DGAWijzer. Pensioen. Inhoud

Transcriptie

1 DGAWijzer Pensioen Inhoud Pensioentoezegging wettelijk kader 1 Inhoud pensioentoezegging 2 Uitvoering pensioen 3 Pensioen in eigen beheer 4 Pensioen en echtscheiding 5 Pensioen en dividend 5 Toekomst pensioen eigen beheer 5 Wat kan Van Lanschot voor u betekenen? 5 Pensioen is een voorziening voor de periode nadat u gestopt bent met werken. Voor werknemers in loondienst moet pensioen worden opgebouwd bij een pensioenfonds of een verzekeringsmaatschappij. De directeur-grootaandeelhouder (DGA) neemt echter een bijzondere positie in als het gaat om pensioenopbouw. Het pensioen van de DGA kan worden verzekerd, maar mag ook in de BV worden opgebouwd (eigen beheer). Beide opties kennen voor- en nadelen. In deze DGAWijzer vindt u algemene informatie over pensioen. Daarnaast treft u een aantal specifieke zaken aan waarmee de DGA bij pensioenopbouw te maken kan krijgen. Deze DGAWijzer is zeker niet uitputtend. Als bank beperken wij ons tot het verstrekken van algemene informatie. Wij vinden het van belang dat uw fiscalist of uw pensioenadviseur betrokken is bij dit proces. Pensioentoezegging wettelijk kader Pensioen is een voorziening voor de periode nadat u bent gestopt met werken. Een oudedagspensioen kan bijvoorbeeld vanaf uw 67 e worden uitgekeerd. Ook in andere situaties kan een pensioeninkomen gewenst zijn. Denk hierbij aan onverhoopt overlijden, waarbij de partner en kinderen een nabestaandenpensioen ontvangen. In het geval u door ziekte uw werkzaamheden niet meer kunt verrichten, kan een arbeidsongeschiktheidspensioen zorgen voor een inkomen. Het pensioen in Nederland steunt op drie pijlers. De eerste pijler is de voorziening van de overheid, de AOW. Nagenoeg iedereen die in Nederland heeft gewoond, krijgt vanaf AOWgerechtigde leeftijd een uitkering. Om een volledige AOWuitkering te krijgen, moet u in een periode van 50 jaar voorafgaande aan de AOW-leeftijd in Nederland hebben gewoond. Voor elk jaar dat u gedurende deze periode niet in Nederland hebt gewoond, krijgt u 2% minder AOW. De hoogte van de uitkering is gebaseerd op het minimumloon en is afhankelijk van uw leefsituatie: alleenstaand of samen met een partner. Hoeveel AOW u ontvangt is niet afhankelijk van uw inkomen of vermogen. De AOW-leeftijd is gekoppeld aan de stijging van de levensverwachting. Sinds 2013 wordt de AOW-leeftijd stapsgewijs verhoogd. Uiterlijk in 2019 wordt de AOW-leeftijd van 66 bereikt en uiterlijk in 2023 een leeftijd van 67 jaar. In het regeerakkoord Rutte II is een versnelling aangekondigd van de

2 2 DGAWijzer Pensioen AOW-aanvangs leeftijd (2018: 66 jaar en 2021: 67 jaar). Het wetsvoorstel is eind 2014 ingediend. De tweede pijler is de voorziening voor de werknemer. Een werkgever kan zijn werknemer(s) een pensioen toezeggen. In principe is er geen pensioenplicht, tenzij dit in bijvoorbeeld een CAO is afgesproken, of voor bepaalde bedrijfs takken verplicht is gesteld. U hebt, als werknemer van uw eigen vennootschap, ook de mogelijkheid om pensioen in de tweede pijler op te bouwen. Zelfstandigen kunnen hier echter geen gebruik van maken. De derde pijler houdt in dat u zelf voor uw oudedagsvoorziening zorgt, bijvoorbeeld door te sparen, te beleggen of vermogen op te bouwen in vastgoed. Daarnaast is het mogelijk om bij een bank of verzekeraar fiscaal gefaciliteerd een lijfrente op te bouwen. In deze DGAWijzer gaan wij alleen in op het pensioen als voorziening voor de werknemer (tweede pijler). Juridisch Als een werkgever aan zijn werknemers een pensioentoezegging doet, dan is de Pensioenwet (PW) van toepassing. In deze wet is geregeld wat de taken en verantwoordelijkheden van de werkgever, de werknemer en de pensioenuitvoerder zijn. Eén van de belangrijkste voorwaarden is dat het pensioen van de werknemer moet worden ondergebracht bij een pensioenfonds of een verzekeringsmaatschappij. Indien u echter minimaal 10% van het geplaatste kapitaal (met stemrecht) houdt van de vennootschap waar u werkzaam bent, is de PW in beginsel niet op u van toepassing. Daardoor geldt voor u niet de verplichting om uw pensioen onder te brengen bij een verzekeringsmaatschappij, maar kunt u uw pensioen ook in eigen beheer in uw eigen vennootschap of eigen pensioenlichaam uitvoeren. Fiscaal In de loonbelasting geldt de hoofdregel dat wat u uit uw dienstbetrekking geniet, behoort tot het belastbare loon. Op deze hoofdregel is een belangrijke uitzondering voor pensioen gemaakt. Hiervoor geldt de zogenoemde omkeerregeling. Dit betekent dat het pensioen niet wordt belast op het moment van de toekenning, maar pas op het moment dat het daadwerkelijk wordt uitgekeerd. De omkeerregeling is alleen van toepassing als het pensioen binnen fiscale grenzen blijft, waarbij als uitgangspunt geldt dat over een diensttijd van 40 jaar, 75% van het gemiddeld verdiende salaris als pensioen opgebouwd kan worden. Met ingang van 2015 is het pensioengevend salaris gemaximeerd op ,-. Voor opgebouwde pensioenrechten van vóór 2015 geldt overgangsrecht. Voor het salaris boven de ,- grens kan met ingang van 2015 een zogenaamd netto pensioen dan wel een pensioen in de vorm van een netto lijfrente toegezegd worden. De omkeerregeling is niet van toepassing. De premie wordt uit het netto salaris betaald en de toekomstige uitkering wordt niet belast. De opgebouwde waarde is vrijgesteld in box 3. De maximaal in te leggen premie bedraagt een percentage van het salaris boven de ,- grens en is leeftijdsafhankelijk. De regeling kan uitgevoerd worden door een pensioenfonds, PPI of verzekeraar. Uitvoering in eigen beheer is niet toegestaan. Indien u als DGA uw pensioen geheel of gedeeltelijk in eigen beheer uitvoert, gelden er enkele beperkende voorwaarden ten opzichte van de situatie waarin u uw pensioen volledig bij een verzekeringsmaatschappij onderbrengt. Zo is het bijvoorbeeld niet toegestaan om over loon in natura pensioen op te bouwen en moet er met een hoger bedrag aan AOW-franchise rekening worden gehouden (dit is het deel van het salaris waarover u geen pensioen mag opbouwen, omdat dat al gedekt zou zijn door de AOW-uitkering). Ook mag in eigen beheer alleen nabestaandenpensioen worden opgebouwd, indien er ook een nabestaande is (echtgeno(o)t(e), partner of kind). Inhoud pensioentoezegging Formele vereisten Om pensioen op te mogen bouwen dient de Algemene Vergadering van Aandeelhouders (AvA) pensioen-rechten aan de DGA toe te kennen. Dit besluit wordt vermeld in de notulen AvA. Daarnaast dient de pensioen toezegging in een pensioenbrief te worden vastgelegd. De pensioenbrief is de basis voor elke individuele pensioentoezegging. Het is een schriftelijke overeenkomst tussen een werkgever en een werknemer, waarin de toezegging wordt omschreven. Zonder notulen AvA en pensioenbrief zou de fiscus kunnen stellen dat er helemaal geen pensioentoezegging tot stand is gekomen. Het is van belang dat u ervoor zorgt dat de pensioenbrief en de notulen AvA er zijn en dat ze voldoen aan de eisen die hier door de wet aan worden gesteld. Soorten pensioen In de pensioenbrief kan een toezegging worden gedaan voor drie soorten pensioen, te weten, het ouderdoms pensioen, het nabestaandenpensioen (partnerpensioen en wezenpensioen) en het arbeidsongeschiktheids pensioen. Ouderdomspensioen Het ouderdomspensioen gaat in vanaf de pensioendatum en keert uit tot uw overlijden. Het ouderdom spensioen dient uiterlijk 5 jaar na de AOW-gerechtigde leeftijd in te gaan. Er geldt geen wettelijke minimumpensioen-leeftijd. Voor de berekening van de pensioenaanspraken geldt echter wel een pensioen-richtleeftijd van 67 jaar. Als u eerder met pensioen gaat, hebt u minder opbouwjaren en een langere uitkeringsduur. Het pensioen is daardoor lager.

3 3 DGAWijzer Pensioen Nabestaandenpensioen Het nabestaandenpensioen voorziet in de verzorging van uw partner (partnerpensioen) en/of uw kinderen (wezenpensioen). Het partnerpensioen kan doorlopen tot het moment van over - lijden van de nabestaande, maar kan ook tijdelijk zijn. Een partner - pensioen kan bijvoorbeeld ook eindigen, indien de nabestaande recht krijgt op een AOW-uitkering. Het wezen pensioen kan worden uitgekeerd tot maximaal de 30-jarige leeftijd van het kind. Arbeidsongeschiktheidspensioen In de meeste gevallen is een DGA niet verzekerd voor de werknemers-verzekeringen. Er kan bij arbeidsongeschiktheid dan ook geen beroep worden gedaan op de WIA (Wet Werk en inkomen naar arbeidsvermogen). Om het verlies in inkomen bij arbeidsongeschiktheid te compenseren kan in de pensioenbrief een arbeidsongeschiktheidspensioen worden opgenomen. Het arbeidsongeschiktheidspensioen kan op zijn vroegst ingaan een jaar na aanvang van arbeidsongeschiktheid en eindigt op het moment dat men weer arbeidsgeschikt is of wanneer men de pensioengerechtigde leeftijd heeft bereikt. Daarnaast kan worden toegezegd dat bij arbeidsongeschiktheid de pensioenopbouw voor ouderdoms- en nabestaandenpensioen wordt voortgezet. Voor het arbeidsongeschiktheidspensioen geldt overigens geen maximum salarisgrens. Variatie in pensioentoezegging Net als bij reguliere werknemers kunnen diverse pensioenregelingen worden toegekend. Zo kan een eindloon, middelloon, of een beschikbare premieregeling worden gehanteerd. Ook een combinatie van regelingen is mogelijk. Hierna worden de diverse regelingen kort toegelicht. Eindloonregeling Bij een eindloonregeling bedraagt het ouderdomspensioen een percentage van de laatst geldende pensioengrondslag (dit is het salaris minus de AOW-franchise). Het maximale opbouw percentage voor een eindloonregeling is vanaf ,657 % per dienstjaar. Gaat het pensioen eerder in, dan is het jaarlijkse opbouw percentage, en dus de pensioenuitkering, lager. Ken merkend voor een eindloonregeling is dat als gevolg van een salarisstijging ook het pensioen over eerdere dienstjaren wordt verhoogd (backservice). Middelloonregeling Bij een middelloonregeling kent de pensioenregeling voor elk dienstjaar een pensioen toe dat is gebaseerd op de pensioengrondslag van het desbetreffende dienstjaar. Verhoging of verlaging van de pensioengrondslag (salaris minus AOWfranchise) heeft bij een middelloonregeling alleen gevolgen voor de dienstjaren na de verhoging of verlaging. Wel is het gebruikelijk om de opgebouwde aanspraken te indexeren ter compensatie van de inflatie. Het maximale opbouwpercentage in 2015 voor een middelloonregeling is 1,875% per dienstjaar. Beschikbarepremieregeling Bij een beschikbarepremieregeling is het uitgangspunt de beschik baar gestelde premie. Deze premie hangt af van factoren als leeftijd en salarisverloop. Beschikbarepremie regelingen worden niet aangepast aan de loon- of prijsindex en kennen ook geen backserviceregeling. De hoogte van het uiteindelijke pensioen wordt mede bepaald door de met de beschikbaar gestelde premies behaalde beleggingsresultaten. Bij lage rendementen is er een lager pensioen en bij hoge rendementen een hoger pensioen. Uitvoering pensioen Aangezien u als DGA niet onder de Pensioenwet valt, hebt u de keuze waar u uw pensioen onderbrengt. De vennootschap waarmee u een dienstbetrekking hebt (intern eigen beheer) De vennootschap waarbij u in dienst bent, vormt op zijn eigen balans een voorziening om te zijner tijd het pensioen uit te keren. Elk jaar wordt een bedrag ten laste van de winst gebracht, zodat over een lager bedrag vennootschapsbelasting is verschuldigd. Binnen de onderneming vindt er een liquiditeitsverruiming plaats. Dit wordt veroorzaakt doordat de premies in de BV blijven en niet afgestort hoeven te worden naar een pensioenuitvoerder. Zeker bij een startende onderneming kan dit een belangrijke overweging zijn. Zie ook onder het hoofdstuk Pensioen in eigen beheer. Keerzijde is dat de pensioen voorziening afhankelijk is van het reilen en zeilen van de onderneming. Bij financieel onvermogen van de vennootschap kan uw pensioen wellicht niet (volledig) worden uitgekeerd. Een andere vennootschap of ander pensioenlichaam (extern eigen beheer) De pensioentoezegging kan ook bij een andere vennootschap worden ondergebracht, bijvoorbeeld de personal holding of een daartoe speciaal opgericht pensioenlichaam (BV of stichting). De vennootschap waarbij u in dienst bent, sluit met de betreffende vennootschap een financieringsovereenkomst waarin de onderlinge rechten en plichten worden vastgelegd. De vennoot schap waarbij u in dienst bent, betaalt een zakelijke premie aan het pensioenlichaam waarmee het pensioenlichaam een vermogen opbouwt om te zijner tijd het pensioen te kunnen uitkeren. Ten opzichte van intern eigen beheer is het voordeel van extern eigen beheer dat de pensioenvoorziening in principe niet afhankelijk is van de financiële situatie van de onderneming. Indien het pensioenlichaam het vermogen echter uitleent aan de onderneming, wordt het pensioenvermogen weer in de risicosfeer getrokken.

4 4 DGAWijzer Pensioen Een verzekeringsmaatschappij De pensioentoezegging kan ook worden ondergebracht bij een verzekeringsmaatschappij. De vennootschap waarbij u in dienst bent, betaalt daarvoor jaarlijks een premie aan de verzekeraar. Als de DGA de begunstigde is van deze verzekering, dan is de pensioenopbouw daarmee buiten de risicosfeer van de onderneming gebracht. De verzekering valt in dat geval buiten een eventueel faillissement van de onderneming waardoor het opgebouwde pensioen op termijn toch kan worden uitgekeerd. Mengvormen tussen in- of extern eigen beheer en verzekeren zijn ook mogelijk. Ook kan het pensioen gedurende de opbouwfase in eigen beheer worden gehouden en in de uitkeringsfase alsnog worden ondergebracht bij een verzekeringsmaatschappij of andersom. Indien het pensioen in eigen beheer wordt uitgevoerd, wordt vaak het nabestaanden- en arbeidsongeschiktheidspensioen bij een verzekeringsmaatschappij afgedekt. Zeker in de beginfase zal de vennootschap c.q. het pensioenlichaam niet voldoende middelen hebben om deze risico s te kunnen dragen. Het ouderdoms- en nabestaandenpensioen wordt uiterlijk uitgekeerd tot overlijden van de pensioengerechtigde. Bij de bepaling van de hoogte van de pensioenvoorziening wordt rekening gehouden met een gemiddelde levensverwachting. Indien u of uw nabestaanden langer leven dan de verwachte levensduur (volgens de statistieken), betekent dit dat er meer pensioen uitgekeerd moet worden dan vooraf verwacht. Dit zogenoemde langlevenrisico komt voor rekening van de pensioen uitvoerder. Indien de pensioenuitvoerder, de verzekeringmaatschappij of het pensioenlichaam in eigen beheer niet meer aan de verplichting kan voldoen door onvoldoende vermogen, betekent dit voor de DGA dat de pensioenuitkering stopt. De voordelen van pensioen in eigen beheer zijn dat een liquiditeits voordeel kan worden behaald gedurende de opbouw van het pensioen en dat de DGA flexibeler is en zelf zijn beleggings beleid kan bepalen. Het nadeel van eigen beheer is onder andere dat er geen zekerheid is dat er genoeg middelen of liquiditeiten aanwezig zijn op het moment dat de vennootschap moet gaan uitkeren op pensioendatum of tussentijds bij arbeids ongeschiktheid of overlijden. Een andere nadeel is dat er een beperking kan zijn indien de DGA dividend wil uitkeren (zie onder het kopje pensioen en dividend). Pensioen in eigen beheer Pensioen op de balans Zoals hiervoor aangegeven kunt u, als u ten minste 10% van het geplaatste aandelenkapitaal (met stemrecht) bezit, pensioen in eigen beheer opbouwen. Dat kan door óf een reserve te vormen op de balans van de vennoot schap óf een reserve te vormen op de balans van een andere BV dan de werk-bv. Een reden waarom in de praktijk vaak voor eigen beheer wordt gekozen is dat dit geen direct liquiditeitsbeslag betekent. Vooral in de beginfase van een onderneming is dit een veel gehoord argument. De pensioendotaties kunnen in de eigen onderneming worden aangewend, waardoor de afhankelijk - heid van externe financiering minder groot wordt. Elk jaar neemt de hoogte van het opgebouwde pensioen toe. Indien u hebt gekozen voor eigen beheer, dan staat het opgebouwde pensioen als schuld (pensioenvoorziening) op de balans van de vennootschap. Jaarlijks wordt aan het pensioen gedoteerd, waardoor de pensioenvoorziening stijgt (pensioendotatie). Deze voorziening wordt actuarieel berekend aan de hand van de pensioenregeling, de leeftijd, de samenstelling en hoogte van het salaris. Jaarlijks brengt u de pensioendotatie ten laste van het bedrijfsresultaat, waardoor minder winst wordt gemaakt, zodat u minder vennootschapsbelasting hoeft te betalen. Dit betekent een verruiming van de liquiditeitspositie. Het is belangrijk te beseffen dat tegenover deze liquiditeitsverruiming ook verplichtingen voor de vennootschap ontstaan! (zie ook onder het hoofdstuk Pensioen en echtscheiding ). Financiële middelen tegenover pensioenverplichting Naarmate de pensioenvoorziening groter wordt, neemt de aandacht voor het laten renderen van dit vermogen verder toe. Het vermogen moet op de pensioendatum voldoende zijn om een ouderdomspensioen c.q. nabestaandenpensioen te kunnen uitkeren. Het belang van een zo hoog mogelijk rendement is duidelijk. Hier moet een evenwicht worden gevonden tussen de beleggingsvorm, het daarmee samenhangende rendementsperspectief en het risico dat u bereid bent te lopen met uw beleggingen. Ook de duur waarover de belegging nog kan renderen, speelt bij de keuze een belangrijke rol. Het vermogen moet op de pensioendatum voldoende omvang hebben om het toegezegde pensioen te kunnen uitkeren. De pensioenvoorziening op de balans is in de meeste gevallen slechts een fiscale voor ziening. Het benodigde vermogen om aan de pensioen verplichting te kunnen voldoen zal in de praktijk aanzienlijk hoger zijn. Dit geldt zowel in het geval u voornemens bent om op de ingangsdatum het pensioen onder te brengen bij een verzekeringsmaatschappij als in het geval ook na ingangsdatum voor eigen beheer wordt gekozen. In dat laatste geval kan uw private banker of business advisor bij Van Lanschot Bankiers op basis van het concept van Vermogensregie een indicatie verstrekken van het vermogen dat binnen de vennoot - schap benodigd is om aan de pensioenverplichting te kunnen voldoen.

5 5 DGAWijzer Pensioen Dekkingspolis Bij een zogenoemde dekkingspolis wordt de pensioentoezegging uitgevoerd via in- of extern eigen beheer. Door de vennootschap c.q. het pensioenlichaam wordt vervolgens het pensioen ondergebracht bij een verzekeraar. De verzekering moet er voor zorgen dat op het moment dat het pensioen ingaat, de liquiditeiten ook daadwerkelijk aanwezig zijn. De verzekering is een bezitting van de vennootschap c.q. het pensioenlichaam. Dit betekent dat bij een eventueel faillissement de verzekering in de failliete boedel valt en de pensioengerechtigde er geen aanspraak meer op kan maken. Het is belangrijk dat u zich realiseert dat het vermogen in de BV, vooral in de beginfase, veelal niet groot genoeg zal zijn om het (levenslange) nabestaandenpensioen en het pensioen bij arbeidsongeschiktheid uit te kunnen keren. Veelal worden de risico s van overlijden en arbeidsongeschiktheid verzekerd. pensioenverplichting zijn geïnvesteerd in de onderneming. Is het pensioen opgebouwd bij een professionele verzekeraar, dan zal de echtscheiding voor de vennootschap aanzienlijk minder grote gevolgen hebben. Pensioen en dividend Indien er pensioen in eigen beheer wordt opgebouwd dan mag u alleen nog dividend uitkeren als eerst is getoetst of er na de betaling van dividend nog voldoende vermogen in de BV aan wezig is om uw pensioen aan uzelf uit te kunnen keren. Is dat niet zo, dan kan de Belastingdienst stellen dat het pensioen is afgekocht en u een boete opleggen. Deze boete kan oplopen tot wel 72% van uw totale pensioenvoorziening. Voor de dividend toets wordt niet gekeken naar de fiscale waarde van het pensioen maar naar de werkelijke waarde gebaseerd op commerciële grondslagen. Pensioen en echtscheiding Een eventuele echtscheiding heeft grote impact op uw financiële positie. Niet alleen dient u het gemeen schappelijke vermogen te verdelen, maar ook kan de echtscheiding gevolgen hebben voor uw opgebouwde pensioenrechten. Uitgangspunt in de wet (Wet verevening pensioenrechten bij scheiding) is dat beide echtgenoten de tijdens de huwelijkse periode opgebouwde pensioenrechten verevenen. Uw ouderdomspensioen opgebouwd tijdens de periode van het huwelijk komt voor de helft toe aan uw ex-echtgeno(o)t(e). Tevens heeft uw ex-echtgeno(o)t(e) recht op het tot de echtscheidingsdatum opgebouwde partnerpensioen. Dus ook het partnerpensioen dat is opgebouwd tijdens de voorhuwelijkse periode. Deze regels zijn van toepassing als u gehuwd bent in gemeenschap van goederen, maar ook indien u gehuwd bent op huwelijkse voorwaarden. Dit is alleen anders als u in de huwelijkse voorwaarden expliciet heeft geregeld dat de regels van pensioen verevening zijn uitgesloten. Ook is het mogelijk ten tijde van de echtscheiding in het echtscheidingsconvenant vast te leggen dat er wordt afgeweken van de verdeelregels van de Wet pensioenverevening. Een afwijking kan overigens wel fiscale consequenties hebben. Toekomst pensioen eigen beheer Gezien de fiscale complexiteit en de problematiek inzake de dividendtoets is pensioen in eigen beheer momenteel onderwerp van discussie. Medio 2015 wordt een voorstel van de staatssecretaris van Financiën verwacht. Wat kan Van Lanschot voor u betekenen? Uw private banker of business advisor inventariseert uw wensen en doelstellingen rondom pensioen en informeert u in algemene zin over de diverse oplossingsrichtingen. Voor een persoonlijk advies wordt u in contact gebracht met één van de pensioenconsultants van Van Lanschot Chabot of een van onze overige specialisten. Indien u ervoor kiest om pensioenvermogen op te bouwen in eigen beheer, dan kan uw beleggingsadviseur u adviseren over passende beleggingsmogelijkheden. Van Lanschot Telefoon Indien u hebt gekozen voor opbouw in eigen beheer, dan kan de echtscheiding voor de onderneming grote gevolgen hebben. Als u de pensioenaanspraken moet verevenen en heeft voldaan aan alle formaliteiten, dan heeft ieder op pensioendatum een zelfstandig recht op het betreffende (deel van het) pensioen. Uw ex-echtgeno(o)t(e) heeft in het algemeen het recht om te eisen dat de verevende pensioenaanspraken niet in uw BV blijven, maar worden ondergebracht bij een andere pensioenuitvoerder. Uw onderneming moet dan liquiditeiten afstorten naar een pensioenuitvoerder. Dit laatste kan bij een pensioen dat is opgebouwd in eigen beheer leiden tot liquiditeitsproblemen bij de BV. Zeker indien de middelen voor de

6 6 DGAWijzer Pensioen Disclaimer De informatie die is opgenomen in deze publicatie is uitsluitend bestemd voor algemene doeleinden. Met uw individuele speci fieke omstandigheden is geen rekening gehouden. De informatie kan niet worden beschouwd als een juridisch, financieel, fiscaal of ander professioneel advies. Wij adviseren u op grond van de informatie niet meteen tot actie over te gaan en vooraf gaand aan uw eventuele actie eerst deskundig advies in te winnen. Deze publicatie is geen aanbod en u kunt aan deze publicatie geen rechten ontlenen. Bij de totstandkoming van deze publicatie hebben wij de grootst mogelijke zorgvuldigheid betracht bij de selectie van externe bronnen. Wij kunnen niet garanderen dat de informatie van deze bronnen die in deze publicatie is opgenomen juist en volledig is of in de toekomst zal blijven. Wij aanvaarden geen aansprakelijkheid voor druk- en zetfouten. Wij zijn niet verplicht de informatie die we hebben opgenomen in deze publicatie te actualiseren of te wijzigen. Alle rechten ten aanzien van de inhoud van de publicatie worden voorbehouden, inclusief het recht van wijziging. Het is niet toe gestaan de gegevens in de publicatie geheel of gedeeltelijk te reproduceren, in welke vorm dan ook, zonder vooraf gaande schriftelijke toestemming van F. van Lanschot Bankiers NV. Overige informatie F. van Lanschot Bankiers NV is statutair gevestigd aan de Hooge Steenweg 29, 5211 JN te s-hertogenbosch, KvK s-hertogenbosch nr met BTW-identificatienummer NL B.01. F. van Lanschot Bankiers NV is als bank geregistreerd in het Wft-register en staat onder toezicht van De Nederlandsche Bank NV (DNB), Postbus AB Amsterdam, en de Autoriteit Financiële Markten (AFM), Postbus GS Amsterdam. F. van Lanschot Bankiers NV kan optreden als aanbieder van betaal-, spaar- en kredietproducten, als bemiddelaar in verzekerings producten en als aanbieder en/of uitvoerder van beleggings diensten. Voor eventuele klachten inzake onze financiële dienstverlening kunt u zich richten tot uw eigen kantoor van F. van Lanschot Bankiers NV, de afdeling Klachtenmanagement van het hoofdkantoor, Postbus HC s-hertogenbosch of het Klachteninstituut Financiële Dienstverlening (KiFiD), Postbus AG Den Haag. 3463/01/15