Peerkraalsleutelstuk onder één van de zolderbalken. Overzicht van de achterzijde van de huisnummers 22, 24 en 26.

Transcriptie

1 GEWELDIGERSHOEK 22 Boven de voor- en zijgevel van Geweldigershoek en het perceel in rood weergegeven op de kadastrale minuut van 1823; onder een foto gemaakt in Zoals aan de buitenzijde van het huis goed te zien is, vormt Geweldigershoek 22 een eenheid met nummer 24. Het gaat om een groot huis bestaande uit een hoge begane grond waarboven een dwarsgeplaatst zadeldak. Het huis, oorspronkelijk de Wheme, de pastorie, van de Nieuwstadskerk en in de zeventiende eeuw het huis van de Provoost-geweldiger, ligt aan de zuidzijde van de Geweldigershoek en is nu opgenomen in de rij huizen. Met zijn buurpanden heeft het huis gemene muren. Mogelijk was het huis vroeger groter dan Geweldigershoek 22 en 24 alleen. Voor de zeer ingrijpende restauratie van 1979 was in ieder geval de zolder van Geweldigershoek 24 verbonden met die van nummer 26. Aan de oostzijde van het laatste huis stond nog een vierde pand dat inmiddels is verdwenen. Ook dit huis hoorde mogelijk tot het complex. Illustratief daarvoor is de gerestaureerde scheidingsmuur tussen beide huizen, nu de oostelijke buitenmuur van Geweldigershoek 26. Het voert te ver om hier alle bouwsporen van deze muur te bespreken. Laten we volstaan met de conclusie dat er aanwijzingen zijn, dat deze muur oorspronkelijk werd gebouwd als gemene muur tussen de beide huizen en dat beide dus in één bouwcampagne tot stand kwamen. Ook een foto uit 1934 spreekt duidelijke taal. Het vierde huis is dan al verdwenen en de straatgevel van nummer 26 is geheel blind. Een zelfstandig huis was dit toen duidelijk niet. Dezelfde foto laat zien dat ook de straatgevel van Geweldigershoek een geheel andere indeling kende, waaruit helaas de harde conclusie moet worden getrokken dat de huidige architectuur van de voorgevels van beide huizen geheel op fantasie berust en tijdens de verbouwing van 1979 tot stand kwam. De huidige gevelindeling van nummer 22 lijkt weliswaar op die in 1934, maar vensters en deur werden veel dichter bij elkaar geplaatst. In 1967 was in het complex een garagebedrijf ondergebracht, compleet met garagedeuren en benzinepomp! Constructie Het zal duidelijk zijn dat het complex voor de verbouwing aan het eind van de vorige eeuw in een deplorabele staat verkeerde en dat genoemde verbouwing ingrijpend was. Uit de toen vervaardigde tekeningen door architectenbureau Vos,

2 Ten Broek, Van Wely blijkt dat de huidige indeling van de huizen geheel nieuw is, evenals de architectuur van de gevels en de aanbouwen aan de achterzijde. Overzicht van de achterzijde van de huisnummers 22, 24 en 26. Eigenlijk bleef alleen het casco van het huis bewaard met de zolderbalklaag en een belangrijk deel van de kapconstructie. Van de balklagen is nu maar weinig te zien, maar genoeg om ons een beeld te kunnen vormen van de constructie van het huis. Van de zolderbalklaag is één eiken moerbalk zichtbaar waaronder aan de zuidzijde een peerkraalsleutelstuk. Op deze balk staat een eiken gebint, traditioneel van opzet en genummerd één. Op de grens met Geweldigershoek 24 is nog een tweede moerbalk zichtbaar, waarop geen gebint (meer) rust. Dat dit er wel is geweest blijkt uit de pengaten van nu verdwenen windschoren, die ooit dit gebint met de flieringen verbonden. Gezien de bouwtekeningen uit 1979 werd het gebint toen verwijderd om een scheidingsmuur te kunnen metselen tussen Geweldigershoek 22 en 24. Ook van het bewaard gebleven gebint verdwenen in het verleden de windschoren. Peerkraalsleutelstuk onder één van de zolderbalken. Opmerkelijk is dat aan de westzijde een tweede gebint staat, maar dan geheel van grenen. De rechte spantbenen en de dekbalk zijn versierd met duivejagers. Waarschijnlijk werd het benodigde hout voor dit gebint kant-en-klaar met aangeschaafd profiel gekocht en was het niet de bedoeling het interieur van de zolder te verrijken. Ter plaatse van dit gebint zijn de ook de eiken flieringen aangelast. Dateren we dit tweede gebint ergens in de achttiende eeuw dan lijkt het er op dat toen het huis in westelijke richting werd verlengd. Uit de nog aanwezige eiken sporengespannen met enkele haanhouten is deze verlenging overigens minder goed afleesbaar. De bouwtekeningen uit 1979 laten een huis zien dat toen, tijdens het inmeten, zes balkvakken breed was. Er zijn dan vijf gebinten, waarvan we tijdens het onderzoek de twee meest westelijke konden bestuderen. De gebinten nummerden dus blijkbaar van west naar oost. De dendrodateringen van het eiken gebint, waarvan er twee scherp in de tijd konden worden geplaatst,

3 winter 1470, wijzen er op dat het huis toen nieuw als pastorie zal zijn gebouwd. Dus in 1471 of 1472, enkele jaren na het vellen van de boom. In 1472 werd Peter Esselinck als opvolger van Johannes ten Mersche pastoor van de Nieuwstadskerk, een jaartal dat zo mooi aansluit op het kapjaar van het gebruikte hout dat we hem met enige zekerheid als bouwheer van het huis kunnen aanwijzen. Eiken gebint met als nummer 1. Detail van het grenen gebint aan de westzijde.

4 Voorgevel, plattegronden en langsdoorsnede van de bestaande situatie voor de verbouwing in 1979.

5 Architectuur Over de architectuur van het huis uit die periode beschikken we voorlopig alleen over de in 1979 gemaakte tekeningen en aantal foto s die tijdens de verbouwing werden gemaakt. Als we ons beperken tot het huis Geweldigershoek dan zien we een huis met een centrale ingangspartij. Rechts is een kamer met schouw,links was waarschijnlijk ook een kamer, maar deze was al verbouwd tot garage. De symmetrische opzet doet sterk een classicistisch ontwerpprincipe veronderstellen. Enkele foto s, waarschijnlijk van de rechter kamer, laten een vlak houten plafond zien, op de hoeken versierd met rozetten. Een vormgeving die karakteristiek is voor de late achttiende eeuw, zo rond 1780, toen het neo-classicisme hoogtij vierde, en die dus goed past bij de getekende plattegrond. Vooralsnog lijkt de conclusie gerechtvaardigd dat het huis toen aan de westzijde werd verlengd, waarschijnlijk door het slopen van een buurpand. Over de middeleeuwse bouwgeschiedenis van het huis weten we nog maar relatief weinig.

6 Geweldigershoek 24 WBHZ 150 Verslag bouwhistorisch onderzoek Bijlagen: Situatie, begane grond en trappenhuis, zolder en kap, doorsnede (basis tekening door Friso Woudstra Architecten). Opmeting sleutelstuk. Algemeen Huis bestaande uit twee bouwlagen: de begane grond met grote verdiepingshoogte, daarboven een zolderverdieping met een zadeldak waarvan de nokrichting evenwijdig loopt met de straat. Aan de achterzijde is het huis uitgebouwd, deze uitbouw is afgedekt met een lessenaarsdak dat aansluit op het zadeldak. Het huis vormt een eenheid met Geweldigershoek 22 (valt ook onder WBHZ 150). Bekend is dat deze huizen de oorspronkelijke pastorie van de Nieuwstadkerk waren en dat hier in de 17e eeuw de Provoost-geweldiger woonde. Voorgevel Geweldigershoek 24 (linkerpand) Achtergevel Begane grond De begane grond bestaat uit twee gedeelten: aan de straatzijde een bouwdeel met een grote verdiepingshoogte van 3,85 m.(mededeling bewoner) en daarachter een lagere en kleinere uitbouw. In het hoge gedeelte liggen de huidige woonkamer met daarnaast een hal, trap en badkamer. In het lagere gedeelte liggen een keuken en een slaapkamer. De twee gedeelten worden gescheiden door een dikke muur (52 cm. dik). Deze muur, die overigens iets naar achter lijkt uit te buiken, zal de oorspronkelijke achtergevel zijn. De voorgevel is veel minder dik, deze is meerdere keren gewijzigd. In de tijd dat dit pand dienst deed als garage (van ongeveer 1930 tot 1974, garage Welmers) zat er in de voorgevel een grote garagedeur. Daarna is de gevel weer gewijzigd, nu zijn er twee grote schuifvensters (8-ruiters) en rechts daarvan een deur met bovenlicht. Ook de achtergevel is veel minder dik dan de (huidige) tussenmuur. Gevelbeeld 1924 Gevelbeeld 1958

7 Overloop Vanaf de begane grond voert een trap naar een overloop, waarvandaan een volgende trap naar de zolderverdieping loopt. De overloop grenst aan de dikke tussenmuur. Op deze plaats zijn in de dikke muur twee afgeschuinde muurdammen te zien, hier was blijkbaar een vensteropening in de oorspronkelijke achtergevel. Naast de afgeschuinde muurdam is een peerkraal-sleutelstuk te zien dat gedeeltelijk is weggetimmerd. In de woningscheidende muur, de gedeelde muur met Geweldigershoek 22, is in het metselwerk een gedeelte van een boogconstructie zichtbaar. Misschien heeft hier ooit een doorgang gezeten. Op het niveau van de zoldervloer is een gedeelte van een dikke moerbalk te zien. Daarop staat de huidige woningscheidende muur van de zolderverdieping. Er zijn een aantal kinderbinten zichtbaar die opgelegd zijn op de balk, een aantal zijn er oud, een paar andere kinderbinten zien er veel nieuwer uit. Ter plaatse is een bergkast die bij ons bezoek moeilijk te bereiken was, zodat we niet veel meer waar hebben kunnen nemen dan de onderstaande foto's. Sleutelstuk Boogconstructie Balk, opgenomen in metselwerk. Zolderverdieping De zolderverdieping bestaat uit een zeer hoge ruimte. De nok is ongeveer 7 meter hoog t.o.v. de zoldervloer. De borstwering is ongeveer 1 meter hoog. De kapconstructie bestaat uit twee eiken spanten met flieringen en een sporenkap met hanenbalken. De spanten (kromstijlgebinten) zijn met toognagels in elkaar gezet, de windschoren zijn gespijkerd. De spanten zijn voorzien van telmerken (met richtingstekens): nummer III ( aan de zijde van Geweldigershoek 22) en nummer IIII (aan de zijde van no. 26). De telmerken bestaan uit lange halen (gesneden telmerken). Twee windschoren zijn symmetrisch t.o.v. elkaar ingezaagd, misschien heeft hier aan de achterzijde van het dak ooit een dakkapel gezeten.

8 De sporen zijn voor een gedeelte eiken sporen met een vierkante doorsnede (geen smalle planken), deze sporen zijn behoorlijk kromgetrokken. Bij deze sporen zijn de haanhouten dmv. een zwaluwstaartverbinding verbonden en de haanhouten liggen daardoor tussen de sporen. Een ander gedeelte van de sporen is waarschijnlijk ooit vervangen, deze sporen zijn veel rechter. De haanhouten zijn hier tegen de zijkant van de sporen geplaatst en liggen dus niet in hetzelfde vlak als de sporen. We hebben geen telmerken op de sporen waargenomen. Er is geen nokbalk. De vloer van de zolderverdieping bestaat uit genagelde grenen vloerdelen van 26,5 cm breed en 3,5 cm dik, voorzien van messing en groef. Door een gat in deze vloer konden we de constructieve opbouw van de zoldervloer beter bekijken, we zagen hier de moerbalken die onder spant lll en llll (in de richting van de voorgevel naar de achtergevel) lopen. Dwars daarop liggen kinderbinten, en de vloerdelen liggen in dezelfde richting als de moerbalken. Tussen de vloer hebben we een losliggend gedraaid houten ornament gevonden. Het is niet duidelijk waar dit bij heeft gehoord. Sporen en hanebalken De twee spanten met ingezaagde windschoren Conclusies Geweldigershoek 24 toont veel samenhang met nummer 22. Oorspronkelijk is het een pand geweest, de kap vormde een geheel. De woningscheidende wand op de zolderverdieping is niet origineel. Op deze plaats heeft, op de balk die nu opgenomen is in het metselwerk van de muur, spant nummer ll gestaan. De wand op de zolderverdieping is gemetseld in of na 1979, dit blijkt uit bouwtekeningen uit 1979 van architectenbureau Vos, Ten Broek en van Wely (zie het verslag van Geweldigershoek 22, WBHZ 150). Het bouwjaar van Geweldigershoek 24 is (net als nummer 22) omstreeks Een dendrodatering van spant l in nummer 22 geeft het jaartal In 1472 werd Peter Esselinck pastoor, hij zal de opdrachtgever geweest zijn (zie verslag Geweldigershoek 22). Aanbevelingen Het is interessant om een dendrochronologisch onderzoek te doen bij de spanten lll en llll om te zien of de datering overeenkomt met de datering van het spant l in huisnummer 22. Ellen Hooijschuur.

9 000fsnê0ê,-,-, rr r L l

10 zolder kap

11 sllofkomer I Pu,+rs SLÉUTÉT- STtu( dkome woonkomer begane grond -1- t r appenhuis(l schaal :1:1oo

12 Situotie kod. bekend gemeente Zutphen sectie: F nummer: plootselijk bekend: Geweldigershoek 24 school: 1:500

13

14 GEWELDIGERSHOEK 26 Geweldigershoek 26 is nu een zelfstandig woonhuis, maar hoorde ooit mogelijk tot het complex huizen van de pastorie van de Nieuwstad en in de zeventiende eeuw het huis van de Provoost-geweldiger. Het huis ligt aan de zuidzijde van de Geweldigershoek, links aan het einde van de rij huizen Met zijn buurpand rechts heeft het een gemene muur. In recente tijd had nummer 26 zeker een relatie met deze buurman. Voor de zeer ingrijpende restauratie van 1979 was in ieder geval de zolder van Geweldigershoek 24 verbonden met die van nummer 26. Aan de oostzijde van het laatste huis stond nog een vierde pand, dat inmiddels is verdwenen. Ook dit huis hoorde mogelijk tot het complex. Illustratief daarvoor is de gerestaureerde scheidingsmuur tussen beide huizen, nu de oostelijke buitenmuur van Geweldigershoek 26. Boven de voor- en zijgevel van Geweldigershoek 26 en het perceel in rood weergegeven op de kadastrale minuut van 1823; onder een foto gemaakt in 1957 vanaf de toren van de St. Jan. In het muurwerk tekent zich binnen de tuitgevel die blijkbaar bij het huidige Geweldigershoek 26 hoort een lagere topgevel af. Deze hoort duidelijk bij de borstweringen van het verdwenen huis en de verjonging ter hoogte van de zoldervloer van hetzelfde huis, beide in de overigens zwaar gerestaureerde muur goed zichtbaar. Op begane grondniveau was eens een grote schouw aan de zijde van het gesloopte huis. Deze is nu geheel verdwenen maar de contouren tekenen zich in het muurwerk nog duidelijk af. Links naast de schouw zat een kaarsnis, nu dichtgemetseld, maar nog goed herkenbaar. Interessant is de positie van de schouw. De schuin oplopende schoorsteenboezem loopt duidelijk aan op de rechter helft van het nog bestaande schoorsteen kanaal. Er moet dus nog een tweede schouw zijn geweest, die gebruik maakte van het linker deel van de schoorsteen. Het ligt voor de hand te veronderstellen dat dit een schouw was van Geweldigershoek 26 en dat de scheidingsmuur als gemene muur werd gebouwd met rug aan rug twee schouwen. Ter plaatse van het onderzochte huis stond dus ooit een lager huis. Op de zolder van Geweldigershoek 26 is nog de contravorm van de schoorsteen zichtbaar, die overigens nu niet meer in gebruik is. Het is in feite dezelfde schoorsteen, die buiten zichtbaar is. Ook een foto uit 1934 spreekt duidelijke taal. Het hoekhuis is dan al verdwenen en de straatgevel van nummer 26 is geheel blind. Een zelfstandig huis was dit toen duidelijk niet.

15 In 1967 was in het complex Geweldigershoek een garagebedrijf ondergebracht. Het zal duidelijk zijn dat het complex voor de verbouwing van 1979 in een deplorabele staat verkeerde en dat genoemde verbouwing ingrijpend was. Eigenlijk bleef alleen het casco van het huis bewaard met mogelijk de zolderbalklaag en in ieder geval de kapconstructie. Het interieur van het huis werd geheel nieuw gebouwd. Het huis bestaat uit een hoge begane grond met links de ingang en de trap naar boven. Rechts bevindt zich achter de woonkamer in een nieuwe uitbouw de keuken. Boven is in de kap met gipsplaten een slaapkamer afgetimmerd. Oostelijke buitenmuur met de in de tekst genoemde bouwsporen. Linker kapgebint, geheel van eikenhout en met kromme gebintstijlen. Van de zolderbalklaag is één balk in het zicht, aan de oostzijde. De kepen en gaten in deze balk wijzen duidelijk op hergebruik. Van de kap zijn alleen twee kapgebinten zichtbaar. De vliering is afgetimmerd en niet toegankelijk zodat de gespannen van de kap niet konden worden bekeken.de kapconstructie is, voor zover zichtbaar, geheel van eiken en is traditioneel van opzet, strijkgebinten ontbreken. De telmerken zijn gesneden, aan de ene zijde recht, aan de andere gebroken en nummeren één en twee.

16 Gezien de dendroresultaten dateert het tegenwoordige huis uit de zestiende eeuw. De resultaten circa 1543 en 1561 stellen ons echter wel voor een probleem. Het verschil in tijd is uit de kapconstructie niet afleesbaar. Een verklaring hiervoor hebben we niet. In 1538 werd Andries Esselinck pastoor, hij zou dit in 1543 ook nog kunnen zijn geweest. Kort na 1561 was dit met zekerheid Dirk van Cootwijck die van 1560 tot 1575 pastoor was.