CULTUURHISTORISCHE VERKENNING LEENS, GEMEENTE DE MARNE. ir. J.O.D. Kloosterman drs. L. Prins

Transcriptie

1 CULTUURHISTORISCHE VERKENNING LEENS, GEMEENTE DE MARNE ir. J.O.D. Kloosterman drs. L. Prins De Rijksdienst voor de Monumentenzorg (RDMZ), die ressorteert onder het ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschappen, is het centrale expertise- en kennisinstituut op het terrein van de monumentenzorg in Nederland. De RDMZ streeft een blijvende integratie van waardevolle cultuurhistorische elementen in het veranderende leefmilieu na en wil de kennis van en de waardering voor historische stads- en dorpsstructuren en monumenten van geschiedenis en kunst bevorderen. Copyright: Rijksdienst voor de Monumentenzorg, maart 2005

2 1 INHOUDSOPGAVE 1 INLEIDING 2 2 ONTSTAAN EN ONTWIKKELING 4 3 HUIDIG RUIMTELIJK KARAKTER 12 4 ONTWIKKELINGSPERSPECTIEF 17 LITERATUUR 20 COLOFON 20

3 2 1 INLEIDING Voor de toekomstige ontwikkeling van de kern Leens in de gemeente De Marne is in opdracht van de gemeente door de Grontmij een ontwikkelingsvisie opgesteld (januari 2004), die op 23 maart door de raad van de gemeente De Marne is vastgesteld. Op basis van deze visie is vervolgens door Buro Vijn het Masterplan Leens opgesteld (november 2004). Het masterplan is begin 2005 nog in ontwikkeling. In de ontwikkelingsvisie komen verschillende ruimtelijke en functionele ontwikkelingen aan de orde, waarvan sommige van invloed zullen zijn op de bestaande cultuurhistorische kwaliteiten. Daarnaast kan de vraag worden gesteld op welke wijze deze kwaliteiten verder kunnen worden ingezet om de ruimtelijke kwaliteit van deze kern te verbeteren. Deze onderwerpen komen in het masterplan wel aan de orde, maar naar het oordeel van de gemeente is een nadere onderbouwing en een meer precieze opgave van de cultuurhistorische kwaliteiten nodig om een betere sturing aan toekomstige ontwikkelingen te kunnen geven. Deze expertise kan voorts bijdragen aan de inhoud van het masterplan, kan van nut zijn bij het opstellen van beeldkwaliteitsplannen voor verschillende onderdelen in het dorp en kan van belang zijn bij de verdere uitwerking en vormgeving van projecten. Daarom heeft de gemeente zich tot de RDMZ gewend met het verzoek voor de kern Leens een Cultuurhistorische Verkenning (CV) op te stellen waarin deze onderwerpen aan de orde komen. De gemeente De Marne is bekend met het instrument CV, aangezien voor de kern Zoutkamp in 1996 door de RDMZ een CV is opgesteld. Dit instrument is in de ogen van de gemeente effectief gebleken: verschillende thema s op het snijvlak van cultuurhistorie en ruimtelijke ordening konden in de CV in een integraal verband aan de orde komen en in samenhang in een ontwikkelingsperspectief worden geplaatst, waaraan vervolgens uitvoering is gegeven. De thema s die in de CV Leens aan de orde komen zijn: 1 mogelijkheden voor nieuwe uitbreidingen, in het bijzonder aan de zuidzijde van het dorp; 2 begrenzing van die uitbreiding, overgang naar het open landschap (naar beloop van die grens, en naar vormgeving); 3 hoe om te gaan met t Stort en met de halfverharde weg daar naar toe; 4 eventuele inbreidinglocaties benoemen (of juist ontraden); 5 routing door het dorp en eventuele gevolgen voor inrichting De Rijksdienst voor de Monumentenzorg brengt het instrument van de CV in omloop ter ondersteuning van een samenhangende belangenafweging op gemeentelijk en provinciaal niveau, maar eveneens ter stimulering van ontwikkelingsscenario s op basis van culturele identiteit. Dit alles met de verwachting dat de CV actief zal bijdragen tot een kwaliteitsbewust proces van herontwerp en ontwikkeling. De CV richt zich op het aangeven van

4 3 mogelijkheden voor nieuwe ruimtelijke en functionele ontwikkelingen, in het licht van bestaande cultuurhistorische waarden en beredeneerd vanuit de historisch-ruimtelijke ontwikkelingen in het gebied. De CV beperkt zich bewust tot het geven en onderbouwen van hoofdlijnen, zonder zich uit te spreken over een specifieke uitwerking van oplossingen. Het gaat in deze fase om het aangeven van uitgangspunten en principes voor een samenhangende opgave van thema s.

5 4 2 ONTSTAAN EN ONTWIKKELING Het regionale kader De gemeente De Marne maakt onderdeel uit van het Fries-Groningse en Noord-Duitse kustgebied van het zuidelijk deel van de Noordzee. Met het stijgen van de zeespiegel sinds de laatste IJstijd (circa jaar v. Chr.) bereikte de kustlijn omstreeks 6000 v. Chr. het huidige waddengebied. Onder invloed van de zee vormden zich strandwallen met daarachter een brede gordel van kleigronden en daar weer achter veenmoerassen. Verdergaande stijging van het zeewaterniveau leidde enerzijds tot erosie, met de vorming van de Lauwerszee tussen 700 en 1000 vanaf de 11 de eeuw de vorming van de Waddenzee. Op andere plaatsen vond sedimentatie plaats en werden kwelderwallen gevormd. Deze wallen werden afgewisseld door laagten, waarin geulen lagen die met de zee in verbinding stonden en waardoor processen van erosie en sedimentatie voortdurend konden plaatsvinden. Deze dynamiek werd, althans wat de erosie betreft, in etappes tot staan gebracht met de aanleg van dijken, vanaf de 11 de of 12 de eeuw. Sedimentatie bleef doorgaan en daarmee ook inpoldering van nieuwe, hoog opgeslibde gronden. De laatste inpoldering vond in 1939/40 plaats (Linthorst- Homanpolder). In het noordwestelijk deel van de provincie Groningen werden eerst de kernen van Middag en Humsterland bedijkt, een aaneensluitende zeewerende dijk de kust van de Waddenzee kwam circa 1200 tot stand. Het Noord-Nederlandse kustgebied kende incidenteel al bewoning in het vijfde millennium voor Christus. De periode van permanente bewoning begon in de vijfde of zesde eeuw voor Christus. De vestiging vond plaats op de vlakke bodem van de hoogst opgeslibde kwelderwallen. In periodes van zeespiegelstijging werd een deel van deze woonplaatsen weer verlaten, andere woonplaatsen werden opgehoogd, waardoor woonheuvels of wierden ontstonden. Met de verdergaande vorming van kwelderwallen vond een uitbreiding van het bewoonbare gebied plaats. Het Noord-Nederlandse landschap kent daardoor een gefaseerde opbouw, die in het ruimtelijke patroon en in het type nederzetting nog aanwijsbaar is. In het noordwestelijk deel van Groningen is sprake van een opeenvolgende aangroei van kwelderwallen waarin een zekere regelmaat te bespeuren is. De aangroei vond in noordelijke richting plaats waarbij de kwelderwallen min of meer parallel aan elkaar in het landschap kwamen te liggen. Met de bewoning van de hoogste delen van de wallen door de mens kwam ook in de ligging van de wierden een zekere regelmaat te liggen. In het gebied tussen het Reitdiep en de Waddenzee zijn van zuid naar noord de volgende kwelderwallen met wierden aanwezig, volgens J.J. Meijering en P. van der Ploeg, Landschapsbeeld in de provincie Groningen (Dienst R.O., Groningen 1991): - een (onderbroken) kwelderwal vanaf Vierhuizen in zuidoostelijke richting naar Niekerk, Houwerzijl en Zuurdijk (bewoond vanaf het begin van de jaartelling) - een kwelderwal vanaf Vierhuizen in oostelijke richting via Ulrum, Leens, Wehe-Den Hoorn (ca. 700) - een zijtak ten noorden daarvan met huiswierden bij Grijssloot - de kwelderwal van Kruisweg Kloosterburen (ca. 1100)

6 5 - een kwelderwal bij Kleine Huisjes (ca. 1200) - een kwelderwal bij Wierhuizen Pieterburen (ca. 1250). Bij bewoning in de vorm van wierden kan een viertal vormen worden onderscheiden: 1. bebouwde wierden 2. behuisde wierden 3. onbehuisde wierden 4. huiswierden of verhoogde woonplaatsen Op de twee eerstgenoemde en oudste kwelderwallen komen alle vier de types van wierden voor, op de later gevormde wierden komen alleen de onder punt 4 genoemde huiswierden voor. Op de kwelderwal van Vierhuizen naar Wehe-Den Hoorn hebben zich de grootste bebouwde wierden ontwikkeld, het oudste deel van de dorpen Vierhuizen, Ulrum, Leens en Wehe liggen op een woonheuvel. De overwegende oost-west oriëntatie van de reeksen wierden heeft met zich meegebracht dat ook de landverbindingen tussen de bewoonde plaatsen een oost-west oriëntatie hebben gekregen. Deze oost-west oriëntatie lijkt ook de basis te zijn geweest voor de ontginning van de kweldergrond. Er is sprake van blokvormig verkavelde stroken (opstrekkende verkaveling), waarbij de stroken ongeveer haaks op de kwelderwal en daarmee ook op de oost-west lopende landwegen staat. Vooral ten noorden van de kwelderwal Vierhuizen Wehe-Den Hoorn kent dit patroon een grote regelmaat. Sterk bochtig verlopende sloten en vaarten die dwars door dit patroon lopen kunnen worden opgevat als van oorsprong natuurlijke geulen uit de periode dat het kweldergebied nog in verbinding met de zee stond. Een deel van de vaarten maakte onderdeel uit van het waterwegennet van de provincie. Vergraving en uitdieping voor de aanleg van trekvaarten vond vooral in het midden van de 17 de eeuw plaats, op initiatief van de Staten van Groningen. De tweede helft van de 19 de eeuw is een tweede periode waarin dit net verbetering ondergaat (o.a. verbetering van de Leenstervaart en Houwerzijlstervaart in 1872 en aanleg van het gedeelte Ulrum Zoutkamp van het Hunsingokanaal met de uitwateringssluis uit 1868). Het hoofdpatroon van landwegen verbindt de wierden onderling en loopt over de kwelderwal, en is dus hoofdzakelijk oost-west georiënteerd. Een secundair net, vooral bedoeld om de omringende landerijen te bereiken is gedeeltelijk ingepast in het verkavelingspatroon en kent dan ook vaak een noord-zuid oriëntatie. Rond het begin van de 20 ste eeuw vond gedurende enkele decennia de commerciële afgraving van wierden plaats. Onbebouwde delen van de wierden werden tot het niveau van het omringende maaiveld of zelfs iets daaronder afgegraven en als meststof verkocht, onder andere ter verbetering van arme zandgronden in Drenthe. Een belangrijke voorwaarde voor het al dan niet afgraven was de bereikbaarheid van de wierde over het water voor de afvoer van de gewonnen aarde. In Leens en directe omgeving heeft op beperkte wijze afgraving plaatsgevonden: de dorpswierde is vanwege de overal aanwezige bebouwing op de wierde niet afgegraven. Eén van de behuisde wierden oostelijk van de dorpskom, de Tuinsterwierde, is voor de helft afgegraven; ter plaatse ligt de ijsbaan. De behuisde, de onbehuisde wierde en

7 6 de twee huiswierden ten zuiden van Verhildersum zijn niet afgegraven. Westelijk van de dorpskom is de behuisde wierde voor een klein deel afgegraven, de onbehuisde is gaaf gebleven. Leens Gegevens over de ruimtelijke ontwikkelingen van Leens zijn tot aan de 19 de eeuw zeer schaars. Op archeologische en bodemkundige gronden wordt het ontstaan van bewoning op deze kwelderwal gedateerd op ca. 700 na Christus. De dorpswierde is tot aan de aanleg van zeedijken opgehoogd, waarbij uiteindelijk een ovaalvormige woonheuvel tot stand kwam, gelegen in het zuidoostelijke kwadrant van het assenkruis gevormd door de Hoofdstraat en een noord-zuidroute, gevormd door de Breekweg, de Zr. A. Westerhofstraat en de Rietemastraat. (Achterin dit rapport is een straatnamenkaart opgenomen). De Petruskerk, op de top van de wierde, dateert in de oudste onderdelen van rond 1100 en is een teken van de aanwezigheid van een dorpsgemeenschap ter plaatse. De oudste vermelding van de plaatsnaam als Lidenge is uit De oudste gedetailleerde plattegrond van het dorp is de kadastrale minuut uit 1829, waarop de hierboven geschetste structuur van het assenkruis zichtbaar is (zie plattegrondenreeks op blz. 8-10). Aan de zuidzijde van het dorp splitst de Rietemastraat zich in de Zr. A. Westerhofstraat op de westflank van de wierde en de Wilhelminastraat op de oostflank van de wierde. De Zr. A. Westerhofstraat kent na kruising van de Hoofdstraat een verlengde in noordelijke richting, de Wilhelminastraat eindigt bij de Hoofdstraat. In het door deze straten omgeven terrein ligt de Petruskerk, tussen beide straten over de flanken van de wierde is één dwarsstraatje aanwezig, de huidige Strengstraat. Alle hier genoemde straten zijn in 1832 bebouwd, overwegend met losstaande panden. Beide straten over de wierde zijn over het grootste deel tweezijdig bebouwd. Dit geldt ook voor de Hoofdstraat, die alleen ter hoogte van de wierde een min of meer dichte bebouwing kent. Kenmerkend voor de hier geschetste bebouwingsstructuur uit het begin van de 19 de eeuw is de ligging van het overgrote deel van de bebouwing op de wierde. Maar op de kaart zijn ook de eerste aanzetten tot uitbreiding daarbuiten zichtbaar, vooral aan de oostzijde en in mindere mate aan de zuidzijde van het dorp. Aan de zuidzijde gaat het om lintbebouwing langs de Rietemastraat en de daarlangs gelegen Leenster Vaart, die via (de voorloper van) het Hunsingokanaal aangesloten was op het waterwegennet van de provincie. Aan de oostzijde van Leens ging het om een ijle lintbebouwing langs de Hoofdstraat en bebouwing aan de Julianalaan, die aan de oostzijde van de wierde parallel aan de Wilhelminalaan loopt. De hier geschetste structuur lijkt ook aan het eind van de 18 de eeuw al aanwezig op de provinciekaart van Beckering (1781). De schaal van deze kaart laat nauwelijks gedetailleerde conclusies toe, maar de wierdestructuur zoals hierboven geschetst is er op herkenbaar. In de loop van de 19 de eeuw en in de 20 ste eeuw maakt het dorp een gestage groei door. Basis voor die groei is de voorspoedige ontwikkeling van de landbouw in de Groninger kleistreek die de welvaart en de bevolkingsgroei positief beïnvloed. De welvaart kan nog worden

8 7 afgelezen aan de bebouwing in vele Noord-Groningse dorpen. Er verschijnen luxueuze rentenierswoningen, terwijl ook de middenstand zich uit kan breiden in de dorpen. De groei doet zich in eerste instantie voor op de plekken waar de aanzet in 1832 al zichtbaar was: in oostelijke richting langs de Hoofdstraat/Valge en aan de zuidzijde langs de Rietemastraat/Leenster Vaart. Op de topografische kaart van 1906 zijn deze verdichtingen zichtbaar. In de 19 de eeuw ontstaat ook de bebouwing aan t Stort. De arbeidershuisjes werden in 1864 gebouwd. De naam zou zijn ontleend aan het zand dat bij het graven van de Hoornse Vaart, het verbindingskanaal Leens Wehe-Den Hoorn, vrijkwam en hier werd gestort. Tot aan de Tweede Wereldoorlog is de uitbreiding in de vorm van nog enige verdichting en de aanleg van een enkele straat bescheiden te noemen. De aanleg van de spoorlijn speelde een rol in de aanleg van nieuwe straten. Een paardentram onderhield tussen 1897 en 1922 de verbinding via de Hoofdstraat met de naburige dorpen, in 1922 wordt deze vervangen door de spoorlijn Winsum Zoutkamp waarvoor het baanvak ten noorden van het dorp wordt aangelegd. Ter hoogte van Leens wordt een station gebouwd dat via een nieuw aan te leggen weg, de huidige R. Ritzemastraat, de verbinding maakt met het dorp en even ten oosten van de dorpswierde uitkomt op de Hoofdstraat. In 1929 is aan de R. Ritzemastraat nog vrijwel geen bebouwing aanwezig. De kaart van 1929 laat verder zien dat de verdichting aan de Hoofdstraat/Valge nog enigszins is toegenomen. Die verdichte lintbebouwing loopt ongeveer door tot de huidige Burgemeester E. Tj. van Starkenborgh Stachouwersstraat, die op de kaart van 1929 voor het eerst aanwezig is. Verder naar het oosten heeft zich, ten opzichte van 1906, een ijle lintbebouwing ontwikkeld, met hier en daar een enige verdichting. Deze structuur aan de Valge en Wierde ten oosten van de Burgemeester E. Tj. van Starkenborgh Stachouwersstraat, met hier en daar rijtjes woningen maar ook onbebouwde delen is sindsdien tot op heden vrijwel onveranderd gebleven. Ook de uitvalswegen in zuidelijke, westelijke en noordelijke richting veranderen nadien nauwelijks nog wat betreft de bebouwingsstructuur: lintbebouwing breidt zich niet verder uit (Rietemastraat) en aan de Breekweg verschijnt pas in de jaren 60 van de 20 ste eeuw de eerste bebouwing. De spoorlijn is nooit een groot succes geworden, onder andere door de opkomst van het gemotoriseerde wegverkeer en functioneert, met een onderbreking, tot In 1942 worden de rails en bielzen door de Duitse bezetter verwijderd voor hergebruik elders. Het baanvak blijft min of meer herkenbaar in het landschap liggen, wel wordt het verhoogd liggende dijklichaam ter hoogte van Leens over een afstand van enkele honderden meters afgegraven. De topografische kaart van 1942 laat zien dat de ruimtelijke ontwikkelingen ten opzichte van de vorige editie bescheiden zijn: de huidige Jan Zijlmasingel is dan aangelegd (en schaars bebouwd). Deze aanleg sluit aan op de R. Ritzemastraat (deze straat heette tot 1946 Stationsstraat) en voegt zich in de tot dan toe bestaande ontwikkeling: aan de oostzijde van het dorp, passend in de noord-zuid gerichte verkaveling en daarmee haaks op de Hoofdstraat.

9 8 De uitbreiding die Leens daarna ondergaat, speelt zich vooral in en na de jaren 60 van de 20 ste eeuw af en doet zich voor in de aanleg van nieuwe straten en woonwijken in het zuidoostelijke kwadrant, zo valt uit de topografische kaarten van 1960, 1968, 1979 en 2002 af te leiden. In de jaren 60 komt ook de invulling van de noordoostelijke kwadrant op gang met de aanleg van een openluchtzwembad en in de jaren 90 met de bouw van een nieuw gemeentehuis. In diezelfde periode wordt in de noordwestelijke kwadrant een klein bedrijventerrein ontwikkeld. In de zuidwestelijke kwadrant bestaat de verandering uit vervanging van panden (de lus aan de zuidwestzijde van de wierde), maar ruimtelijk-structureel is hier sinds het kadastrale minuutplan eigenlijk niets veranderd.

10 9

11 10

12 11

13 12 3 HUIDIG RUIMTELIJK KARAKTER De beschreven ruimtelijke ontwikkelingsgeschiedenis van Leens is ook in de huidige opbouw van het dorp nog herkenbaar aanwezig, hoewel dat als gevolg van latere veranderingen soms moeite kost. De verschillende ontwikkelingsfasen zijn te onderscheiden in gebieden met eigen kenmerken, die samen de karakteristieke dorpsstructuur vormen. De basis voor de totale dorpsstructuur wordt gevormd door de landschappelijke opbouw met een oost-west verlopende kwelderwal waarop de wierden zijn gelegen en waar vanouds de doorgaande weg loopt tussen de dorpen die op een aantal van die wierden tot ontwikkeling zijn gekomen. Ook het patroon van waterlopen is daaraan gerelateerd: deze liggen in het lager gelegen gebied tussen de kwelderwallen en hebben een daarmee overeenkomende richting. De aansluiting op de wat hoger liggende dorpen vindt vaak plaats via een opvaart dwars op de kwelderwal. Veel dorpen zijn tot buiten de oorspronkelijke wierde uitgegroeid langs deze aansluitende land- en waterwegen. Leens is daarvan een typisch voorbeeld. De belangrijkste dragende elementen van de historisch-ruimtelijke structuur van Leens vormen een winkelhaak (zie afbeelding hieronder). De verticale lijn, dwars op de kwelderwal, bestaat uit de oudste kern en de bebouwing langs de voormalige Leenstervaart, de horizontale lijn wordt gevormd door de lintbebouwing langs de oude doorgaande weg Ulrum-Wehe, inclusief de strook ten noorden daarvan tot aan de Achtervalge. De historische dorpskom beslaat de oorspronkelijke dorpswierde en kenmerkt zich door een noord-zuid gerichte structuur van twee min of meer evenwijdige smalle hoofdstraten [Westerhofstraat en Wilhelminastraat] met dwars daarop enkele ondergeschikte paden of gangen. Het kerkterrein ligt tussen beide hoofdstraten in en grenst daar ook direct aan; voor het overige zijn de hoofdstraten tweezijdig bebouwd met aaneengesloten individuele bebouwing. De bijzondere positie van het kerkterrein wordt nog eens benadrukt door enkele aangrenzende oost-west gerichte bebouwingsstroken aan de noord- en zuidzijde van het kerkhof. Door de lange zichtlijnen over de noord-zuid lopende hoofdstraten is het reliëf van

14 13 de wierde goed herkenbaar. De oostelijke, niet doorlopende, noord-zuid straat [Julianalaan] ligt weliswaar buiten de eigenlijke wierde, maar behoort structureel en ruimtelijk bij dit oudste dorpsdeel. Deze komt dan ook al voor op de oudste kaarten, van voor (De structuur van de historische dorpskern is hoewel kleinschaliger vergelijkbaar met die van Warffum, waar ook een patroon van evenwijdige hoofdstraten over de wierde loopt.) De Rietemastraat langs de grotendeels gedempte Leenstervaart ten zuiden van de oudste kern kenmerkt zich door zijn lineaire opbouw aansluitend op de dorpskom. Het punt waar deze twee in elkaar overgaan is goed herkenbaar en in ruimtelijk opzicht bijzonder door de sterke verschillen in profielopbouw en de oriëntatie van de bebouwing op de kop van de vroegere vaart. (Tot 1964 heette de Rietemastraat Haven Oostzijde en Haven Westzijde). De vaart splitste zich in de bocht van de Rietemastraat in een korte zijtak, die in noordoostelijke richting liep, achter de bebouwing langs de oostzijde van de Rietemastraat (en is nu nog als sloot aanwezig). In de maat en indeling van de straatruimte zijn de oorspronkelijke haven en opvaart naar het dorp nog goed afleesbaar, evenals het daarmee samenhangende, deels bedrijfsmatige karakter van de bebouwing. In de huidige situatie kent dit gebied weinig ruimtelijke kwaliteit. Bij eventuele toekomstige ingrepen zouden niettemin enkele van de huidige ruimtelijke karakteristieken gehandhaafd moeten blijven om de historisch gegroeide situatie van haven met bedrijfsbebouwing afleesbaar te houden. De oude doorgaande weg (Hoofdstraat-Valge) vormt eveneens een lineaire ontwikkeling, dwars op wierdestructuur en rakend aan het noordelijk deel van oude dorpskom. Binnen deze samenhangende structuur is in een aantal deeltrajecten te onderscheiden, die in verschillende tijdsperioden tot ontwikkeling zijn gekomen en een eigen karakteristiek kennen. Het duidelijkst is dat het geval bij het deel dat tevens deel uitmaakt van de historische dorpskern en dat zich manifesteert door een dicht aaneengesloten bebouwing en een geringe profielbreedte. Naar het westen kent de weg een vrij snelle overgang naar het open gebied met alleen aan de noordzijde nog losse bebouwing. In oostelijke richting echter zet de tweezijdige lintbebouwing zich nog over een grote lengte voort, waarbij de ruimtelijke karakteristiek geleidelijk wisselt en verschuift. Belangrijkste variabelen zijn de profielbreedte en indeling (ligging rooilijn, karakteristiek van het voorterrein, voetpad, bermsloot) en de maat en aaneengeslotenheid van de bebouwing in de straatwanden. De variaties hiervan in combinatie mate het licht gebogen beloop van de weg leidt tot een afwisselende ruimtelijke beslotenheid die naar het oosten toe geleidelijk opener wordt. De overgang naar het open gebied bij Verhildersum is echter weer duidelijk gemarkeerd door het einde van de bebouwing aan de noordzijde in de buitenbocht bij de passage van het hoogste punt van de wierde (bij de ijsbaan). Hierdoor ontstaat een visueel waardevolle overgang met een ruim zicht op de omgeving van het borgterrein vanaf het punt waar de dorpsstructuur eindigt. De langs deze oost-west route liggende wierden leveren een belangrijke bijdrage aan de ruimtelijke karakteristiek. Deze wierden liggen zowel buiten het dorp (aan de westzijde bij Houw en aan de oostzijde tegenover Verhildersum) als daarbinnen (bij de kerk en bij de ijsbaan) en geven daarmee een verband met het landschap en extra reliëf aan de ruimtelijke diversiteit binnen het lint.

15 14 De omgeving van de Achtervalge maakt deel uit van de historische oost-west structuur: van oorsprong vormde deze lijn de achterzijde (rand) van de hoger gelegen gronden. De bebouwing erlangs vormt een verbreding van de bebouwingstructuur langs de doorgaande weg, zoals al op de kadastrale minuutkaart is te zien. Later, na de aanleg van de spoorbaan en vervolgens de provinciale weg, schuift de noordrand verder op waardoor een bredere strook bij het dorp is gaan horen en de structuur zich tot een T-vorm ontwikkelt. Daarbij werd de ruimtelijke betekenis van de gronden tussen de Achtervalge en het spoortracé echter minder duidelijk. De aanleg van de spoorlijn ligt ook ten grondslag aan het ontstaan van een nieuwe structuurlijn ten oosten van de dorpskom: de verbinding tussen Hoofdstraat en station [R. Ritzemastraat] ontwikkelt zich tot een as die naar het zuiden is verlengd [Jan Zijlmasingel] en via een bajonetbeweging aansluit op de kop van de Leenstervaart. Van een bewust ontwerp kan hier niet gesproken worden omdat de beide straten niet in elkaars verlengde liggen en er een ruime tijdsperiode tussen de aanleg van beide ligt. Desondanks ontstaat hiermee een stations-as die de koppeling vormt tussen de oudste dorpsstructuur (winkelhaak) en de verbreding daarvan tot de uiteindelijke T-structuur die nu zo kenmerkend is voor Leens. De betekenis van deze stations-as blijkt er ook uit dat de invulling tussen provinciale weg en Hoofdstraat hieraan is opgehangen, evenals de latere woongebieden, die zijn toegevoegd in de periode na de Tweede Wereldoorlog. Laatstgenoemde vormen, naast een invulling bij de Achtervalge, een aaneengesloten gebied aan de zuidoostzijde van het dorp dat achter de lintbebouwing is gesitueerd en daardoor de historisch-ruimtelijke hoofdstructuur grotendeels respecteert en intact laat.

16 15 Deze structuur, die inzicht geeft in de inwendige opbouw van Leens in relatie tot de afleesbare ontwikkelingsgeschiedenis, wordt in zijn totaliteit weergeven in de volgende figuur. Naast de interne opbouw zijn de ligging van het dorp in het omringende landschap en de overgangen daartussen vanuit historisch oogpunt van waarde. De afzonderlijke dorpen en andere ruimtelijke elementen, die als een reeks op de kwelderwal liggen, ontlenen hun herkenbaarheid mede aan het feit dat ze, langs de doorgaande route, ruimtelijk van elkaar gescheiden zijn. Ten westen van Leens is de open ruimte ten opzichte van Ulrum en de wierde bij Houw van belang, aan de oostzijde de afstand ten opzichte van Verhildersum. In beide gevallen verloopt de overgang in twee stappen, doordat de aaneengesloten lintbebouwing aan weerszijden van de oude doorgaande weg op verschillende punten eindigt, zodat steeds één bebouwingsstrook gericht is op het open gebied buiten het dorp. De westelijke rand van Leens is bovendien als waardevol te beschouwen in verband met het feit dat daar de oorspronkelijke rand van het wierdedorp nog steeds grenst aan het open gebied, waardoor kenmerkende zichtlijnen over het landschap op de dorpsrand en de kerktoren gehandhaafd zijn gebleven. Behalve dit zicht van buiten op het dorp is ook de omgekeerde zichtrelatie van belang: het zicht vanaf de wierde tussen de bebouwing door op het open landschap. (Op de topografische kaarten van 1906 en 1933/42 staan enkele percelen direct ten westen van de wierde als bebost aangegeven). De hier beschreven kwaliteiten wat betreft de zichtrelaties kunnen inmiddels als vrij zeldzaam beschouwd worden, omdat bij de meeste andere wierdedorpen door uitbreiding van de bebouwing de zichtrelaties tussen (delen van) de oudste dorpskern op de wierde en het buitengebied verdwenen zijn. De landschappelijke ruimten ten noorden en ten zuiden van Leens maken deel uit van de oost-west gerichte structuur van open ruimte tussen de kwelderwallen. Aan de noordzijde is deze opbouw nog goed herkenbaar, mede door de ruime afstand ten opzichte van de

17 16 boerderijenreeks bij Grijssloot èn doordat de provinciale weg een scherpe noordgrens van het dorpsmassief vormt. Meer naar het oosten snijdt deze strakke lijn echter het gebied direct ten noorden van de Achtervalge af van het open landschap waar het eigenlijk deel van uitmaakt. De open zone aan de zuidzijde van Leens, waarin zich het Hunsingokanaal als centrale as bevindt, is een structureel onderdeel van het landschap buiten de meer bebouwde kwelderwal. De bebouwing van t Stort, ontstaan in de tweede helft van de 19 de eeuw langs de toen vergraven tak van het Hunsingokanaal, markeert de splitsing met het Warfhuister Loopdiep en ligt als een kleine bebouwingsconcentratie op ruime afstand in het open landschap. De overheersende zuidelijke uitbreidingsrichting en opdringende woonwijken van Leens leveren echter in toenemende mate een spanning op met deze historisch-landschappelijke opbouw. In principe zet de open ruimte zich evenwijdig aan de kwelderwal naar het oosten voort langs het Warfhuister Loopdiep. Een opmerkelijke karakteristiek is dat deze open zone ook naar het noordoosten afbuigt, samen met de Hoornse Vaart, die hier door een lagergelegen deel van de kwelderwal is gegraven. Hierdoor sluit de open ruimte rondom Verhildersum aan op het open landschap ten zuiden van Leens.

18 17 4 ONTWIKKELINGSPERSPECTIEF Handhaven en versterken historische structuur Voor de verdere ruimtelijke ontwikkeling van Leens is het van belang te streven naar het handhaven en zo mogelijk versterken van de aangeduide historische structuur, die een deel van de karakteristiek van het dorp draagt en in vele opzichten nog altijd goed herkenbaar aanwezig is. Ook voor de randen van het dorp en de relatie met het omliggende landschap kunnen aandachtspunten uit de cultuurhistorische analyse worden afgeleid. Samen met de oudste dorpskern van het wierdedorp vormt een aantal daarmee verbonden lineaire structuren de ruggengraat van het dorp (T-structuur). Versterking van de karakteristiek van de afzonderlijke onderdelen van de historische hoofdstructuur, maar ook van de ruimtelijke samenhang daartussen, kan een bijdrage leveren aan de ruimtelijke kwaliteit. Voor de Hoofdstraat-Valge bijvoorbeeld betekent dit het versterken van de lineaire structuurkenmerken van de lintbebouwing als geheel, zoals herinrichting met eenduidige indeling van het dwarsprofiel en bijbehorend materiaalgebruik die het oorspronkelijke karakter van doorgaande route versterkt. De kenmerkende verschillen tussen ondermeer de oude dorpskern en de dichtere bebouwingsclusters aan Valge en Wierde kunnen daarbinnen behouden blijven en aanknopingspunten vormen voor ruimtelijke variaties. Omdat de bestaande inrichting op gespannen voet staat met het de karakteristieke ruimtelijke continuïteit van de Hoofdstraat verdient het aanbeveling de mogelijkheid te onderzoeken tot herstel van tweerichtingsverkeer in het smalle, oude gedeelte. Nieuwe uitbreidingen en de begrenzing daarvan Het sterke lineaire karakter van de oost-west route pleit ervoor om bij de nieuwe ontwikkeling op het ijsbaanterrein te streven naar een inrichting waarbij de relatie tussen de bestaande delen van de lintbebouwing wordt versterkt. Eventuele nieuwbouw kan dan òf direct langs de zuidzijde van de oude doorgaande weg wordt gesitueerd, òf meer teruggerooid, op het talud van het gedeeltelijk te herstellen wierdeprofiel. Gelet op de belemmeringen aan de noord-, oost- en westzijde is het logisch om nieuwe uitbreidingen aan te sluiten op de woongebieden in het zuidoostelijke kwadrant van het dorp. Het is daarbij echter zaak om duidelijk afstand houden ten opzichte van het Hunsingokanaal als waterstructuur in het open gebied buiten de kwelderwal en ook de aansluiting daarvan op het open gebied rondom Verhildersum te respecteren. Als globale begrenzing van het dorpsmassief aan de zuidzijde vloeit hieruit een lijn voort die vanaf de boerderij in de bocht van de Leenstervaart via de knik in de kleilaan naar t Stort naar de westkant van de Tuinster wierde tegenover Verhildersum loopt.

19 18 Kenmerkend voor de bebouwing van t Stort is de ligging op afstand in het open landschap; het huidige pad ware daarom hooguit als ondergeschikte verbinding met een verharde voetgangers- en fietsstrook te handhaven. De vormgeving van de route over de provinciale weg ware sterker te variëren door de bestaande verschillen te accentueren. Overschrijding van de provinciale weg met bebouwing of andere voorzieningen is vanuit landschappelijke overwegingen overigens niet aan te bevelen. Het deel van de provinciale weg dat grenst aan het dorp, vanaf het bedrijfsterrein tot aan de ambulancestandplaats, zou meer het karakter van bebouwingsgrens kunnen krijgen. Het gedeelte oostelijk daarvan zou meer moeten opgaan in het landschap, waardoor de Achtervalge weer de rol van dorpsbegrenzing aan de noordzijde krijgt. Het open houden van de landschappelijke ruimte ten westen van het dorp en de enige nog resterende historische dorpsrand, is aan te bevelen. Deze visueel en structureel waardevolle rand draagt zowel van buiten af als van binnen uit in belangrijke mate bij aan de historische herkenbaarheid van Leens als onderdeel van de wierdedorpen-reeks op de kwelderwal. Routing door het dorp Voor de stations-as (R. Ritzemastraat-Jan Zijlmasingel) is het versterken van de functionele en ruimtelijke samenhang, bijvoorbeeld door het benadrukken van het aanwezige laankarakter, een mogelijkheid die aansluit bij de historische structuurkenmerken. Dat zou ook het geval zijn met het doortrekken van de Jan Zijlmasingel in zuidelijke richting tot aan de Rietemastraat: de verdubbeling van de noord-zuid verbinding binnen de T-structuur wordt daarmee als het ware voltooid. Bovendien biedt het een mogelijkheid tot een betere inrichting van de kop van de voormalige haven (Rietemastraat) en tot ontsluiting van het oostelijke woongebied. De R. Ritzemastraat vormt, als onderdeel van een doorgaande route, de belangrijkste entree tot het dorp en vervangt daarmee de oorspronkelijke route Breekweg Zr. A. Westerhofstraat. De Breekweg, dat wil zeggen het gedeelte vanaf de R. Ritzemastraat tot aan de Hoofdstraat, is daarmee van ondergeschikt belang geworden maar suggereert door het brede profiel nog wel een aanzienlijk verkeersbelang. Versmalling van het profiel van dit deel van de Breekweg en toepassing van laanbeplanting kan helderheid verschaffen in de hiërarchie van toegangswegen aan de noordzijde van het dorp. Inbreidingslocaties De groei van Leens in de 19 de en 20 ste eeuw voltrok zich aaneensluitend op de bestaande gebouwde structuur. Dat gold zowel voor de lintbebouwing langs Hoofdstraat/Valge en Rietemastraat, als voor de uitbreiding in de vorm van woonstraten en wijken. Daardoor zijn er in het dorp vrijwel geen lege plekken meer die als inbreidingslocatie in aanmerking zouden kunnen komen. De bestaande open plekken, in de vorm van particuliere erven, tuinen en openbaar groen vormen kenmerkende, in de dorpse situatie passende ruimten die

20 19 niet in aanmerking komen voor verdere verdichting. Uitzondering op dit algemene beeld vormen de eventuele inbreidingslocaties in het noordoostelijk kwadrant, waar een reeks van afzonderlijke en in verschillende perioden tot stand gekomen ruimtelijke ontwikkelingen (spoorwegstation, zwembad, gemeentehuis) letterlijk ruimte heeft gelaten voor een verdere invulling.

21 20 LITERATUUR Historie van Groningen (red. W.J. Formsma). Groningen Meijering J.J., P. van der Ploeg, Landschapsbeeld in de provincie Groningen. Dienst R.O, Groningen Waddenland; Het landschap en cultureel erfgoed in de Waddenzeeregio (red. D. van Marrewijk, A. Haartsen). Groningen / Leeuwarden Vries, W. de. Groninger plaatsnamen. Groningen/Batavia Zijlma, J. De Marne; eene geschiedkundige beschrijving. Groningen COLOFON Uitgave van de Rijksdienst voor de Monumentenzorg, maart Tekst: ir. J.O.D. Kloosterman, drs. L. Prins (tevens eindredactie). Afbeeldingen: foto titelpagina: L. Prins. Plattegrond 1829: Situaties 1850 t/m 1929: kopie RDMZ. Situaties 1942 t/m 2002: Copyright Topografische Dienst Kadaster, Emmen. Oriëntatiekaart Leens: Copyright Topografische Dienst Kadaster, Emmen (bewerking: H.C. de Groot, RDMZ). Druk: MultiCopy, Zeist.

22