtenboek vindt. Tevens kunt u eigen materiaal aan de presentator toevoegen. online service op internet via digitale nieuwsbrieven; nascholing in samenwerking met lerarenopleidingen, docentendagen; 4

5 3 VMBO-(K)GT DOCENTENHANDLEIDING 1.5 epack voor de leerling Met het uitgebreide leerlingen-epack kunnen leerlingen docentonafhankelijk thuis of op school werken en oefenen. Het leerlingen-epack is gekoppeld aan een leerlingvolgsysteem. Het leerlingen-epack geeft toegang tot alle digitale lesstof. Het leerlingen-epack biedt de volgende onderdelen: digitale oefentoetsen per paragraaf met feedback en automatische score alternatieve computerles rekenvaardigheidsles met animaties digitale adviestoetsen per hoofdstuk; herhalingslessen extra opdrachten eindtoets hoofdstuk studiehulp met onder andere Werkwijzer en Rekenhulp. 1.6 Toetsmateriaal Praktische Economie biedt een uitgebreid pakket aan toetsen, waarin alle basisstof aan bod komt. We onderscheiden drie soorten toetsen: oefentoetsen (digitaal); adviestoetsen (digitaal); eindtoetsen (schriftelijk en digitaal). Oefentoetsen Per basisparagraaf is er een oefentoets. Door de oefentoets te maken kunnen leerlingen controleren of ze de stof begrepen hebben. De oefentoets kan meerdere keren worden beantwoord. Bij sommige vragen wordt er gebruikgemaakt van tips/feedback om de leerling op het goede spoor te brengen. Adviestoetsen Per hoofdstuk is er een adviestoets. Dit is een digitale toets zonder feedback die goed voorbereidt op de eindtoets. De adviestoets wordt volledig digitaal nagekeken waar het de meerkeuzevragen betreft. De adviestoets heeft geen mogelijkheid om meerdere keren een vraag te beantwoorden. Er is ook geen tip/feedback. Eindtoetsen Het hoofdstuk wordt afgesloten met een eindtoets. Van de eindtoets is zowel een schriftelijke als een digitale variant beschikbaar. De eindtoetsen bevatten zowel open als gesloten vragen. 5

6 2 Leerroutes en leerstijlen 2.1 Basisroute en vervolgroutes Praktische Economie biedt verschillende leerroutes aan: Basisroute De basisroute bestaat uit de paragrafen in de Basis. Deze paragrafen behandelen de stof uit de examendomeinen zowel voor het schoolexamen als voor het centraal examen. De paragrafen van de Basis vormen de minimum leerroute en moeten door alle leerlingen worden doorgewerkt. In elk hoofdstuk is er voor één paragraaf een alternatieve les in de vorm van een onderzoek of pdf-les. Deze alternatieve les behandelt dezelfde lesstof als de boek paragraaf, maar op een andere manier. Hiermee kunt u variatie in de les aanbrengen. De paragraaf Rekenvaardigheden is een oefenparagraaf in reken- en economische vaardigheden. U kunt ervoor kiezen deze voor alle leerlingen verplicht te stellen, waarmee hij binnen de basisstof valt. De gewone rekenvaardigheden zijn ook opgenomen in de basisparagrafen, maar de paragraaf Rekenvaardigheden biedt meer specifieke uitleg en oefening en bij een aantal hoofdstukken ook verdieping. Het epack biedt voor elke basisparagraaf een oefentoets. Bij de paragraaf rekenvaardigheden vindt de leerling ook animaties die een bepaalde vaardigheid duidelijk maken. Na de basisroute kan de leerling de adviestoets op het epack maken. Op basis van de uitslag van de adviestoets wordt voor de leerling een vervolgroute klaargezet: de remediërende route, of de extra route Remediërende route De remediërende route bestaat uit een drietal herhalingslessenlessen waarin de belangrijkste onderdelen van het hoofdstuk met animaties of ander beeldmateriaal worden uitgelegd en geoefend. Daarnaast biedt de remediërende route computerlessen die een rekenvaardigheid trainen. Extra route De extra route bestaat uit opdrachten die onderwerpen van het vak economie havo introduceren en leerlingen ermee in aanraking laten komen. Speciaal voor de betere T-leerling die doorstroming naar de havo overweegt. Daarnaast is er voor de leerling de Examentrainer in het boek. Tenslotte sluit de leerling het hoofdstuk af met de eindtoets. 2.2 Verschillende leerstijlen Er zijn vele individuele leerstijlen te onderscheiden. Er zijn leerlingen die erg tekstueel zijn ingesteld. Anderen leren makkelijker via beelden: zij zijn meer visueel ingesteld. Weer anderen leren vooral via concrete voorbeelden en komen zo stap voor stap dichter bij de algemeen toepasbare kennis (de theorie). Ook zijn er leerlingen die het liefst de theorie kant-en-klaar krijgen aangereikt en vervolgens de opgedane kennis loslaten op de praktijk. Praktische Economie is zo opgezet dat rekening is gehouden met dit soort verschillen in voorkeuren tussen leerlingen. Beeld en tekst wisselen elkaar op evenwichtige wijze af. Ook is er een duidelijke scheiding tussen het bijzondere (intro, bronnen) en het algemene (tekst, begrippen). In Praktische Economie is veelal gekozen voor een didactiek die werkt van concreet naar abstract en van bijzonder naar algemeen. Vandaar dat we elke les starten met een intro (concreet/bijzonder) en vervolgens via de theorie en toepassing tot de kern komen (abstract/algemeen geldend). In het onderdeel Examentrainer wordt de kennis weer in nieuwe situaties toegepast. 6

7 3 VMBO-(K)GT DOCENTENHANDLEIDING 3 Didactische uitgangspunten 3.1 De belangrijkste uitgangspunten in het nieuwe Praktische Economie Praktische Economie vmbo bovenbouw is een volledig nieuwe editie. De belangrijkste uitgangspunten zijn: Een compacte methode met een leeropdrachtenboek en een leerlingen- en een docenten-epack als basismateriaal. Een degelijke voorbereiding op het school- en centraal schriftelijk examen Meer aandacht voor rekenvaardigheden via de paragraaf Rekenvaardigheid, en oefenen en herhalen via Examentrainer. Leerteksten evenredig verdeeld en voorzien van titelkopjes om de leerbaarheid te versterken. Bronnen worden functioneel gebruikt. Geen overbodige beeldlast meer voor leerlingen, maar bronnen die de leerteksten functioneel ondersteunen en vanuit de opgaven worden bevraagd. Een uitgebreid digitaal aanbod via het epack waarbij u als docent de regie behoudt via het leerlingvolgsysteem. 3.2 Actief leren en zelfstandig werken Een van de belangrijkste ontwikkelingen in het voortgezet onderwijs is dat de leerlingen actiever bij het onderwijs worden betrokken en meer zelfstandig leren werken. Praktische Economie doet dit als volgt: door de stapsgewijze opbouw van de paragraaf zoekt de leerling via de weg van de geleide zelfontdekking en aan de hand van bronnen naar een antwoord op de vragen. Aan de hand van een inhoudsopgave van het hoofdstuk, waarin zowel de boek- als de epackcomponenten zichtbaar zijn, kunnen de leerlingen zelf bepalen welke elementen van folio en/of ICT op welk moment worden ingezet. Hierdoor voelen zij zich meer betrokken bij de stof en krijgen ze de mogelijkheid om op basis van hun leercompetentie een eigen invulling te geven aan de te volgen route. De ICT-componenten in het epack geven uitgebreid de mogelijkheid om actief met de stof aan de gang te gaan. 4 ICT bij Praktische Economie 4.1 ICT voor de leerling In het verleden bood Praktische Economie een groot aantal extra computeropdrachten aan, verspreid over de paragrafen. Probleem daarbij was de organisatie van deze ICT-opdrachten. Want hoe ga je daarmee om? Is het huiswerk? Stuur je de snelle leerling voor 5 à 10 minuten naar het computerlokaal? Spaar je de ICT-opdrachten op en ga je vervolgens met de hele klas een uur naar het computerlokaal? In het nieuwe Praktische Economie bieden we de ICT daarom op een aantal vaste momenten aan. Daarbij volgen we de opbouw van een hoofdstuk in het boek. Ook in de leerlingen-epacks vindt u de onderdelen terug die in het leeropdrachtenboek aan de orde zijn. Op deze manier is er een volledige integratie van het folio-deel en het ICT-deel van de methode. Daarnaast heeft het nieuwe leerlingvolgsysteem de mogelijkheid om uw leerlingen te volgen op het gebied van ICT. Op deze manier houdt u ook de regie over de ICT-componenten en wordt ICT voor de leerlingen niet alleen leuk, maar ook serieus. Wanneer u nu als huiswerk het maken van een ICTopdracht meegeeft, kunt u via uw docenten-epack controleren of de leerling de opdracht ook 7

8 daadwerkelijk heeft gemaakt. Een uitgebreide beschrijving van het gebruik van het epack vindt u in de Handleiding docenten-epack. Het betekent dat de organisatie van de ICT-componenten makkelijker kan verlopen. Ook al is binnen uw school onvoldoende gelegenheid tot het gebruik van de computer, dan kunnen de onderdelen toch door leerlingen worden gemaakt in bijvoorbeeld huiswerkuren of gewoon thuis. Door het unieke leerlingvolgsysteem houdt u de controle. Zoals besproken is er een volledige integratie van het folio-deel en het ICT-deel van de methode. In het leeropdrachtenboek wordt naar het epack verwezen in de inhoudsopgave en op paragraafniveau. In het epack vindt de leerling bij de verschillende ICT-routes ook verwijzingen naar het leeropdrachtenboek. In het epack van de leerling komen de volgende ICT-componenten voor: Basisroute Oefentoetsen Bij elke basisparagraaf is een digitale oefentoets beschikbaar. De oefentoets is gericht op oefening en een leerling heeft dus meerdere kansen om een vraag te beantwoorden. Meerdere vragen zijn voorzien van een feedback of tip waardoor de leerlingen op het goede spoor worden gezet. Bij sommige vragen worden bronnen uit het boek weergegeven of andere bronnen gebruikt. De oefentoetsen zijn zowel gericht op kennis als op vaardigheden. Alternatieve les Elk hoofdstuk heeft één alternatieve les in plaats van het onderwerp van één paragraaf. Hiermee worden dezelfde leerdoelen gedekt, maar op een andere manier. Bijvoorbeeld door het doen van een onderzoek. Adviestoets Dit is een volledig diagnostische hoofdstuktoets, die digitaal wordt nagekeken. Deze toets heeft geen oefenkarakter meer en de leerling kan dus maar één keer het antwoord geven. Afhankelijk van de score op de adviestoets kiest een leerling voor de vervolgroute. De adviestoets bestaat uit ongeveer 20 vragen en zal rond de 30 minuten tijd innemen. De adviestoets dient als afsluiting van de basisstof van het hoofdstuk en ter voorbereiding op de eindtoets. Extra route Na het maken van de adviestoets kan de leerling bij een voldoende-tot-goed-score in de extra route komen. Hierin zijn extra opdrachten voor de leerling beschikbaar. Het gaat hierbij om invulbare pdfopdrachten die een leerling op de computer kan maken en vervolgens geprint kan aanbieden. Over het algemeen zijn er twee extra opdrachten beschikbaar. Remediërende route Bij een onvoldoende score op de adviestoets kan de leerling de stof nog eens herhalen via deze route. Hierin vindt de leerling de volgende onderdelen: herhalingslessen per één of twee paragrafen rekenvaardigheidstraining met animaties voor uitleg en oefening Eindtoets Na het maken van de adviestoets en één van de vervolgroutes kan de leerling de eindtoets maken. De eindtoets staat in Word op het docentendeel van het epack. U kunt de eindtoets dus in papiervorm aan de leerling uitdelen. De eindtoets is er ook in een digitale vorm zodat u deze klassikaal achter de computer kunt laten maken. De eindtoets heeft zowel open als gesloten vragen. 8

9 3 VMBO-(K)GT DOCENTENHANDLEIDING 4.2 ICT voor de docent Zoals eerder weergegeven beschikt de docent ook over een uitgebreid aanbod aan ICTcomponenten. Naast alle leerling onderdelen is het docenten-epack ook verrijkt met de Digiboek als presentatiemiddel en een leerlingvolgsysteem. Voor een uitgebreide uitleg over de toepassingen van het docentendeel verwijzen wij u graag naar de specifieke handleiding bij dit onderdeel. Het Digiboek geeft u de mogelijkheid het leeropdrachtenboek digitaal te presenteren via beamer of smartboard. Hiermee kunt u nieuwe lesstof op een aantrekkelijke manier aan de leerlingen uitleggen. Het Digiboek is tevens verrijkt met filmpjes en animaties. Het volgende schema geeft daarvan een overzicht: Overzicht verrijking digiboek Praktische Economie vmbo bovenbouw leerjaar 3 plaats in boek website onderwerp/begrippen blz 11, leertekst klokhuis bankbiljetten maken blz 22, leertekst klokhuis elektronisch betalen/chippen blz 13, leertekst ntr waarde van geld schooltv blz 42, leertekst klokhuis inkomensverdeling blz 48, leertekst ntr rente betalen schooltv blz 49, leertekst ntr schuldsanering schooltv blz 66, leertekst klokhuis reclame blz 71, leertekst ntr huismerken en A-merken schooltv blz 72, leertekst ntr De 4 p's Blz 75 leertekst schooltv Eigen youtube Consumentenbondfilmpje Blz 75 Eigen youtube hoe doen we een dvd-recordertest? Leertekst: Vergelijkend warenonderzoek blz 104, leertekst ntr ziektekostenverzekering schooltv blz 132, leertekst ntr informele sector in Afrika schooltv blz 133, leertekst klokhuis grondstoffen (staal),kapitaalintensief Blz. 134 ntr Hoe wordt chocolade gemaakt? schooltv blz 174, leertekst ntr arbeidsmarkt schooltv blz 175 ntr schooltv werkloze jongeren en UWV leertekst blz 181, tweede leertekst ntr schooltv hoogconjunctuur 9

10 inhoud in het boek Het uit je hoofd optellen van getallen blz 26 opdracht 1 blz 164 opdracht 19 twee grotere getallen van elkaar af trekken. blz 26 opdracht 1 blz 162 opdracht 8 op papier twee grote getallen van elkaar af trekken. blz 55 opdracht 19 blz 184 bron 7 op papier twee getallen vermenigvuldigen blz 106 bron 3 blz 160 opdracht 3 op papier met een staartdeling twee getallen op elkaar delen. blz 48 opdracht 4 blz 50 opdracht 13 blz 171 bron 1 blz 185 bron 8 breuken optellen blz 27 bron 2 breuken vermenigvuldigen blz 27 bron 2 van weken naar maanden naar jaren blz 28 bron 3 blz 37 bron 2 rekenen met grote getallen blz 23 opdracht 9 blz 24 bron 5 blz 50 opdracht 11 blz 152 bron 3 inflatie en koopkracht rekenen met de wisselkoers Rekenen met procenten: hoeveel is procent van? blz 13 opdracht 24 en 25 blz 16 opdracht 9 blz 20 opdracht 10 blz 46 opdracht 8,9,10 blz 56 bron 2 blz 153 bron 5 Rekenen met procenten: deel van een geheel blz 57 bron 3 blz 153 bron 6 Veranderingen in procenten blz 41 opdracht 8 blz 57 bron 4 blz 154 bron 7 met indexcijfers rekenen blz 86 bron 1 toegevoegde waarde afzet en omzet verkoopprijs met en zonder btw brutowinst en nettowinst 5 Het examenprogramma economie 5.1 Examendomeinen blz 13 tekstblok 'de waarde van geld' blz 25 tekstblok Geld in het buitenland blz 135 tekstblok 'toegevoegde waarde'. blz 151 tekstblok blz 160 tekstblok blz. 182 bron 1 blz 161 tekstblok 'de consumentenprijs' blz. 183 bron 6 blz 162 tekstblok 'winst of verlies' blz. 182 bron 2 en 3 Praktische Economie voor vmbo bovenbouw is afgestemd op het examenprogramma economie voor de kaderberoepsgerichte leerweg, de gemengde leerweg en de theoretische leerweg van het vmbo. Het examenprogramma is opgedeeld in acht kerndelen en drie verrijkingsdelen. De verrijkingsdelen zijn alleen voor de gemengde leerweg en theoretische leerweg. In de schema's hierna is de verdeling van het examenprogramma over het centraal examen en het schoolexamen weergegeven, zowel voor kaderberoepsgerichte leerweg als voor de gemengde en theoretische leerweg. De uitwerking van de eindtermen, voor zover deze in het centraal examen worden afgevraagd worden gepubliceerd in de Syllabus. Elk jaar wordt het examenprogramma 10

11 3 VMBO-(K)GT DOCENTENHANDLEIDING formeel vastgesteld door het CvE en gepubliceerd op Hier vindt u jaarlijks de syllabus waarin het actuele examenprogramma voor het volgend examenjaar wordt gepubliceerd. Programma kaderberoepsgerichte leerweg Kerndelen K CE Moet op SE Mag op SE EC/K/1 Oriëntatie op werken en leren X K EC/K/2 Basisvaardigheden X K EC/K/3 Leervaardigheden in het vak Economie X K K EC/K/4A Consumptie X K K EC/K/4B Consumptie en consumentenorganisaties X K EC/K/5A Arbeid en productie X K K EC/K/5B Arbeid en bedrijfsleven X K EC/K/6 Overheid en bestuur X K EC/K/7 Internationale ontwikkelingen X K K EC/K/8 Natuur en milieu X K Programma gemengde leerweg en theoretische leerweg Kerndelen GT CE Moet op SE Mag op SE EC/K/1 Oriëntatie op werken en leren X GT EC/K/2 Basisvaardigheden X GT EC/K/3 Leervaardigheden in het vak Economie X GT GT EC/K/4A Consumptie X GT GT EC/K/4B Consumptie en consumentenorganisaties X GT EC/K/5A Arbeid en productie X GT GT EC/K/5B Arbeid en bedrijfsleven X GT EC/K/6 Overheid en bestuur X GT GT EC/K/7 Internationale ontwikkelingen X GT GT EC/K/8 Natuur en milieu X GT EC/V/1 Verrijkingsstof X GT GT EC/V/2 Verwerven, verwerken en verstrekken van informatie X GT EC/V/3 Vaardigheden in samenhang X GT GT Van de hiervoor vermelde kerndelen (K) en verrijkingsdelen (V) zijn er zes inhoudelijk van aard: EC/K/4 tot en met EC/K/8 en EC/V/1. De overige kerndelen van het examenprogramma betreffen oriëntatiedoelen en vaardigheidseindtermen. Deze doelen en eindtermen worden in Praktische Economie in samenhang met de inhoudelijke exameneindtermen en via de praktijkopdrachten aan de orde gesteld. Praktische Economie heeft dezelfde inhoudelijke indeling als het examenprogramma. De kerndelen EC/K/4A en EC/K/4B zijn samengevoegd tot de module Consumptie. De kerndelen EC/K/5A en EC/K/5B zijn samengevoegd tot de module Arbeid en productie. Praktische Economie kent dezelfde modules als het examenprogramma. 11

12 - module Consumptie; - module Arbeid en productie; - module Natuur en milieu; - module Overheid en bestuur; - module Verrijkingsdeel. - module Internationale ontwikkelingen; U kunt de volgorde van de modules in het handboek of leerwerkboek aanhouden. Dan kunnen, als de urenverdeling over klas 3 en 4 dit toelaat, in klas 3 de module Consumptie en de module Arbeid en productie aan de orde komen. In de vierde klas is dan voldoende tijd voor de overige modules, en voor de examenvoorbereiding. 5.2 De overige eindtermen van het examenprogramma Naast de inhoudelijke eindtermen bevat het examenprogramma een aantal eindtermen betreffende oriëntaties, houdingen en vaardigheden. Hierna volgt een verantwoording van de wijze waarop deze in Praktische Economie aan de orde komen. Oriëntatie op leren en werken Oriëntatie op leren en werken staat in het examenprogramma opgenomen als kerndeel EC/K/1 en is onderdeel van het schoolexamen. De oriëntatie op leren en werken vereist enige inhoudelijke kennis over betaalde en onbetaalde arbeid, arbeidsomstandigheden en arbeidsmotieven, de arbeidsovereenkomst en nog meer. In Praktische Economie oriënteren leerlingen zich op hun eigen voorkeuren op het gebied van leren en werken door het maken van meningsvragen en praktijkopdrachten. Ook in andere hoofdstukken komt de oriëntatie op leren en werken aan de orde. Bijvoorbeeld bij teksten en (praktijk)opdrachten over de financiële positie van jongeren, de werkzaamheden bij de overheid, de situatie van zelfstandige ondernemers enzovoort. Basisvaardigheden De basisvaardigheden staan in het examenprogramma opgenomen als kerndeel EC/K/2, en zijn onderdeel van het schoolexamen. Dit geldt bijvoorbeeld voor de vaardigheden op het gebied van de informatie- en communicatietechnologie. De elementaire rekenvaardigheden en vaardigheden om met verbale en cijfermatige bronnen om te gaan, worden voortdurend geoefend in de toepassingsopdrachten en in de Rekentrainer. Leervaardigheden in het vak economie De leervaardigheden staan in het examenprogramma opgenomen als kerndeel EC/K/3, en zijn onderdeel uit van het centraal examen. Deze leervaardigheden geven een indicatie van het niveau waarop de inhoudelijke eindtermen van het examenprogramma worden afgevraagd. Ze zijn verwerkt in de toepassingsopdrachten. Zo zijn er bijvoorbeeld tal van toepassingsvragen waar leerlingen oorzaak en gevolg van elkaar moeten onderscheiden en waar leerlingen moeten redeneren om tot een juist antwoord te komen. De leervaardigheden op het gebied van onderzoek zijn verwerkt in de thuiswerkopdrachten. Het sectorwerkstuk Exameneenheid EC/V/2 vereist van leerlingen dat ze zelfstandig informatie verwerven, verwerken en verstrekken in het kader van het sectorwerkstuk. Het sectorwerkstuk is verplicht voor leerlingen die de gemengde of theoretische leerweg volgen. Voor u als economiedocent zal vanzelfsprekend het sectorwerkstuk van leerlingen in de sector economie van belang zijn. 12

13 3 VMBO-(K)GT DOCENTENHANDLEIDING Vaardigheden in samenhang Exameneenheid EC/V/3 vraagt van leerlingen om de vaardigheden uit het kerndeel in samenhang te kunnen toepassen. Het gaat hier om een niveauaanduiding: leerlingen moeten meerdere vaardigheden bij een vraagstuk of opdracht hanteren. Bijvoorbeeld: voordat ze een staafdiagram tekenen moeten leerlingen de daarin vereiste percentages kunnen uitrekenen. Of: leerlingen moeten gegeven verschijnselen in een logische volgorde (onderscheid oorzaak van gevolg) plaatsen en hierover een beargumenteerde mening kunnen geven. Leerlingen oefenen zich in het toepassen van vaardigheden in samenhang door het maken van de opgaven, module Verrijkingsdeel, maar ook in de Examentrainer en Examenvoorbereiding. De algemene examenregeling is vereenvoudigd. Het centraal eindexamen (CE) gaat over een deel van de eindtermen. In het schoolexamen (SE) moeten de andere eindtermen aan de orde komen. De eindtermen van het centraal examen mogen ook worden afgevraagd op het schoolexamen. De vorm van het schoolexamen is vrij. Praktische opdrachten en/of een handelingsdeel hoeven er geen deel van uit te maken. Het sectorwerkstuk blijft deel uitmaken van de examenregeling. 5.3 Het schoolexamen De inrichting van het schoolexamen wordt in sterke mate bepaald door een aantal keuzes op schoolniveau. We noemen hierna enkele van deze keuzes. - Wordt het schoolexamen zo veel mogelijk in het vierde leerjaar afgenomen of wordt het over twee schooljaren verspreid? - Welke vakken verzorgen de minimaal vereiste praktische opdrachten en het handelingsdeel met betrekking tot de beroepenoriëntatie? - Kunnen vakken naar eigen wens praktische opdrachten opnemen in het schoolexamen? - Zijn er voor alle vakken geldende voorschriften ten aanzien van de weging van alle schoolexamenonderdelen bij de bepaling van het eindcijfer? - Moeten de schriftelijke toetsen alleen de verplichte stof voor het schoolexamen dekken, moeten ze de gehele examenstof dekken of ligt deze keuze bij de afzonderlijke vakken? Deze en andere keuzes op schoolniveau kunnen consequenties hebben voor de wijze waarop u gebruikmaakt van Praktische Economie. Door de flexibele opzet ondersteunt de methode tal van gebruiksmogelijkheden. 5.4 Het sectorwerkstuk Leerlingen van de gemengde en theoretische leerweg moeten een sectorwerkstuk maken. Het gaat om de uitwerking van een vakoverstijgend thema dat past binnen de sector. De beoordeling van het werkstuk dient plaats te vinden aan de hand van criteria die vooraf aan de leerling zijn bekendgemaakt. De beoordeling bestaat uit 'goed' of 'voldoende' en weegt niet mee bij de bepaling van het eindcijfer van een afzonderlijk vak. Leerlingen moeten in het kader van het sectorwerkstuk schriftelijke documentatie verzamelen. Het sectorwerkstuk kan in verschillende vormen uitgewerkt worden (mondeling, schriftelijk, een digitale presentatie, een video- of geluidsband, een diapresentatie). Een voor de hand liggende manier is een schriftelijke presentatie van een onderzoek over een bepaald thema. Deze vorm werken we hierna nader uit. Wanneer u het voortouw neemt in de begeleiding van leerlingen bij het maken van het sectorwerkstuk is het van belang dat u vroeg in het schooljaar de leerlingen laat beginnen met hun onderzoek. Daarbij 13

14 kunt u de leerlingen de verschillende werkzaamheden laten uitvoeren volgens een vastgesteld tijdschema. Bij de planning kunt u vier fasen onderscheiden. Fase 1 De leerlingen zoeken een geschikt onderwerp. U kunt van de leerlingen vragen om bij de keuze van het onderwerp een aantal vragen op te schrijven die ze in het werkstuk willen beantwoorden. Als een leerling geen enkele zinvolle vraag bij een onderwerp kan formuleren, is dat onderwerp waarschijnlijk niet geschikt voor deze leerling. Leerlingen kunnen hun vragen bij het onderwerp later gebruiken als ze de inleiding van het werkstuk schrijven. Leerlingen sluiten deze eerste fase af door het gekozen onderwerp en hun vragen daarover op papier te zetten. U kunt van leerlingen vragen om hun onderwerpskeuze en vragen bij u in te leveren. Na uw fiat kunnen ze doorgaan met de tweede fase. Fase 2 Leerlingen verzamelen informatie. Ze zoeken op internet naar informatie over het onderwerp en printen geschikte informatie uit. Leerlingen proberen ook foto's en illustraties te krijgen die passen bij hun onderwerp. En ze kunnen bij instanties of bedrijven folders en brochures vragen over hun onderwerp. Eventueel ondervragen ze mensen die deskundig zijn op het gebied van hun onderwerp (interview). Het is belangrijk dat leerlingen bij elke informatie die ze krijgen meteen de bron vermelden. Leerlingen sluiten deze fase af door alle informatie tezamen met de bronvermelding in een map te doen. U kunt de leerlingen vragen om de lijst met bronnen bij u in te leveren en de map met documentatie te laten controleren. Na uw suggesties over mogelijke andere bronnen gaan leerlingen door met de volgende fase. Fase 3 In deze fase schrijven leerlingen hun werkstuk. Vanzelfsprekend kunnen leerlingen ook nu extra informatie verzamelen. U kunt de voortgang van het werkstuk in deze fase eventueel extra controleren door leerlingen op gezette tijden te laten opschrijven welke onderdelen van het werkstuk ze al af hebben. Fase 3 wordt afgesloten met de inlevering van het werkstuk. Fase 4 U beoordeelt het werkstuk en geeft zo nodig aanwijzingen voor verbeteringen. Leerlingen voeren deze aanwijzingen uit en leveren de definitieve versie van hun werkstuk in. Daarna beoordeelt u het werkstuk (samen met een collega) met de waardering 'goed' of 'voldoende'. Deze vierde fase is van belang omdat het niet mogelijk is een onvoldoende op het sectorwerkstuk te geven. Wanneer het werkstuk onder de maat is, zal de leerling het dus moeten verbeteren. Leerlingen die geen voldoende prestatie hebben geleverd, krijgen geen diploma. 5.5 Het programma van toetsing en afsluiting Volgens de lesurentabel zijn voor het vak economie in de gemengde en theoretische leerweg in totaal 200 uren beschikbaar. In de kaderberoepsgerichte leerweg zijn dat 160 uren.. Dit voorschrift zal door verschillende scholen op uiteenlopende wijze vertaald worden in de verdeling van de lesuren over de leerjaren 3 en 4. Daarbij kan het aantal lesuren per school variëren doordat er wel of juist geen sprake is van begeleidingsuren voor het sectorwerkstuk of voor praktische opdrachten en handelingsopdrachten. Er kan sprake zijn van studie-uren die wel of niet ten koste gaan van de gewone lesuren. Het PTA is in de vierde klas van het VMBO een verplicht onderdeel. Sommige scholen werken ook voor de derde klas met een PTA als daar onderdelen van het schoolexamen (SE) getoetst worden. 14

15 3 VMBO-(K)GT DOCENTENHANDLEIDING We geven u eerst algemene informatie over het PTA. Vervolgens geven wij een voorbeeld PTA voor klas 3 en 4. Zowel voor de Kader leerling als voor de G/T leerling. Het is slechts een voorbeeld PTA omdat wij hierin voornamelijk de verplichte onderdelen in opgenomen hebben. U heeft alle vrijheid om daar nog elementen aan toe te voegen. Er wordt in het voorbeeld PTA uitgegaan van 2 lesuren per week in klas 3 en 3 lesuren per week in klas 4. Uw situatie kan hiervan afwijken. Dat heeft weer gevolgen van de invulling van de PTA. Doel van het PTA Het PTA geeft in grote lijnen een beschrijving van de vakinhouden en de concrete afspraken die daarmee samenhangen. Het geeft aan alle betrokkenen een totaaloverzicht op de examenperiode: De leerling weet hoe leerjaar drie en vier zijn opgebouwd. Dat geeft hem duidelijkheid en het zal bovendien zijn examenbewustzijn bevorderen. De school maakt duidelijk hoe en wat er getoetst wordt: examens, toetsen, praktische opdrachten en andere zaken die bij de cijfervorming van belang zijn. De ouders van de leerlingen krijgen zicht op de examenperiode en kunnen de leerling daarin begeleiden. Tot slot is er de verplichting naar de inspectie. De overheid wil via de inspectie zicht houden op de examenperiode van uw school en uw vak. Nieuw in het vmbo is de lengte van de examenperiode. In de oude vbo/mavo-situatie was er vrijwel altijd sprake van één examenjaar, namelijk het vierde schooljaar. In het vmbo mag u ook in klas drie al onderdelen van de schoolexamens afnemen. Maar let op: in het PTA dient u alles wat betrekking heeft op de examenperiode en als zodanig meetelt, bij het examencijfer op te nemen. Onderdelen die niet meetellen voor het examencijfer hoeft u in principe niet op te nemen in het PTA. De overheid staat het toe om het PTA desgewenst per leerjaar te maken. Als een examenvak over twee leerjaren wordt uitgesmeerd, vraagt dat om een nauwe, vakinhoudelijke afstemming. Als men voor deze optie kiest, is het noodzakelijk om in het PTA een totaalbeeld vast te leggen. Het voorbeeld format bevat alleen de verplichte onderdelen op een voorstel van een GPO (grote praktische opdracht in klas 4) na. Scholen kunnen verschillen waardoor het PTA anders ingevuld moet worden. Het aantal lesuren in klas 3 en 4 verschilt per school. Bij het voorbeeld PTA wordt uit gegaan van twee lesuren in klas 3 en drie lesuren in klas 4. Het voorbeeld PTA gaat uit van 38 effectieve weken in klas 3 en 30 effectieve weken in klas 4. In klas 4 gaat het PTA uit van 3 tentamenweken. In het PTA wordt uitgegaan van lesuren van 50 minuten. De weging van de verschillende onderdelen kan verschillen. Worden er in klas 3 al onderdelen getoetst die meetellen voor het SE? Wij geven als standaard de weging 1. U kunt dat verder zelf in uw situatie aanpassen. Mocht in leerjaar 3 het PTA niet verplicht zijn dan kunt u het voorbeeld PTA gebruiken voor het maken van een werkwijzer. Enkele opmerkingen vooraf. In de derde klas worden zes hoofdstukken aangeboden. De derde klas bevat ongeveer 38 weken. Dat komt neer op ongeveer 6 weken per hoofdstuk. Dat komt neer op ongeveer 1 paragraaf per les. U kunt er voor kiezen om de computerlessen als huiswerk op te geven en of de rekenvaardighedenparagraaf, de herhalingsles en de examentrainer meer remediërend in te zetten; dus meer gericht op de zwakkere leerling. Ook kunt u naast de hoofdstuktoetsen ook nog kleiner toetsjes inzetten. Bijvoorbeeld over de eerste 3 paragrafen, begriptoetsen, rekentoetsen etc. 15

16 In de PTA / werkwijzer staan alleen de toetsmomenten aangegeven. Het is duidelijk dat na afronding van hoofdstuk 1 in periode 1 u verder gaat met hoofdstuk 2. De toetsing van hoofdstuk 2 zal echter pas in periode 2 plaatsvinden. In de vierde klas zijn we zo vrij geweest om een GPO (grote praktische opdracht) op te nemen. Bij 3 of 4 lesuren per week heeft u daar de ruimte voor. De GPO kunt u over meerdere perioden spreiden. Bijvoorbeeld starten in periode 1 en afronden met een schriftelijk verslag en een powerpoint presentatie in periode 2. Verder gaat de PTA van klas 4 er van uit dat de school drie toetsweken heeft waarin de wat grotere leerstofonderdelen getoetst worden. Na het laatste tentamen kunt u volop aan de slag met de examenvoorbereiding. Voorbeeld PTA voor de gemengde- en theoretische leerweg Periode/jaar Stofomschrijving Exameneenheid Toets vorm Klas 3 periode 1 Hoofdstuk 1 Consumeren, elke dag EC/K/4A weer Tijd Herkansing j/n S 50 min. J/N 1 Gewicht periode 2 Hoofdstuk 2 Het inkomen van de consument Hoofdstuk 3 De kritische consument periode 3 Hoofdstuk 4 De zekere consument EC/K/4A S 50 min. J/N 1 EC/K/4A en B S 50 min. J/N EC/K/4B S 50 min. J/N 1 periode 4 Hoofdstuk 5 Produceren en arbeid EC/K/5B S 50 min. J/N 1 Hoofdstuk 6 Produceren en bedrijfsleven EC/K/5A S 50 min. J/N 1 Klas 4 periode 1 Hoofdstuk 1 Natuur en milieu Hoofdstuk 2 De overheid Start GPO EC/K/8 EC/K/6 EC/K/2, EC/V/2 EC/K/3 S 100 min. J/N 1 16

17 3 VMBO-(K)GT DOCENTENHANDLEIDING periode 2 Hoofdstuk 3 Nederland en de Europese unie EC/K/7 S 100 min. J/N 1 Hoofdstuk 4 De wereld buiten Europa EC/K/7 Inleveren / presentatie GPO EC/K/2,EC/V/2 EC/K/3 S / M J/N 1 periode 3 Hoofdstuk 5 Inkomen Hoofdstuk 6 De belastingen EC/V/1 + EC/V/3 EC/V/1 + EC/V/3 S 100 min. J/N 1 na periode 3 Examenvoorbereiding Hoofdstuk 7 t/m H 11 n.v.t. CSE G/T * Consumptie Arbeid en bedrijfsleven Overheid Internationale ontwikkeling Verrijkingsstof Vaardigheden in samenhang EC/K/4A EC/K/5A EC/K/6 EC/K/7 EC/V/1 EC/V/3 S (CE) 120 min. 3 * In de schoolexamens (worden ook de eindtermen EC/K/1, EC/K/2 en EC/K/3 in combinatie met de andere eindtermen afgevraagd Voorbeeld PTA voor de gemengde- en theoretische leerweg Periode/jaar Inhoud/Stofomschrij Exameneenheid Toets ving vorm Klas 3 periode 1 Hoofdstuk 1 Consumeren, elke dag EC/K/4A weer Tijd Herkansing j/n S 50 min. J/N 1 Gewicht periode 2 Hoofdstuk 2 Het inkomen van de consument Hoofdstuk 3 De kritische consument EC/K/4A S 50 min. J/N 1 EC/K/4A en B S 50 min. J/N periode 3 Hoofdstuk 4 De zekere consument EC/K/4A S 50 min. J/N 1 17

18 periode 4 Hoofdstuk 5 Produceren en arbeid EC/K/5B S 50 min. J/N 1 Hoofdstuk 6 Produceren en bedrijfsleven EC/K/5A S 50 min. J/N 1 Klas 4 periode 1 Hoofdstuk 1 Natuur en milieu EC/K/8 S 50 min. J/N 1 Hoofdstuk 2 De overheid EC/K/6 50 min. periode 2 Hoofdstuk 3 Nederland en de Europese unie Start GPO EC/K/7 EC/K/2, EC/V/2 EC/K/3 S 50 min. J/N 1 periode 3 Hoofdstuk 4 De wereld buiten Europa EC/K/7 S 50 min. J/N 1 1 Inleveren / presentatie GPO EC/K/2,EC/V/2 EC/K/3 S / M na periode 3 Examenvoorbereiding Hoofdstuk 7 t/m H 10 CSE G/T * Consumptie EC/K/4A Arbeid en bedrijfsleven EC/K/5A Internationale EC/K/7 ontwikkeling S (CE) 120 min. n.v.t. * In de schoolexamens (worden ook de eindtermen EC/K/1, EC/K/2 en EC/K/3 in combinatie met de andere eindtermen afgevraagd 18

19 3 VMBO-(K)GT DOCENTENHANDLEIDING 6 Adviezen per hoofdstuk TIPS BIJ HOOFDSTUK 1 Consumeren, elke dag weer Hoofdstuk 1 is het eerste hoofdstuk van het examendomein consumptie. Voor een aantal leerlingen zal dit de eerste kennismaking zijn met het vak economie. Immers, economie is geen verplicht vak meer in de onderbouw. Sommige leerlingen krijgen gelukkig nog wel economie hetzij als apart vak hetzij binnen het vak mens en maatschappij. Paragraaf 1 geeft een inleiding op het vak economie waarbij een aantal relevante begrippen wordt uitgelegd. Paragraaf 2 behandelt het onderwerp geld in al zijn facetten. In paragraaf 3 worden de inkomsten en uitgaven behandeld. Paragraaf 4 gaat in op het consumptiegedrag van de consument. Dit consumptiegedrag is de laatste jaren aanzienlijk veranderd. De manieren van betalen in het huidige betalingsverkeer komen aan bod in paragraaf 5. Het hoofdstuk wordt afgesloten met de paragrafen rekenvaardigheden en examentrainer. 1 De consument en zijn behoeften Tip Begin de paragraaf met een introductie op het bord. Laat de leerlingen begrippen noemen die volgens hen te maken hebben met economie. Deel vervolgens een stapeltje gratis kranten (Metro, Spits) uit in de klas en geef bij een aantal actuele artikelen aan waarom ze met economie te maken hebben (wie maakt welke keuze en wat zijn de alternatieven?). Laat de leerling nu zelf drie andere artikelen uitzoeken met de opdracht aan te geven waarom ze met economie te maken hebben (wie maakt welke keuze en wat zijn de alternatieven?). Tot slot inventariseert u klassikaal wat de beste artikelen zijn. Tip Een leuke startopdracht: laat leerlingen een prioriteitenlijstje maken van wat ze graag zouden willen hebben. Een klassengesprek over de lijstjes en de keuzes die gemaakt moeten worden, geeft vaak een helder beeld over wat economie inhoudt: keuzes maken. 2 Wat is geld waard? Essentieel in deze paragraaf is dat leerlingen begrijpen welke enorme meerwaarde de indirecte ruil heeft boven de directe ruil. Tip Laat leerlingen tien beroepen opschrijven, waarbij nog niet duidelijk is wat het doel is van de opsomming. Loop daarna klassikaal na welke beroepen in een economie met alleen directe ruil mogelijk zijn, en welke niet. Waarschijnlijk is de uitkomst dat de meeste beroepen alleen mogelijk zijn in een economie met directe ruil. Het is nuttig om de ingewikkeldheid van direct ruilen te laten zien door de volgende ruilverhoudingen op het bord te schrijven: 1 kilo vlees = 4 broden 1 brood = 2 worsten 1 worst = 0,5 vis 1 trui = 10 liedjes zingen 1 trui = 3 haar knippen 1 haar knippen = 0,5 kilo vlees 19

20 Stel dat een leerling in vroegere tijden met directe ruil bard is en een huisoptreden bij een visser verzorgt met 10 liedjes. Vraag aan de klas: hoeveel vissen vraagt hij voor zijn optreden? (Antwoord: 6 vissen.) Tip Veel leerlingen vinden de geschiedenis van het geld interessant. Het is een geschikt onderwerp voor een praktische opdracht. Het is ook mogelijk om met onderstaande vijf bronnen de geschiedenis van het geld (van ruilhandel tot en met het girale geld) in korter tijdsbestek te behandelen. Deze bronnen kunnen ook in paragraaf vier behandeld worden. Vee, voedingsmiddelen en voorwerpen Vanaf het begin van het bestaan van de mens heeft ruilhandel in dieren, voedingsmiddelen en voorwerpen een grote rol gespeeld. Jagers ruilden hun opbrengst van de jacht tegen producten van boeren en vissers. Maar al duizenden jaren geleden vond men op verschillende plaatsen in de wereld een beter systeem: het ruilen van goederen tegen een bepaald goed dat als geld dienst deed. Vooral vee werd veel gebruikt als betaalmiddel. Voor (reizende) kooplieden was vee echter een onhandig betaalmiddel, omdat dieren veel te groot waren om te vervoeren. Zij ruilden dan ook meestal met tabak, thee en zout. Schelpen werden ook veel gebruikt als ruilmiddel. Zo kochten de Nederlanders slaven met schelpen. Ook kralen en loodjes werden vaak als ruilmiddel gebruikt. De Romeinen gebruikten lang voor onze jaartelling onbewerkt koper als betaalmiddel. Later werd het koper (net als zout) in baren gegoten. (Vrij naar Van ruilhandel naar pseudo-geld Bij ruilhandel ruilt de bakker met de slager een brood tegen een worst. Maar lang geleden werden in diverse landen op de wereld allerlei goederen als pseudogeld gebruikt. Bijvoorbeeld: vee, tabak, zout, thee, kralen en schelpen. In dat geval ruilt de bakker zijn brood tegen bijvoorbeeld zout, en gebruikt hij het zout om een worst te kopen. Dit veroorzaakte wel eens ongewenste situaties. Zo betaalde men in de Verenigde Staten vroeger met tabaksbladeren. Maar op die manier konden de Amerikanen hun eigen geld maken! Steeds meer Amerikanen gingen tabaksbladeren verbouwen, waardoor er heel veel geld in de economie kwam. Het gevolg: je moest steeds meer tabaksbladeren neertellen om een product te kopen. Anders gezegd: de prijzen van de producten stegen, er was inflatie. Een ander effect: de kwaliteit van de tabaksbladeren die als geld functioneerden werd steeds slechter. Mensen betaalden met de slechtste bladeren en hielden de goede bladeren zelf. Een tweede voorbeeld: Amerikanen hebben, net als veel andere volkeren, een tijd lang goud gebruikt als ruilmiddel. Maar er werd in de negentiende eeuw als gevolg van de gold rush steeds meer goud gevonden. Met als gevolg: steeds meer geld in omloop, en dus inflatie. De beroemde econoom en Nobelprijswinnaar Friedman concludeerde aan de hand van deze, en nog veel andere voorbeelden: te veel geld in omloop veroorzaakt inflatie. Het eerste echte geld De Egyptenaren waren de eersten die metalen (vooral zilver, maar ook goud en brons en dergelijke) als standaardruilmiddel gingen gebruiken. Daarbij was het gewicht de bepalende factor voor de waarde. Het voordeel daarvan was dat, als de waarde per gewichtseenheid bekend was, door middel van wegen iedere prijs betaald kon worden. Een nadeel was dat er altijd een weegschaal nodig was. Bij het gebruik van metalen kwam daarbij de complicatie dat ook de zuiverheid vastgesteld moest worden. In het Lydische koninkrijk werd in de zevende eeuw v.chr. het eerste echte geld gebruikt in de vorm van munten. Om munt genoemd te mogen worden, moest het stukje metaal aan drie criteria voldoen: 20

21 3 VMBO-(K)GT DOCENTENHANDLEIDING Het moest door de overheid die de munten uitgaf worden gewaarmerkt door middel van een merkstempel. Er moest een aanduiding van de waarde op staan. Het moest een vast gewicht en zuiverheid hebben (anders zou het steeds gewogen moeten worden om de waarde vast te stellen). (Vrij naar De eerste banken Goud als betaalmiddel gaf grote risico s. Bij een hoge prijs moesten grote porties goud vervoerd worden. Het risico van een overval was groot. Het betalen met munten had hetzelfde nadeel. De wissel was een oplossing voor het probleem. Banken bewaarden het goud voor hun klanten en gaven hun een wissel. Een wissel is een ondertekend papier dat in te ruilen was voor goud. De eigenaar kon de wissel gebruiken voor betalingen. Dit systeem was gebaseerd op vertrouwen: de ontvanger van de wissel vertrouwt erop dat de bank de wissel inruilt voor goud. Zolang de bank vertrouwd werd, werden de wissels vaak van de ene persoon aan de andere overgedragen en niet voor goud ingewisseld. Zo ontstond met de wissel het eerste bankbiljet. Fiduciair geld De houders van wissels wisselden hun biljetten haast nooit om voor echt goud. Daardoor konden de banken extra wissels creëren die zij als lening aan klanten in omloop brachten. Deze wissels waren dus niet meer gedekt door goud. Omdat dit geld niet aan goud gekoppeld is, noemen we dit geld fiduciair geld. Mensen gebruiken het geld zolang ze vertrouwen hebben in de waarde ervan. In onze tijd mag alleen een centrale bank, zoals in Europa de Europese Centrale Bank (ECB) bankbiljetten in omloop brengen. De particuliere banken, zoals ING, Rabobank en Fortis, brengen het girale geld in omloop. Als de bank krediet op de rekening van een klant stort voor de aankoop van een huis, is er met één simpele handeling van een bankemployé extra geld in omloop gebracht. Tip In de paragraaf wordt een eerste uitleg gegeven van het begrip inflatie. Om de leerlingen de interne waarde van een munt goed te laten begrijpen, is een voorbeeld van hyperinflatie heel geschikt. Hyperinflatie laat zien hoe de interne waarde geheel instort. Onderstaande twee bronnen kunnen daarbij dienen. Weblog Elise Elise van der Mark is voor een periode van zeven maanden uitgezonden naar Mutare in Zimbabwe. Het is haar taak om lokale organisaties in de cultuursector te ondersteunen. Een mens wordt niet gelukkig van geld. Maar stel nou dat er helemaal geen geld ís? En dan heb ik het niet over een lege pinautomaat, aan het einde van je geld een beetje maand over of een tegenvallende kerstbonus. Ik heb het over geen muntjes of briefjes kunnen vinden in een op geld draaiende economie. Maakt geld dan ook niet meer gelukkig? In Zimbabwe is het nu uiteindelijk zo ver gekomen. De Zim dollar is playing hard to get. In een land met een hyperinflatie van meer dan % is het lokale geld allang niks meer waard. Buitenlandse valuta zoals de US dollar, de euro en de rand overheersen de zwarte en langzamerhand ook al de legale markt. Tot twee weken geleden kreeg ik elke dag meer Zim dollars voor mijn ene US dollar. Totdat er iets raars gebeurde: er was geen geld meer in het land. Er was geen geld meer in het land! Ik liet het een tweede keer tot mij doordringen. Wat moest ik me daarbij voorstellen, vroeg ik anderen. Haarfijn werd mij uitgelegd dat juist door de inflatie en de hard stijgende prijzen er een enorm tekort aan geld was ontstaan. De banken waren leeg, de winkels bleven stil en de zoektocht naar geld begon. Voor iedereen. De afgelopen weken waren heel vreemd. Waren er eerst mensendikke rijen voor brood en eieren, nu slapen mensen 21

22 drie nachten achter elkaar voor de deur van de bank. Mocht er geld binnenkomen, dan staan ze in ieder geval vooraan in de rij. En onvermijdelijk in een situatie als deze, de ruilhandel komt weer tevoorschijn. Mijn schoenen, mijn telefoon, mijn tas, eigenlijk alles wat ik bij me draag, is materiaal om boodschappen mee te doen. (weblog Elise van der Mark op Een berucht voorbeeld van hyperinflatie Het komt regelmatig ergens in de wereld voor dat mensen het vertrouwen in het geld verliezen. Een van de bekendste voorbeelden speelde zich in Duitsland af, tussen 1918 en In Duitsland gebruikte men de mark als betaalmiddel. We nemen de prijs van een ei als voorbeeld. In 1914 kostte een ei in Duitsland 0,08 mark. In 1918 was de prijs van een ei gestegen tot 0,25 mark. De Duitsers raakten hun vertrouwen in de mark een beetje kwijt. Vier jaar terug kregen ze nog dik twaalf eieren voor een mark, nu nog maar vier. Maar het zou nog veel erger worden. In 1922 was de prijs gestegen tot 180 mark, in de zomer van 1923 tot mark, drie maanden later tot 80 miljard mark! Veel Duitsers vertrouwden het geld niet meer. Ze schakelden over op de ouderwetse ruilhandel. Om de betekenis van het instorten van de interne waarde zichtbaar te maken, kan ook het volgende voorbeeld dienen. Stel, je ziet de hyperinflatie aankomen. Wat dan te doen? Je leent bij de bank 1 miljoen en koopt een kasteel en een kip. Vervolgens komt de hyperinflatie en stijgt de prijs van een ei naar 1 miljoen. De kip legt een ei, je verkoopt het ei voor 1 miljoen, en lost daarmee je schuld bij de bank af. Dankzij de hyperinflatie ben je opeens een kasteeleigenaar zonder schuld! De clou van het verhaal is natuurlijk dat bij hyperinflatie de interne waarde van de munt instort, waardoor alle schulden en spaargelden waardeloos worden. Mensen zijn hun spaargeld kwijt, maar ook hun schulden. 3 Inkomsten en uitgaven van jongeren Tip Een aardige website om de leerlingen te laten zien is de site van het Nibud (Nationaal Instituut voor Budgetvoorlichting): Jongeren kunnen financiële verantwoordelijkheid niet aan Geld lenen zonder te weten of je de aflossing wel kunt betalen en geen spaargeld hebben. Jongeren vertonen volstrekt onverantwoord gedrag, zo betoogt het Nibud, het Nationaal Instituut voor Budgetvoorlichting. Het Nibud is geschrokken van het grote aantal jongeren (30 procent) dat geld leent zonder van tevoren te hebben bekeken of ze in staat zijn de lening terug te betalen. Meer dan een derde van de jongeren ouder dan 21 jaar leent wel eens geld. De helft van deze groep leent bij de bank. 30 procent van de jongeren die een lening bij de bank hebben, heeft geen idee hoe hoog de rente van die lening is en hoe lang ze moeten aflossen. Opvallend is ook dat de jongeren die lenen, minder overzicht over hun inkomsten en uitgaven hebben dan de jongeren die sparen. Jongeren die sparen zijn veel meer met hun financiële administratie bezig en beheren hun geld beter. 4 Waarom consumeren we steeds meer? Tip Als introductie op het onderwerp van deze paragraaf is het aardig om een discussie te starten over duurzaam consumeren. Als opwarmer kunt u het reclamefilmpje van het Wereld Natuur Fonds laten zien. 22