Divergent word order developments in Germanic languages:

Transcriptie

1 Divergent word order developments in Germanic languages: A description and a tentative explanation samenvatting artikel Marinel Gerritsen Introduction De taalkundigen die zich met woordvolgorde in de zin in de verschillende Germaanse talen bezighouden, hebben zich vreemd genoeg bijna zonder uitzondering enkel met reconstructie bezig gehouden: op zoek naar de Proto Germaanse woordvolgorde. Gerritsen wil in dit artikel aantonen dat het ook interessant is om de Germaanse woordvolgordeveranderingen diachroon te bekijken: voor elk van de Germaanse talen van de vroegste bronnen tot nu. Daaruit krijgen we een beter inzicht in de mechanismen van woordvolgordeverandering, meer dan bij reconstructiepogingen. Het zal ons bovendien een blik toelaten op andere taalfenomenen die parallel verlopen met deze veranderingen. Die kunnen dan eventueel tot verklaringsmodellen voor de geobserveerde veranderingen dienen. 108 Twee van die fenomenen worden eerst besproken: tangconstructies en inversie. In het tweede hoofdstuk kijken we dan naar de evolutie van de Germaanse talen wat deze twee fenomenen betreft, om in het slothoofdstuk te bekijken hoe deze bevindingen ons kunnen helpen bij de reconstructie, en bij syntactische theorieën. 1. Tangconstructies en inversie in de Germaanse talen 1.1. Het fenomeen tangconstructie en inversie Gerritsen verwijst naar het Duits bij de voorbeelden: a. Ich habe Peter gesehen: in hoofdzinnen is de verbale constituent uiteengetrokken. b. dass ich Peter gesehen habe: in afhankelijke zinnen komt alles achteraan c. Morgen werde ich Peter sehen: inversie in Duitse declaratieve zinnen die niet met het subject beginnen. 109 Voorbeelden a. en b. zijn voorbeelden van tangconstructies, c. is een voorbeeld van een inversie. Deze twee taalkundige fenomenen zijn belangrijk omdat ze een rol spelen in de typologie van de woordvolgorde: of ze al dan niet voorkomen is een factor in het karaktariseren van een taal als: > SOV (wel tangconstructie, geen inversie) > (X)VSO (geen tangconstructie, wel inversie) > (X)SVO (geen tangconstructie, geen inversie) 1.2. The Standard Modern Germanic languages Gerritsen heeft dus moderne Germaanse standaardtalen bestudeerd, maar die studie werd op twee gebieden beperkt: (1) Afrikaans en Jiddisch vielen eruit omdat ze te recent zijn en sterk beïnvloed werden door andere taalfamilies, en die twee factoren maken ze ongeschikt om als voorbeelden te

2 dienen; (2) enkel de Standaardtalen zijn besproken, en niet de dialecten, hoewel er geen enkele grond is om te beweren dat de dialecten er syntactisch een ander patroon op na zouden houden. Even kijken naar die talen dan: tangconstructies van nominale objecten zijn verplicht in het Duits, het Fries en het Nederlands, enkel in onafhankelijke en declaratieve zinnen. Inversie is in alle Germaanse talen verplicht, behalve in het Engels, in declaratieve hoofdzinnen die met gelijk wat beginnen, behalve met het subject. 110 Het is echter niet omdat inversie zo algemeen voorkomt, dat dat betekent dat het vooruitplaatsen van andere constituenten dan het onderwerp in al die talen ook aan dezelfde condities (syntactisch en pragmatisch) onderhevig is. Dat is van belang, want: hoe minder condities er daartoe zijn, hoe meer het weggaat van een taal zonder inversie, zoals het Engels. Het lijkt erop dat die verschillen qua condities echter niet groot zijn. Wellicht staan alle talen ongeveer even ver van het Engels. Met betrekking tot tangconstructies en inversie, kunnen we de modern Germaanse talen in drie groep en verdelen: 1. Engels (geen tangconstructie, geen verplichte inversie) 2. Scandinavische talen (geen tangconstructie, wel verplichte inversie) 3. Duits, Fries en Nederlands (wel tangconstructie, wel verplichte inversie) In tabel 1 zien we dat in de kolommen a, b en c opduiken; in wat volgt zullen we tonen dat die verdeling maar gedeeltelijk terug te vinden is in oudere taalstadia van deze talen Bevindingen in de vroegste stadia van de Germaanse talen Eerst en vooral: twee probleempunten in het onderzoek 1. Karakterverschillen in de oudste documenten. We weten immers dat syntax sterke invloed kan ondervinden van genre, stijl, rijm, metrum, De problemen zullen echter niet al te groot zijn wat de hier onderzochte fenomenen betreft. 2. Er zijn ook tijdsverschillen: niet alle oudste bronnen komen uit dezelfde periode. Dat vermoeilijkt een vergelijking omdat een document uit een bepaalde eeuw niet altijd toelaat een vergelijking te maken met alle andere documenten uit die eeuw voor de andere talen omdat die niet beschikbaar zijn. We kunnen eigenlijk maar terug tot 1475, het jaar van de oudste bron van het Fries. De tabel op pagina 111 toont dat voor alle Germaanse talen geldt (behalve het Engels) dat de woordorde die in de standaardtaal verplicht is ook zeer frequent of verplicht was in de oudste stadia van die taal. De absolute verschillen zijn hier wel graduele verschillen. In het volgende blokje bekijken we de verschillen qua tangconstructie en inversie diachroon.

3 1.4. Diachrone veranderingen In alle Germaanse talen (behalve het Engels) verdwenen afwijkingen van de standaardwoordorde beetje bij beetje. Variatie ondervindt meer en meer restrictie van syntactische en pragmatische factoren en de weinige uitzonderingen die nog openblijven worden sterk beperkt door de normaliserende invloed van de standaardtaal. 113 Het Engels dan. Tangconstructies verdwijnen gradueel, net als elders, maar voor inversie is de situatie complexer. Uit tabel 1 (pg. 111) zou je kunnen afleiden dat er nooit inversie geweest is, maar dat is wellicht fout. Stockwell wijst erop dat de factoren waaronder inversie kon voorkomen niet altijd dezelfde zijn geweest: in het late Oudengels was het gebruik van inversie veel minder beperkt dan in het vroege Oudengels en het Moderne Engels. Stockwell noemt inversie zelfs de norm voor woordvolgorde in het laat Oudengelse proza. Tabel 2 toont de evolutie, waarbij de verb second volgorde steeds frequenter wordt tot in 1001 en daarna terugzakt om tegen eind 14 de eeuw volledig te verdwijnen. Verb second treedt op onder invloed van een beperkt aantal constituenten: deels Oudengelse reflexieven, deels Vroegmiddelengelse innovaties. 114 Hoe is het gebruik van tangconstructie en inversie in de Germaanse talen geëvolueerd? INVERSIE verdween in het Engels werd verplicht in Duits en Nederlands TANGCONSTRUCTIE verdween in het Engels en in de Scandinavische talen werd verplicht in het Duits, het Fries en het Nederlands Hoe verklaren we dat? Dat lezen we in hoofdstukje Een voorzichtige verklaring voor de drieverdeling van de Germ. talen Een indeling in drie groepen werd wel al vaker gemaakt (Fourquet bijvoorbeeld), maar aan een mogelijke verklaring durfde niemand te beginnen. Verklaringen zijn dan ook a priori problematisch, maar Gerritsen zal toch enkele mogelijke oorzaken naar voren schuiven Inversie en het creo lische karakter van het Engels Inversie dus. Bijna volledig verdwenen in het Engels, verplicht in Duits en Nederlands en al verplicht in vroege taalstadia. Maar waarom verdween het in het Engels? Sommige taalkundigen wijten de hoge frequentie van inversies aan de stijl waarin het besproken deel van de Anglosaksische Kroniek is geschreven. Een levendige stijl zou zichzelf sowieso in XVS uitdrukken. Maar dat is niet het probleem: we moeten niet verklaren waarom inversie zo frequent was in het late Oudengels, maar waarom het niet verplicht werd in het Engels, zoals het dat wel werd in de andere Germaanse talen.

4 Taalkundigen schuiven een natuurlijke drift naar voren: SOV => (X)VSO => SVO. De Engelse ontwikkeling is dan vrij normaal te noemen. De vraag is dan wel waarom het Engels zo snel evolueerde. De overgang tussen XVS en SV duurt in andere Germaanse talen veel langer en is vaak tot op vandaag nog aan de gang. Er zijn verscheidene factoren naar voren geschoven, maar daarbij wordt vaak niet vermeld of die factor ook in andere Germaanse talen aanwezig is. Givon deed dat wel in z n onderzoek, en kwam tot de factor subject agreement conjugation. Hoe vaker talen dat hebben, hoe lager de kans dat ze SV volgorde hebben. In het Duits en het Oudengels is dat patroon sterk aanwezig, in het Moderne Engels en het Scandinavisch is het sterk geërodeerd. Maar Givon heeft niet gelijk: zijn data spreken elkaar tegen en er zijn nogal wat tegenvoorbeelden mogelijk (Noors en Nederlands bijvoorbeeld). 116 We hebben andere factoren nodig. En die kunnen ons geleverd worden door de geschiedenis: de Scandinavische invasies (ca ) en de Normandische invallen ( ). De vroege Scandinavische invallers waren enkel uit op plundertochten en er was weinig contact met de bevolking. Bij de latere Scandinaven (Denen en Noren) was dat wel even anders: ze vestigden zich in de 9 de en de 10 de eeuw in Engeland en hadden voortdurend contact met de oorspronkelijke bevolking. Die twee groepen verschilden ook niet veel van elkaar, en ze voelden de nood te communiceren. Er moet een soort interlanguage zijn ontstaan. Aangezien Angelsaksisch en Oudnoors cognate talen waren, waren ze wellicht tot op zekere hoogte onderling verstaanbaar. In beide talen werden echter extra veranderingen aangebracht om ze nog meer convergerend te maken. Het kan op pidginisering geleden hebben, maar aangezien het tot bijzondere domeinen beperkt bleef, is het twijfelachtig of het ook tot creolisering kwam. Hoe dan ook: die invloeden van andere talen zullen de normale veranderingsprocessen voor het Engels zeker hebben versneld. Maar de snelle verdwijning van inversie ligt niet aan die Scandinaven, aangezien de afname er pas na 1001 kwam (tabel 2). Sommige taalkundigen zeggen dat de woordorde indirect onder hun invloed is veranderd: de inflecties gingen verloren en zo werd de Engelse woordorde dan vastgezet in de de eeuw. Het is maar de vraag of dat helemaal klopt. Volgens Bailey en Maroldt zorgde de Scandinavische veroveringen voor een taalkundige instabiliteit, die het pad effende voor substantiële veranderingen tijdens en na de Normandische verovering. Die kan hebben bijgedragen tot de mogelijke creolisering van het Oudengels. In de voorbeelden van veranderingen komt woordvolgorde nergens voor, maar de verb third volgorde kan zeker uit creolisering zijn ontstaan. 117 Volgens Voorhoeve is verb third een snel regel voor creooltalen als de zin met een constituent begint die niet het subject is. Bijna alle creooltalen vertonen XSV, zelfs als de talen waarop ze

5 gebaseerd zijn dat niet hebben. Hier geldt het dus a fortiori, want de XSV volgorde was in het Normandisch Frans volledig geregulariseerd. Kunnen we de snelle grammaticalisatie van verb third volgorde in het Engels beschouwen als een rechtstreekse invloed vanuit het Frans? Goeie vraag. Het Frans vertoonde een prestigieuze positie in de Middelengelse samenleving: Frans werd gesproken door de hogere kringen, en dat kan de invloed op het Engels hebben vergemakkelijkt. Fisiak vindt de Middelengelse samenleving minder geschikt voor creolisatie dan de Oudengelse: Frans en Engels zijn onderling niet te verstaan, en amper 10% van de bevolking kende beide talen. Bovendien bleef er steeds een grote afstand tussen de Franssprekende en Engelssprekende bevolking. 118 Gerritsen kan niet met zekerheid zeggen of de snelle stabilisatie van verb third volgorde in het Middelengels nu uit een creolisatieproces met Scandinavische talen en Frans dan wel uit directe Franse invloed voortkomt. Daarvoor zouden we meer sociolinguïstische kennis moeten hebben, en moeten we twee dingen weten: hoe sterk kan woordvolgorde veranderen onder invloed van creolisering, en hoe zit het met ontlening op zinsniveau? Ontlening is sowieso een zwak verklaringsmodel, maar in het Middelengels viel er zo gigantisch veel te ontlenen dat het wel een factor moét zijn geweest Tangconstructies en de ontwikkeling van een analytisch werkwoordensysteem Waarom verdween de tangconstructie in het Engels en de Scandinavische talen, en werd hij gegrammaticaliseerd in Duits, Fries en Nederlands? Waarom die divergentie? Die vraag is moeilijk te beantwoorden, want dat proces was al bezig in een tijd waarvan we geen bronnen bezitten. Het verdwijnen van de tangconstructie in het Engels kunnen we wel reconstrueren: daar zijn wél bronnen van. Stockwell stelde volgende evolutie voor, van Germaans naar Engels: (a) SO(V)v > vso(v): comment focusing (b) vso(v) > xvso(v): linkage or topicalisation (c) TvX(V) > SvX(V): subject = topic (d) SvX(V) > SvVX: exbraciatie (hier gebruikt als tegengestelde voor tangconstructie ) (e) van bijzinsvolgorde naar hoofdzinsvolgorde door generalisatie 119 Tangconstructies zouden in het Engels dus na inversie verdwenen zijn, maar we zagen al eerder dat het in de andere Germaanse talen net omgekeerd is: (c) na (d) en (e). De Scandinavische talen doorlopen alle stappen, behalve (c). Het resultaat van (b) vinden we in Duits, Fries en Nederlands. In wat volgt gaat Gerritsen enkel door op de exbraciatie van (d) en (e). Stockwell stelt dat tangconstructies in het Engels verdwenen door een aantal fenomenen in het

6 Oudengels (de motivaties voor exbraciatie ), die het verb final karakter van de taal hebben verwoest en er een tangconstructieloze taal van maakten: (1) meer simpele dan complexe werkwoorden in het Oudengels; waardoor alle objecten en adverbia na het hoofdwerkwoord komen te staan (2) extrapositie van relatieve zinnen, conjuncties en dergelijke (3) postpositie van bijwoorden (4) sentential objects and subjects schuiven naar rechts 120 Het eerste is het belangrijkste: omdat werkwoorden vaker voorkomen, maar omdat de andere drie ook voorkomen in talen die zéker verb final zijn. Soit, als (1) wel degelijk de belangrijkste motivatie is om komaf te maken met tangconstructies, dan moet het zo zijn dat die motivatie minder of niet aanwezig is in het Duits, het Fries en het Nederlands. Dus: bij de overgang moeten Engels en Scandinavisch synthetischer zijn geweest in hun werkwoordsystemen. We hebben echter heel weinig informatie, dus het is moeilijk om het aan te tonen De ontwikkeling van een omschrijvend tijdensysteem in de Germaanse talen In het Proto Germaanse had je twee tijden: presens en preteritum. Beide waren inflecties. In het Gotisch heb je dat systeem ook nog, maar in de vroegste bronnen van Noord en West Germaanse talen vinden we al analytische tijden terug voor het verleden, gevormd met hebben en zijn : hebben normaal bij transitieve werkwoorden en zijn voor intransitieve. Vaak wordt beweerd dat de Romaanse talen een invloed hebben gehad op deze evolutie, mede omdat ze lijkt op de evolutie van Latijn naar die Romaanse talen. Ze zouden het gebruik van een omschreven perfectum met zijn en een omschreven futurum hebben aangemoedigd, en model hebben gestaan voor het omschreven perfectum met hebben. Veel taalkundigen staan achter die theorie, maar er is ook veel contestatie, vooral wat het tweede betreft: in hoeverre kan zoiets geleend zijn? Ebert beargumenteert dat ook het Oudijslands zo n hebben perfectum heeft, en dat is niet afgeleid van de Romaanse talen. Het is echter maar een schijnargument: het Oudijslands is gedeeltelijk geënt op het Iers. Nu kunnen we ook vaststellen dat er wel degelijk lexicale elementen zijn ontleend aan de Romaanse talen, waardoor de hypothese bepaald niet onwaarschijnlijk te noemen valt. Misschien is het in het echt wel iets tussen de twee geweest: een interne evolutie, die ondersteund en versneld werd door de Romaanse talen. Het ene sluit het andere immers niet uit. 122 Hoe dan ook: het ondersteunt de theorie dat er een relatie bestaat tussen de grammaticalisatie van tangconstructies, en de snelheid waarmee het omschreven tijdensysteem zich verspreidde. Volgens Lockwood verspreidde het analytische systeem zich het eerst over de West Germaanse talen en pas later over Scandinavië, waar de Romaanse talen weinig tot geen invloed hadden. Dat

7 zou het verschil qua tangconstructies kunnen verklaren: in Scandinavië minder perifrastische tijden en dus geen tangconstructies; in Duits, Fries en Nederlands wel perifrastische tijden en wel tangconstructies. 123 Maar hoe zit het dan met het Engels? Daar zijn echter redenen om te geloven dat het Engelse tijdensysteem zich pa s later heeft ontwikkeld van synthetisch naar analytisch. 1. Historisch gezien: in de Romaanse talen ontwikkelde het analytische systeem zich ruwweg tussen de 3 de en de 7 de eeuw, en toen was er bepaald geen grote band met Engeland, maar wél met het Germaanse vasteland. 2. Het tijdensysteem van het Engels heeft zich later ontwikkeld dan het Duitse en het Nederlandse. Participiumconstructies met to be en to have zouden we pas vanaf de vroege Middelengelse periode als echte perfectum en plusquamperfectumvormen kunnen beschouwen. Voordien waren het louter predicatieve adjectieven. Het Engels heeft overigens niet alleen de perifrastische tijden trager ontwikkeld dan het Duits en het Nederlands, er is ook een verschil in het aantal functies van het perfectum, of toch zeker tussen het Engels en het Duits. In het Engels heeft het perfectum enkel de oorspronkelijke functie over: vervollediging van een actie. In het Duits werd het een algemene tijd om zowel de functies van het perfectum als het preteritum uit te drukken. Dus: de verschillende ontwikkelingen van het analytische systeem in het Engels en het Duits en Nederlands, ondersteunen de hypotheses dat exbraciatie in het Engels gegrammaticaliseerd kon zijn en niet in het Duits en het Nederlands, omdat de veranderingen van synthetisch naar analytisch daar groter waren. 124 Er is echter nog meer bewijs: Lockwood beschrijft de competitie tussen het Duitse preteritum en perfectum. In de 12 de eeuw won het perfectum en nam het de functies van het preteritum over van Zuid naar Noord. Als onze hypothese klopt, dan zou daarmee verbonden ook de tangconstructie van Zuid naar Noord gegrammaticaliseerd moeten worden. En dat is zo! The hypothesis that the slower development of the tense system from synthetic to analytic in English and the Scandinavian languages in comparison with German, Frisian and Dutch, contributed to the disappearance of embraciation in English and the Scandinavian languages and, on the other hand, to its grammaticalisation in German, Frisian and Dutch De ontwikkeling van een omschreven en synthetisch passief in de Germaanse talen We hebben heel weinig bewijzen, maar we kunnen veronderstellen dat ook het Germaanse passief zich van een synthetische naar een perifrastische vorm ontwikkelde. Aangezien die perifrastische vormen in alle Germaanse talen voorkomen, en dat al in de vroege bronnen die we hebben, kunnen

8 125 we niet weten of die overgang vroeger gebeurde in de tangconstructie talen dan in de andere. Maar er is wél een verschil tussen passiviteitsuitdrukkingen in de Noord en West Germaanse talen: in de Scandinavische talen ontstond een synthetisch mediopassief tussen 600 en Daardoor werd het werkwoordensysteem van de Scandinavische talen minder analytisch dan dat van de andere Germaanse talen. We kregen er synthetische en passieve naast elkaar: hun systeem is synthetischer dan het onze. Dus: exbraciatie werd versterkt in talen met meer synthetische werkwoordsystemen dan talen die tangconstructief waren De ontwikkeling van een omschreven duratief aspect in de Germaanse talen Aspectverschillen waren in het Proto Germaans en het Vroeg Germaans meer uitgewerkt dan nu, en ze werden synthetisch uitgedrukt d.m.v. prefixen. Daarna ontstond een perifrase met een participium presens om het duratieve aspect uit te drukken. Volgens Mossé kwam dat in de West Germaanse talen vaker voor, en hij schreef het toe aan een ontlening aan het Latijn. Dat zou meteen ook verklaren waarom deze constructie veel minder voorkomt in de Scandinavische talen, maar het klopt niet helemaal: het moet een interne verandering zijn geweest, want deze constructie komt ook in andere Indo Europese talen voor. Dat sluit wel niet uit dat het Latijn een ondersteunende invloed kan hebben gehad. Hoe dan ook: het is weer een ondersteuning van de hypothese dat de grammaticalisatie van de exbraciatie in de Scandinavische talen verbonden is met het synthetischere karakter ervan. Wat het Engels betreft, zegt dit weinig: de constructie verdween in alle talen behalve het Duits (constructies met werden ) en het Engels (bv. He was/is going). Het Engels werd dus net méér analytisch, maar aangezien die evolutie pas heel laat plaatsvond (het werd pas frequent rond 1500, nà de tangconstructies en zo), is het geen tegenargument voor de hypothese De ontwikkeling van een omschreven wijs in de Germaanse talen In alle Germaanse talen werden de morfologische wijsaanduidingen vervangen door een omschreven vorm met modale hulpwerkwoorden of de wijs verdween gewoon. Het is complex om te onderzoeken, maar het lijkt er wel op dat deze evolutie pas laat plaatsgreep, misschien zelfs later dan de stabilisatie van de woordordepatronen. Het lijkt er dan ook op dat er weinig invloed is wat deze factor betreft. Wel is er nog onderzoek nodig Conclusies: grammaticalisatie van tangconstructies en het ontstaan van een perifrastisch werkwoordensysteem Hij heeft z n theorie weten te ondersteunen, die Gerritsen. De divergerende ontwikkeling van de Germaanse talen wat tangconstructies betreft, is verwant met verschillen in het analytische karakter van het werkwoordsysteem. De Scandinavische talen verschillen dan van Duits, Fries en Nederlands, bijvoorbeeld omdat de Scandinavische talen een synthetisch passief ontwikkelden naast een perifrastisch. Hoe dan ook: meer onderzoek is nodig. Het verdwijnen van

9 tangconstructies in het Engels kan bijvoorbeeld ook met het creolische karakter of invloed van het Frans te maken hebben gehad. De tang is immers één van de eerste zaken om te verdwijnen onder de invloed van taalcontact. 3. Concluding remarks Dit artikel maant vooral aan tot voorzichtigheid: 1. Je mag niet zomaar de syntactische ontwikkeling van één taal doortrekken naar alle talen van die taalfamilie. Dat werd vaak voor het Engels gedaan, maar we hebben vastgesteld dat he t Engels net de meest afwijkende is. 2. Je kan niet op basis van data van één taalstadium de hele woordordeverandering van verleden en toekomst reconstrueren of voorspellen. We zagen immers dat in het verleden alle talen grosso modo dezelfde woordvolgorde hadden, maar in de loop van de tijd tot drie sterk verschillende types zijn geëvolueerd. 3. We moeten ook sterk rekening houden met niet linguïstische factoren. De sociale, culturele en historische elementen van een taal zijn van groot belang voor taalverandering. Neem ze niet te licht op. Fin.