Radiokoolstofdatering en dendrochronologie: een inleiding voor de archeoloog. 28 oktober 2015

Maat: px
Weergave met pagina beginnen:

Download "Radiokoolstofdatering en dendrochronologie: een inleiding voor de archeoloog. 28 oktober 2015"

Transcriptie

1 Radiokoolstofdatering en dendrochronologie: een inleiding voor de archeoloog 28 oktober 2015

2 Radiokoolstofdatering : mark.vanstrydonck@kikirpa.be anton.ervynck@rwo.vlaanderen.be koen.deforce@rwo.vlaanderen.be mathieu.boudin@kikirpa.be Dendrochronologie : kristof.haneca@rwo.vlaanderen.be pascale.fraiture@kikirpa.be

3 De 14 C-methode, wat is dat voor iets? Mark Van Strydonck studiedag Radiokoolstofdatering en dendrochronologie: een inleiding voor de archeoloog KIK-IRPA, Brussels

4 Een atoom bestaat uit een kern en een wolk van elektronen (-) Radioactiviteit speelt zich af in de kern. Chemische reacties spelen zich af bij de elektronen. DUSradioactieve atomen reageren chemisch op dezelfde wijze als niet radioactieve.

5 De kern is samengesteld uit protonen (+) en neutronen

6 De kern is stabiel als er ongeveer even veel neutronen als protonen in zitten Anders wordt de kern onstabiel

7 In de natuur komen er 3 soorten koolstof voor 12 C = 98,99 % stabiel 13 C = 1,11 % stabiel 14 C = % onstabiel = radioactief = ONGELOOFLIJK WEINIG

8 14 C ontstaat in de atmosfeer door een reactie van stikstofkernen (N) met thermische neutronen (n). Stikstof is er overvloedig in de atmosfeer, maar waar komen die neutronen vandaan?

9 Thermische neutronen (n) zijn afkomstig van kosmische straling. Afkomstig van super novae.

10 Na een zekere tijd valt het 14 C atoom uiteen in Stikstof (N) en een β-deeltje

11 HET RADIOACTIEVE VERVAL HALFWAARDETIJD(T). Ditisdetijddienodigisopdatvaneen bepaalde hoeveelheid radioactieve deeltjes de helft zou desintegreren. Voor 14 Cbedraagtdeze 5730 ±40jaar. Activiteit (%) Tijd (jaren BP)

12 Activiteit (%) Dus na 5730 jaar blijft er nog de helft van het oorspronkelijke 14 C over 50% Tijd (jaren BP)

13 Activiteit (%) Na jaar nog 25%. 25% Tijd (jaren BP)

14 Activiteit (%) Na jaar nog 12%, enz 12% Tijd (jaren BP) Na 45/ jaar is de resterende hoeveelheid te klein om nog gemeten te kunnen worden.

15 14 C in de koolstofcyclus Assimilatie: fotosynthese > voedselketen >planten > dier > mens

16 14 C in de koolstofcyclus De 14 C-klok tikt vanaf het moment dat het materiaal de koolstofcyclus verlaat = dood object

17 14 C in de koolstofcyclus WAT KAN ER GEMETEN WORDEN? In principe alles wat zijn koolstof uit de atmosfeer betrekt. Verschil tussen archeologische/menselijk gebeurtenis en 14 C gebeurtenis = keuze staal

18 14 C in de koolstofcyclus Bouw Gebruik Verwoesting WAT KAN ER GEMETEN WORDEN? In principe alles wat zijn koolstof uit de atmosfeer betrekt. Verschil tussen archeologische/menselijk gebeurtenis en 14 C gebeurtenis = keuze staal

19 UITWISSELING i.p.v. ASSIMILATIE. Het 14 C-gehalte in oceanen, zeeën, meren, rivieren (mariene biosfeer) Terrestrische biosfeer 14 C in de koolstofcyclus

20 14 C in de koolstofcyclus WAT KAN ER GEMETEN WORDEN? In principe alles wat zijn koolstof uit de zee betrekt indien men rekening houdt met de reservoir ouderdom. Straks meer daarover

21 GEVOLG: als de 14 C concentratie in het bot van de dode kat maar 50% is van dat in de levende kat dan zijn de katte-beenderen 5730 jaar oud.

22 PROBLEEM het 14 C gehalte in de atmosfeer was vroeger anders dan nu De belangrijkste redenen: -1 veranderend aardmagnetisme -2 veranderende zonneactiviteit -3 menselijke invloed

23 Aardmagneetveld in het verleden -1 veranderend aardmagnetisme Een INVERSE relatie Verandering 14 C productiein hetverleden

24 Aardmagneetveld in het verleden -1 veranderend aardmagnetisme Praktisch gezien heeft dat niet zoveel invloed op het dateringsresultaat. Het geeft niet meer dan een harmonica effect op de eeuwen. Verandering 14 C productie in het verleden

25 De zon is niet stabiel: er zijn zonnecycli -2 veranderende zonneactiviteit

26 -2 veranderende zonneactiviteit Deze veroorzaken veranderingen in het magnetisch veld.

27 klimaatsveranderingen -2 veranderende zonneactiviteit

28 -2 veranderende zonneactiviteit Grindelwald (Zwitserland)

29 en veranderingen in de productie van 14 C -2 veranderende zonneactiviteit

30 -2 veranderende zonneactiviteit Deze veranderingen zijn wel belangrijk omdat er schommelingen voorkomen die soms binnen 1 eeuw gebeuren en dus binnen de meetonzekerheid vallen.

31 Atmospheric data from Reimer et al (2013);OxCal v3.10 Bronk Ramsey (2005); cub r:5 sd:12 prob usp[chron] -2 veranderende zonneactiviteit Deze veranderingen zijn wel belangrijk omdat er schommelingen voorkomen die soms binnen 1 eeuw gebeuren en dus binnen de meetonzekerheid vallen. 3500BP Radiocarbon determination 3000BP 2500BP 2000BP Hallstatt plateau 1500BP 1500CalBC 1000CalBC 500CalBC CalBC/CalAD 500CalAD Calibrated date

32 He kent men het 14 C gehalte in het verleden: Dendrochronologie (tot ca ) Varven(meerafzettingen) -2 veranderende zonneactiviteit Koraaldateringen

33 Bij de aanvang van de 20ste eeuw was de 14 C-concentratie lager dan normaal door het gebruik van fossiele brandstof. -3 menselijke invloeden

34 Ten gevolge van de nucleaire testen in de atmosfeer stijgt het gehalte snel in het midden van de 20ste eeuw. -3 menselijke invloeden Zakt nu terug zeer snel: 1) Geen nieuwe testen 2) Extra fossiele CO 2

35 Voordeel: Heel nauwkeurige echt of vals testen mogelijk. -3 menselijke invloeden Nadeel: Natuurlijke 14 C activiteit van modern materiaal is niet gekend DUS: Moderne standaard is een artificiële standaard 14 C?

36 PROBLEEM Bij elke chemische reactie verandert de verhouding 13 C/ 12 C en de verhouding 14 C/ 12 C Atmosfeer Plant Vrucht Vogel Kat Is een kwantummechanisch fenomeen, maar komt erop neer dat de 14 groter en zwaarder is dan de 13, en de 13 groter en zwaarder dan de 12.

37 PROBLEEM LINKS RECHTS Verhouding 1op2 0op0

38 PROBLEEM LINKS RECHTS Verhouding 1op1 1op4

39 PROBLEEM Elke verschuiving in de verhouding 14 C/ 12 C is tweemaal zo groot als de verschuiving in 13 C/ 12 C. Dit is een gegeven waar het laboratorium rekening mee houdt en corrigeert. MAAR:

40 Het laat ons wel toe om aan paleodieetreconstructie te doen. δ 15 N δ 13 C

41 PROBLEEM Toen Willard Libby de eerste metingen uitvoerde (1950) gebruikte hij een foute halfwaardetijd. Alle metingen waren dus 3% fout! -In die tijd wist men dat niet. -In die tijd wist men ook niet dat het gehalte aan 14 C in de loop der tijd veranderd is. GEVOLG

42 CONVENTIONELE Radiokoolstof ouderdom Men definieerde een radiokoolstof ouderdom als de ouderdom gemeten vertrekkende van het jaar (artificiële 0-jaar van de methode). Een ouderdom werd genoemd BP (BeforePresent) = voor DIT WAS EIGENLIJK EEN HISTORISCHE FOUT WANT EEN RADIOKOOLSTOFOUDERDOM IS GEEN OUDERDOM. Het gehalte aan 14 C verandert in de tijd. Dus een 14 C resultaat moet GEKALIBREERD WORDEN vooraleer het een kalenderouderdom wordt. De conventie werd behouden omdat dit het meetresultaat is. Kalibratie is al een interpretatie van het meetresultaat.

43 In het laboratorium deze namiddag 1) Het monster moet gekuist worden. De methode kan eenvoudig zijn. OPGELET Inschatting hoeveelheid materiaal moeilijk Hout na malen wassen met zuur, base, zuur. bewaringsgraad (oxidatie of niet)

44 In het laboratorium. of zeer complex Collageen extractie uit bot.

45 In het laboratorium 2) Preparatie en meting VROEGER: meting van de radioactieve straling. NADEEL: * traag 2 dagen meten per staal (wegens heel lage radioactiviteit) * veel materiaal; (meer dan 1 gram C, voor de voorbehandeling 8 gram hout en tot 300 gram bot!)

46 In het laboratorium Wat als we i.p.v. de radioactiviteit te meten de deeltjes zelf kunnen tellen? Meettijdvan > 2 dagen 50 min. Staal van >1 gram C 1mg C

47 In het laboratorium Tot voor kort waren deze machines groot, duur en moeilijk te onderhouden.

48 PROBLEEM 1 mg koolstof vind je in ALLES. Grote verantwoordelijkheid voor de archeoloog.

49 Meten en REKENEN 1) Een radioactiviteit meting geeft nooit een EXACT GETAL maar een WAARSCHIJNLIJKHEID. 2) Deze wordt weergegeven in een KANSVERDELINGSCURVE of GAUSS curve, 3) De kans zelf is het OPPERVLAK onder de curve

50 Meten en REKENEN Gemiddelde waarde De totale oppervlakte onder de curve is 1 of 100% kans.

51 Meten en REKENEN (A) (a) Een meetresultaat wordt weergegeven door het gemiddelde (A) en de Standaardafwijking (a). Dit wil zeggen dat er 68,2% kans bestaat dat de echte waarde begrepen is tussen A+aen A-aof A ±a

52 Meten en REKENEN (A) Curve van convex naar concaaf (a) Waarom 68,2% kans? Wiskundig gemakkelijk te berekenen! Geen enkel andere reden!

53 Meten en REKENEN 2 maal standaardafwijking (2σ) is 95,4%. Is voor ons veel werkbaarder gegeven, maar heeft helemaal geen wiskundige betekenis.

54 Meten en REKENEN Een hogere PRECISIE geeft een kleinere standaardafwijking: A±a vb: 2000±25 A±a vb: 2000±50 Zegt enkel iets over de spreiding van het resultaat en is ENKEL het gevolg van de MEETPRESICIE.

55 Meten en REKENEN zijsprong: PRECISIE en ACCURAATHEID PRECISIE hangt af van de meting ACCURAATHEID hierbij speelt ook de chemie, staalnameen preparatie een rol.

56 Meten en REKENEN -Een 14 C datering wordt dus weergeven door het gemiddelde en 1 standaardafwijking en gecorrigeerd voor isotopen fractionatie. -Als BP waarde alhoewel dit geen echte ouderdom is. -Het resultaat wordt gegeven met de laboratorium code, belangrijk voor de traceerbaarheid van de datering. -Eventueel met de stabiele isotopen indien belangrijk (vb.: beenderen). RICH 21973: 1532 ±30 BP

57 Meten en REKENEN Kalibratie programma s: OxCal Calib - calibomb CALPAL + andere minder gebruikte

58 Meten en REKENEN Kalibratie programma s: OxCal Calib CALPAL Radiocarbon determination 1800BP 1700BP 1600BP 1500BP 1400BP 1300BP Atmospheric data from Reimer et al (2013);OxCal v3.10 Bronk Ramsey (2005); cub r:5 sd:12 prob usp[chron] RICH (KTN ) : 1532±30BP 68.2% probability 430AD (34.4%) 490AD 530AD (33.8%) 580AD 95.4% probability 420AD (95.4%) 600AD 200CalAD 300CalAD 400CalAD 500CalAD 600CalAD 700CalAD 800CalAD Calibrated date

59 Meten en REKENEN Resultaat in calad, calbc, calbp Radiocarbon determination 1800BP 1700BP 1600BP 1500BP 1400BP 1300BP Atmospheric data from Reimer et al (2013);OxCal v3.10 Bronk Ramsey (2005); cub r:5 sd:12 prob usp[chron] RICH (KTN ) : 1532±30BP 68.2% probability X 430AD (34.4%) 490AD 530AD (33.8%) 580AD 95.4% probability 420AD (95.4%) 600AD 200CalAD 300CalAD 400CalAD 500CalAD 600CalAD 700CalAD 800CalAD Calibrated date Bij 68,2% verdeelt de waarschijnlijkheid zich in 2 blokken. Straks meer daarover

60 Meten en REKENEN: haal meer uit je data P ( A B) = P( B A)* P( A) P( B) Een vrij ingewikkelde wiskundig model waarbij de gegevens die je reeds weet (prior) samen met de data leiden tot een posterior. Thomas Bayes( ) Wordt vaak toegepast dankzij OxCal. Gevaar is wel dat je prior JUIST moet zijn. VOORBEELD

61 3 dateringen moeten gekalibreerd worden RICH-4001: 1500±30 RICH-4002: 1550±30 RICH-4003: 1600±30 Atmospheric data from Reimer et al (2013);OxCal v3.10 Bronk Ramsey (2005); cub r:5 sd:12 prob usp[chron] Sequence VOORBEELD RICH ±30BP RICH ±30BP RICH ±30BP CalBC/CalAD 200CalAD 400CalAD 600CalAD 800CalAD Calibrated date

62 3 dateringen moeten gekalibreerd worden RICH-4001: 1500±30 middelste laag RICH-4002: 1550±30 bovenste laag RICH-4003: 1600±30 onderste laag Atmospheric data from Reimer et al (2013);OxCal v3.10 Bronk Ramsey (2005); cub r:5 sd:12 prob usp[chron] Atmospheric data from Reimer et al (2013);OxCal v3.10 Bronk Ramsey (2005); cub r:5 sd:12 prob usp[chron] Sequence VOORBEELD Sequence VOORBEELD {A= 63.6%(A'c= 60.0%)} RICH ±30BP RICH % RICH ±30BP RICH % RICH ±30BP RICH % CalBC/CalAD 200CalAD 400CalAD 600CalAD 800CalAD Calibrated date BC/AD 200AD 400AD 600AD 800AD Calendar date

63 3 dateringen moeten gekalibreerd worden RICH-4001: 1500±30 middelste laag RICH-4002: 1550±30 bovenste laag RICH-4003: 1600±30 onderste laag Tussen twee lagen een nota met daarop de tekst dat het in het jaar 500 AD geschreven is. 1 VI 500AD Atmospheric data from Reimer et al (2013);OxCal v3.10 Bronk Ramsey (2005); cub r:5 sd:12 prob usp[chron] Atmospheric data from Reimer et al (2013);OxCal v3.10 Bronk Ramsey (2005); cub r:5 sd:12 prob usp[chron] Sequence VOORBEELD Sequence VOORBEELD {A= 38.8%(A'c= 60.0%)} RICH ±30BP RICH % RICH ±30BP RICH % C_Date TEKST 500±1 C_Date TEKST 92.1% RICH ±30BP RICH % CalBC/CalAD 200CalAD 400CalAD 600CalAD 800CalAD Calibrated date BC/AD 200AD 400AD 600AD 800AD Calendar date

64 Wiggle-matching is een speciale vorm van Bayesiaanse analyse. De prior is dat je het ouderdomsverschil tussen de verschillende dateringen exact kent. Straks meer daarover

65 DICHTHEIDS DIAGRAMMEN (som probabiliteit) Inschatting van de duurtijd van een periode Hoe lang was dit speciaal type van wollen tunica in gebruik? Atmospheric data from Stuiver et al. (1998); OxCal v3.5 Bronk Ramsey (2000); cub r:4 sd:12 prob usp[chron] DM113D 1630±60BP DM88B 1615±40BP DM88C 1590±40BP DM119D 1585±30BP DM ±60BP DM ±70BP DM88D 1485±40BP DM88E 1470±35BP DM119C 1450±50BP DM119B 1420±60BP DM ±40BP DM ±70BP 500CalBC CalBC/CalAD 500CalAD 1000CalAD Calibrated date

66 Inschatting van de duurtijd van een periode Som probabiliteit Atmospheric data from Stuiver et al. (1998); OxCal v3.5 Bronk Ramsey (2000); cub r:4 sd:12 prob usp[chron] DM113D 1630±60BP DM88B 1615±40BP DM88C 1590±40BP DM119D 1585±30BP DM ±60BP DM ±70BP DM88D 1485±40BP DM88E 1470±35BP DM119C 1450±50BP DM119B 1420±60BP DM ±40BP DM ±70BP S U M 500CalBC CalBC/CalAD 500CalAD 1000CalAD Calibrated date

67 Inschatting van de duurtijd van een periode Atmospheric data from Stuiver et al. (1998); OxCal v3.5 Bronk Ramsey (2000); cub r:4 sd:12 prob usp[chron] Sum tunics Introduction Blooming Decline Phase period Relative probability BC/AD 200AD 400AD 600AD 800AD 1000AD 1200AD Calendar date 95% probabiliteit = 400 years = 200 years Quartile Interval /floruit (robuuste indicator) = mid 50%

68 Een speciaal type schoenen en sandalen: diachroon or synchroon? 0,01 1 0,0075 SANDALS SHOES 0,75 p ro b a b ility 0,005 0,5 0,0025 0, cal AD 95% QI SHOES SANDALS OPGELET: NOOIT de vorm van de curve gebruiken voor densiteiten af te lezen = vorm van de kalibratiecurve

69 Inschatting van de duurtijd van een periode Condities met betrekking tot het gebruik van 14 C densiteits diagrammen De prior in deze oefening is wat de onderzoeker definieert als gerelateerde stalen (stilistisch, technologisch maar ook herkomst, site,.) De dataset moet: 1- unbiased zijn= er mag geen voorkeur zijn. 2-zo nauwkeurig als mogelijk = kleine standaardafwijking. 3-minstens 50/1000 jaar.

Werkstuk ANW Ouderdomsbepaling

Werkstuk ANW Ouderdomsbepaling Werkstuk ANW Ouderdomsbepaling Werkstuk door een scholier 1436 woorden 29 mei 2003 6,7 38 keer beoordeeld Vak ANW Ouderdomsbepaling Inhoudsopgave Inleiding Dendrochronologie Datering met behulp van radioactief

Nadere informatie

Examentraining 2015. Leerlingmateriaal

Examentraining 2015. Leerlingmateriaal Examentraining 2015 Leerlingmateriaal Vak Natuurkunde Klas 5 havo Bloknummer Docent(en) Blok IV Medische beeldvorming (B2) WAN Domein B: Beeld- en geluidstechniek Subdomein B2: Straling en gezondheid

Nadere informatie

1 Leerlingproject: Kosmische straling 28 februari 2002

1 Leerlingproject: Kosmische straling 28 februari 2002 1 Leerlingproject: Kosmische straling 28 februari 2002 1 Kosmische straling Onder kosmische straling verstaan we geladen deeltjes die vanuit de ruimte op de aarde terecht komen. Kosmische straling is onder

Nadere informatie

Radioactiviteit werd ontdekt in 1898 door de Franse natuurkundige Henri Becquerel.

Radioactiviteit werd ontdekt in 1898 door de Franse natuurkundige Henri Becquerel. H7: Radioactiviteit Als een bepaalde kern van een element te veel of te weinig neutronen heeft is het onstabiel. Daardoor gaan ze na een zekere tijd uit elkaar vallen, op die manier bereiken ze een stabiele

Nadere informatie

21/05/2014. 3. Natuurlijke en kunstmatige radioactiviteit 3.1 3.1. 3.1 Soorten radioactieve straling en transmutatieregels. (blijft onveranderd)

21/05/2014. 3. Natuurlijke en kunstmatige radioactiviteit 3.1 3.1. 3.1 Soorten radioactieve straling en transmutatieregels. (blijft onveranderd) 3. Natuurlijke en kunstmatige radioactiviteit 3.1 Soorten radioactieve straling en transmutatieregels 3.2 Halveringstijd Detectiemethoden voor radioactieve straling 3.4 Oefeningen 3.1 Soorten radioactieve

Nadere informatie

Voorbereiding toelatingsexamen arts/tandarts. Fysica: Kernfysica. 25 juli 2015. dr. Brenda Casteleyn

Voorbereiding toelatingsexamen arts/tandarts. Fysica: Kernfysica. 25 juli 2015. dr. Brenda Casteleyn Voorbereiding toelatingsexamen arts/tandarts Fysica: Kernfysica 25 juli 2015 dr. Brenda Casteleyn Met dank aan: Atheneum van Veurne (http://www.natuurdigitaal.be/geneeskunde/fysica/wiskunde/wiskunde.htm),

Nadere informatie

Examen HAVO. natuurkunde (pilot) tijdvak 2 woensdag 18 juni 13.30-16.30 uur. Bij dit examen hoort een uitwerkbijlage.

Examen HAVO. natuurkunde (pilot) tijdvak 2 woensdag 18 juni 13.30-16.30 uur. Bij dit examen hoort een uitwerkbijlage. Examen HAVO 2014 tijdvak 2 woensdag 18 juni 13.30-16.30 uur natuurkunde (pilot) Bij dit examen hoort een uitwerkbijlage. Dit examen bestaat uit 28 vragen. Voor dit examen zijn maximaal 76 punten te behalen.

Nadere informatie

Stabiliteit van atoomkernen

Stabiliteit van atoomkernen Stabiliteit van atoomkernen Wanneer is een atoomkern stabiel? Wat is een radioactieve stof? Wat doet een radioactieve stof? 1 Soorten ioniserende straling Alfa-straling of α-straling Bèta-straling of β-straling

Nadere informatie

Opgave 1 Koolstof-14-methode

Opgave 1 Koolstof-14-methode Opgave 1 Koolstof-14-methode Om de ouderdom van organisch materiaal te bepalen, kan men gebruik maken van de koolstof-14-methode. Koolstof-14 is een radioactieve isotoop die in de atmosfeer van de aarde

Nadere informatie

Hoofdstuk 9: Radioactiviteit

Hoofdstuk 9: Radioactiviteit Hoofdstuk 9: Radioactiviteit Natuurkunde VWO 2011/2012 www.lyceo.nl Hoofdstuk 9: Radioactiviteit Natuurkunde 1. Mechanica 2. Golven en straling 3. Elektriciteit en magnetisme 4. Warmteleer Rechtlijnige

Nadere informatie

Mathieu Boudin. Institut royal du Patrimoine artistique Koninklijk Instituut voor het Kunstpatrimonium Royal Institute for Cultural Heritage

Mathieu Boudin. Institut royal du Patrimoine artistique Koninklijk Instituut voor het Kunstpatrimonium Royal Institute for Cultural Heritage Mathieu Boudin Institut royal du Patrimoine artistique Koninklijk Instituut voor het Kunstpatrimonium Royal Institute for Cultural Heritage OUTLINE Reservoireffecten Nieuwste ontwikkelingen Morteldateringen

Nadere informatie

Dateren met behulp van koolstof-14

Dateren met behulp van koolstof-14 Dateren met behulp van koolstof- J. van der Plicht W.G. Mook Koolstof- in de biosfeer In de natuur komen drie verschillende isotopen van het element koolstof 12 voor: de stabiele isotopen C (ca.99%) en

Nadere informatie

natuurkunde havo 2017-I

natuurkunde havo 2017-I Molybdeen-99 In Petten staat een kerncentrale waar isotopen voor medische toepassingen worden geproduceerd. Eén van de belangrijkste producten is molybdeen-99 (Mo-99). Mo-99 wordt geproduceerd door een

Nadere informatie

Radiokoolstofdateringen van enkele vroeg-mesolithische concentraties te Evergem - De Nest (Oost-Vlaanderen, B)

Radiokoolstofdateringen van enkele vroeg-mesolithische concentraties te Evergem - De Nest (Oost-Vlaanderen, B) Samenvatting Radiokoolstofdateringen van enkele vroeg-mesolithische concentraties te Evergem - De Nest (Oost-Vlaanderen, B) Joris SERGANT, Izabel DEVRIENDT, Liesbeth MESSIAEN, Jasper DECONYNCK, Pieter

Nadere informatie

J. van der Plicht (Centrum voor Isotopen Onderzoek, Rijksuniversiteit Groningen; Faculteit Archeologie, Universiteit Leiden)

J. van der Plicht (Centrum voor Isotopen Onderzoek, Rijksuniversiteit Groningen; Faculteit Archeologie, Universiteit Leiden) Nationale Onderzoeksagenda Archeologie pag. 1 4. DE 14 C-METHODE (versie 1.0, geaccepteerd juni 2005) J. van der Plicht (Centrum voor Isotopen Onderzoek, Rijksuniversiteit Groningen; Faculteit Archeologie,

Nadere informatie

Toets HAVO 4 Chemie Hfdst. 2 Schatkamer aarde

Toets HAVO 4 Chemie Hfdst. 2 Schatkamer aarde Toets HAVO 4 Chemie Hfdst. 2 Schatkamer aarde Opgave 1 Op het etiket van een pot pindakaas staat als een van de ingrediënten magnesium genoemd. Scheikundig is dit niet juist. Pindakaas bevat geen magnesium

Nadere informatie

Inleiding stralingsfysica

Inleiding stralingsfysica Inleiding stralingsfysica Historie 1896: Henri Becquerel ontdekt het verschijnsel radioactiviteit 1895: Wilhelm Conrad Röntgen ontdekt Röntgenstraling RadioNucliden: Inleiding Stralingsfysica 1 Wat maakt

Nadere informatie

1 Uit welke deeltjes is de kern van een atoom opgebouwd? Protonen en neutronen.

1 Uit welke deeltjes is de kern van een atoom opgebouwd? Protonen en neutronen. SO Straling 1 Uit welke deeltjes is de kern van een atoom opgebouwd? Protonen en neutronen. 2 Waaruit bestaat de elektronenwolk van een atoom? Negatief geladen deeltjes, elektronen. 3 Wat bevindt zich

Nadere informatie

Samenvatting Scheikunde Hoofdstuk 1 + 2

Samenvatting Scheikunde Hoofdstuk 1 + 2 Samenvatting Scheikunde Hoofdstuk 1 + 2 Samenvatting door K. 1077 woorden 22 maart 2016 6,1 9 keer beoordeeld Vak Scheikunde Impact 3 vwo Scheikunde hoofdstuk 1 + 2 Paragraaf 1: Stoffen bijv. Glas en hout,

Nadere informatie

Basisscheikunde voor het hbo ISBN e druk Uitgeverij Syntax media

Basisscheikunde voor het hbo ISBN e druk Uitgeverij Syntax media Hoofdstuk 2 Atoombouw bladzijde 1 Opgave 1 Hoeveel protonen, neutronen en elektronen hebben de volgende atomen? 7 3Li 11 5B 16 8O 36 17Cl 27 13Al In het symbool A ZX geldt: n p e 7 3Li 4 3 3 A geeft het

Nadere informatie

Koolstofcyclus in de zee. Stefan Schouten. NIOZ is part of the Netherlands Organisation for Scientific Research (NWO)

Koolstofcyclus in de zee. Stefan Schouten. NIOZ is part of the Netherlands Organisation for Scientific Research (NWO) Koninklijk Royal Netherlands Nederlands Institute Instituut for voor Sea Research Zeeonderzoek Koolstofcyclus in de zee Stefan Schouten NIOZ is part of the Netherlands Organisation for Scientific Research

Nadere informatie

Koolstofdatering. N N e. Faculteit Bètawetenschappen Ioniserende Stralen Practicum. Achtergrondinformatie

Koolstofdatering. N N e. Faculteit Bètawetenschappen Ioniserende Stralen Practicum. Achtergrondinformatie Faculteit Bètawetenschappen Ioniserende Stralen Practicum Achtergrondinformatie Koolstofdatering De verhouding tussen de koolstofisotopen 14 C en 12 C in een levend organisme heeft een waarde van 1,3 10

Nadere informatie

Basiskennis inzake radioactiviteit en basisprincipes van de stralingsbescherming

Basiskennis inzake radioactiviteit en basisprincipes van de stralingsbescherming Basiskennis inzake radioactiviteit en basisprincipes van de stralingsbescherming Nucleair?? Radioactiviteit?? Ioniserende straling!! Wat is dat? Basisprincipes Waar komen we radioactiviteit/ioniserende

Nadere informatie

SPECTROFOTOMETRISCHE BEPALING VAN HET ORGANISCH KOOLSTOFGEHALTE IN BODEM

SPECTROFOTOMETRISCHE BEPALING VAN HET ORGANISCH KOOLSTOFGEHALTE IN BODEM SPECTROFOTOMETRISCHE BEPALING VAN HET ORGANISCH KOOLSTOFGEHALTE IN BODEM 1 DOEL EN TOEPASSINGSGEBIED Deze methode beschrijft de spectrofotometrische bepaling van het organisch koolstofgehalte in bodem

Nadere informatie

Handleiding HI96821 Digitale refractometer voor de bepaling van Natriumchloride in waterige oplossingen

Handleiding HI96821 Digitale refractometer voor de bepaling van Natriumchloride in waterige oplossingen Handleiding HI96821 Digitale refractometer voor de bepaling van Natriumchloride in waterige oplossingen Primair nazicht Neem het toestel uit de verpakking en kijk na of er geen schade tijdens transport

Nadere informatie

Exact Periode 7 Radioactiviteit Druk

Exact Periode 7 Radioactiviteit Druk Exact Periode 7 Radioactiviteit Druk Exact periode 7 Radioactiviteit Druk Exact Periode 7 2 Natuurlijke radioactiviteit Met natuurlijke radioactiviteit wordt bedoeld: radioactiviteit die niet kunstmatig

Nadere informatie

Detectie TMS MR & VRS-d Stijn Laarakkers

Detectie TMS MR & VRS-d Stijn Laarakkers Detectie TMS MR & VRS-d 2018 Stijn Laarakkers Overzicht Detectie van ioniserende straling Soorten detectoren: Ionisatiedetectoren Scintillatiedetectoren Rendement/efficiency Telfout en meetgevoeligheid

Nadere informatie

BROEIKASEFFECT HET BROEIKASEFFECT: FEIT OF FICTIE? Lees de teksten en beantwoord de daarop volgende vragen.

BROEIKASEFFECT HET BROEIKASEFFECT: FEIT OF FICTIE? Lees de teksten en beantwoord de daarop volgende vragen. BROEIKASEFFECT Lees de teksten en beantwoord de daarop volgende vragen. HET BROEIKASEFFECT: FEIT OF FICTIE? Levende wezens hebben energie nodig om te overleven. De energie die het leven op aarde in stand

Nadere informatie

natuurlijke radioactiviteit Sytze Brandenburg sb/radsaf2003_2/1

natuurlijke radioactiviteit Sytze Brandenburg sb/radsaf2003_2/1 natuurlijke radioactiviteit Sytze Brandenburg sb/radsaf2003_2/1 primordiale radionucliden nucliden gevormd in sterren voor ontstaan zonnestelsel leeftijd heelal 15 x 10 9 jaar leeftijd zonnestelsel 4.5

Nadere informatie

Opgave 3 N-16 in een kerncentrale 2014 II

Opgave 3 N-16 in een kerncentrale 2014 II Opgave 3 N-16 in een kerncentrale 2014 II In de reactor binnen in het reactorgebouw van een kerncentrale komt warmte vrij door kernsplijtingen. Die warmte wordt afgevoerd door het water in het primaire

Nadere informatie

toelatingsexamen-geneeskunde.be Vraag 2 Wat is de ph van een zwakke base in een waterige oplossing met een concentratie van 0,1 M?

toelatingsexamen-geneeskunde.be Vraag 2 Wat is de ph van een zwakke base in een waterige oplossing met een concentratie van 0,1 M? Chemie juli 2009 Laatste wijziging: 31/07/09 Gebaseerd op vragen uit het examen. Vraag 1 Geef de structuurformule van nitriet. A. B. C. D. Vraag 2 Wat is de ph van een zwakke base in een waterige oplossing

Nadere informatie

HOE MAAK JE EEN BEWOONBARE PLANEET? Wat is nodig voor life as we know it?

HOE MAAK JE EEN BEWOONBARE PLANEET? Wat is nodig voor life as we know it? HOE MAAK JE EEN BEWOONBARE PLANEET? Wat is nodig voor life as we know it? Leidse Winterlezing 050217 Dr. Bernd Andeweg Aardwetenschappen VU Amsterdam Bernd.andeweg@vu.nl IETS SPECIAALS LEVEN Op Mars niet!

Nadere informatie

a Schrijf de eerste vier stappen op. b Waarom kunnen de β s die 234 Pa uitstoot, beter door een laagje plastic dringen dan de β s van

a Schrijf de eerste vier stappen op. b Waarom kunnen de β s die 234 Pa uitstoot, beter door een laagje plastic dringen dan de β s van Toets v-08 Radioactiviteit 1 / 5 1 Protactinium 238 U vervalt in veel stappen tot 206 Pb. a Schrijf de eerste vier stappen op. b Waarom kunnen de β s die 234 Pa uitstoot, beter door een laagje plastic

Nadere informatie

RadioACTIEFiTIJD. Een hedendaagse krant over radioactiviteit

RadioACTIEFiTIJD. Een hedendaagse krant over radioactiviteit RadioACTIEFiTIJD Een hedendaagse krant over radioactiviteit Soorten stralingen Kernenergie We hebben drie verschillende soorten stralingen. We beginnen met de alfastalen. Dit zijn eigenlijk helium-4deeltjes.

Nadere informatie

Eindexamen biologie pilot havo 2011 - II

Eindexamen biologie pilot havo 2011 - II Onderzoek naar het klimaat met behulp van huidmondjes Op een school in Midden-Limburg wordt een vakkenintegratieproject georganiseerd met als thema: mogelijke oorzaken voor en gevolgen van het versterkt

Nadere informatie

Examentrainer. Vragen. Broeikasgassen meten in wijn. 1 Uitgeverij Malmberg. Lees de volgende tekst.

Examentrainer. Vragen. Broeikasgassen meten in wijn. 1 Uitgeverij Malmberg. Lees de volgende tekst. Examentrainer Vragen Broeikasgassen meten in wijn Lees de volgende tekst. Sterk toegenomen verbranding van organische stoffen leidt tot een verhoging van de concentratie CO 2 in de atmosfeer. Er is op

Nadere informatie

Verestering volgens Fischer gezien door Ben Erné, fysisch chemicus

Verestering volgens Fischer gezien door Ben Erné, fysisch chemicus Van t Hoff Laboratorium voor Fysische en Colloïdchemie Debye Instituut Universiteit Utrecht Verestering volgens Fischer gezien door Ben Erné, fysisch chemicus H + lcohol + uur Ester + Water b.erne@chem.uu.nl

Nadere informatie

Chemie 4: Atoommodellen

Chemie 4: Atoommodellen Chemie 4: Atoommodellen Van de oude Grieken tot het kwantummodel Het woord atoom komt va, het Griekse woord atomos dat ondeelbaar betekent. Voor de Griekse geleerde Democritos die leefde in het jaar 400

Nadere informatie

Hoeveel straling krijg ik eigenlijk? Prof. dr. ir. Wim Deferme

Hoeveel straling krijg ik eigenlijk? Prof. dr. ir. Wim Deferme Hoeveel straling krijg ik eigenlijk? Prof. dr. ir. Wim Deferme 2 Geschiedenis -500 vcr.: ατοµοσ ( atomos ) bij de Grieken (Democritos) 1803: verhandeling van Dalton over atomen 1869: voorstelling van 92

Nadere informatie

Guy DE MULDER 1, Mark VAN STRYDONCK 2, Mathieu BOUDIN 2 & Eline DEWEIRDT Inleiding. 3. Dateringresultaten (tabel 1) 2.

Guy DE MULDER 1, Mark VAN STRYDONCK 2, Mathieu BOUDIN 2 & Eline DEWEIRDT Inleiding. 3. Dateringresultaten (tabel 1) 2. LUNULA. Archaeologia protohistorica, XVII, 2009, p. 65-71. Een voorlopig overzicht van de 14 C-resultaten op gecremeerd bot en houtskool van het urnengrafveld te Destelbergen (provincie Oost-Vlaanderen,

Nadere informatie

2.3 Energie uit atoomkernen

2.3 Energie uit atoomkernen 2. Energie uit atoomkernen 2.1 Equivalentie van massa en energie 2.2 Energie per kerndeeltje in een kern 2.3 Energie uit atoomkernen 2.1 Equivalentie van massa en energie Einstein: massa kan worden omgezet

Nadere informatie

Chemie 2001 Vraag 1 Je wil 1 liter van een 0,010 M oplossing van glucose (C6H1206) bereiden, door een geschikt volume van een meer geconcentreerde oplossing over te brengen in een maatkolf van 1,0 liter

Nadere informatie

Energie-omzetting: omzetting van de ene energiesoort in de andere. Energie-overdracht: overdracht van energie van het ene voorwerp aan het andere.

Energie-omzetting: omzetting van de ene energiesoort in de andere. Energie-overdracht: overdracht van energie van het ene voorwerp aan het andere. Energie Behoudswetten Natuurkundewet waarin wordt geformuleerd dat de totale waarde van een bepaalde grootheid (behouden grootheid) in een geïsoleerd systeem niet verandert. Energie-omzetting: omzetting

Nadere informatie

Bepaling van Totaal Organische Koolstof (TOC) en/of Opgeloste Organische Koolstof (DOC) in water

Bepaling van Totaal Organische Koolstof (TOC) en/of Opgeloste Organische Koolstof (DOC) in water Bepaling van Totaal Organische Koolstof (TOC) en/of Opgeloste Organische Koolstof (DOC) in water januari 2005 1/6 WAC/III/D/050 INHOUD 1 TOEPASSINGSGEBIED... 3 2 PRINCIPE... 3 3 OPMERKINGEN... 3 4 APPARATUUR

Nadere informatie

(a) Noem twee eigenschappen die quarks en leptonen met elkaar gemeen hebben.

(a) Noem twee eigenschappen die quarks en leptonen met elkaar gemeen hebben. Uitwerkingen HiSPARC Elementaire deeltjes C.G.N. van Veen 1 Hadronen Opdracht 1: Elementaire deeltjes worden onderverdeeld in quarks en leptonen. (a) Noem twee eigenschappen die quarks en leptonen met

Nadere informatie

5,5. Samenvatting door een scholier 1429 woorden 13 juli keer beoordeeld. Natuurkunde

5,5. Samenvatting door een scholier 1429 woorden 13 juli keer beoordeeld. Natuurkunde Samenvatting door een scholier 1429 woorden 13 juli 2006 5,5 66 keer beoordeeld Vak Natuurkunde Natuurkunde samenvatting hoofdstuk 3 ioniserende straling 3. 1 de bouw van de atoomkernen. * Atoom: - bestaat

Nadere informatie

Elektriciteit. Elektriciteit

Elektriciteit. Elektriciteit Elektriciteit Alles wat we kunnen zien en alles wat we niet kunnen zien bestaat uit kleine deeltjes. Zo is een blok staal gemaakt van staaldeeltjes, bestaat water uit waterdeeltjes en hout uit houtdeeltjes.

Nadere informatie

Samenvatting Scheikunde Hoofdstuk 1 + 2

Samenvatting Scheikunde Hoofdstuk 1 + 2 Samenvatting Scheikunde Hoofdstuk 1 + 2 Samenvatting door J. 1535 woorden 7 maart 2015 6,9 8 keer beoordeeld Vak Methode Scheikunde Chemie overal Hoofdstuk 1 scheiden en reageren 1.2 zuivere stoffen en

Nadere informatie

Sterrenkunde Ruimte en tijd (6)

Sterrenkunde Ruimte en tijd (6) Sterrenkunde Ruimte en tijd () Om het geheugen op te frissen, even een korte inhoud van het voorafgaande: Ruim tien miljard jaar geleden werd het heelal geboren uit een enorme explosie van protonen, neutronen,

Nadere informatie

Handleiding HI Digitale Brix refractometer voor de bepaling van sucrose in waterige oplossingen

Handleiding HI Digitale Brix refractometer voor de bepaling van sucrose in waterige oplossingen Handleiding HI96801 Digitale Brix refractometer voor de bepaling van sucrose in waterige oplossingen Primair nazicht Neem het toestel uit de verpakking en kijk na of er geen schade tijdens transport is

Nadere informatie

Achter het correctievoorschrift is een aanvulling op het correctievoorschrift opgenomen.

Achter het correctievoorschrift is een aanvulling op het correctievoorschrift opgenomen. Examen HAVO 2014 tijdvak 2 woensdag 18 juni 13.30-16.30 uur natuurkunde Bij dit examen hoort een uitwerkbijlage. Achter het correctievoorschrift is een aanvulling op het correctievoorschrift opgenomen.

Nadere informatie

Eindexamen scheikunde havo 2001-II

Eindexamen scheikunde havo 2001-II Eindexamen scheikunde havo 00-II 4 Antwoordmodel Energievoorziening in de ruimte et (uiteenvallen van de Pu-38 atomen) levert energie dus het is een exotherm proces. er komt energie vrij aantal protonen:

Nadere informatie

(a) Noem twee eigenschappen die quarks en leptonen met elkaar gemeen hebben.

(a) Noem twee eigenschappen die quarks en leptonen met elkaar gemeen hebben. Werkbladen HiSPARC Elementaire deeltjes C.G.N. van Veen 1 Hadronen Opdracht 1: Elementaire deeltjes worden onderverdeeld in quarks en leptonen. (a) Noem twee eigenschappen die quarks en leptonen met elkaar

Nadere informatie

Samenvatting H5 straling Natuurkunde

Samenvatting H5 straling Natuurkunde Samenvatting H5 straling Natuurkunde Deze samenvatting bevat: Een begrippenlijst van dikgedrukte woorden uit de tekst Belangrijke getallen en/of eenheden (Alle) Formules van het hoofdstuk (Handige) tabellen

Nadere informatie

De Leege Wier van Englum

De Leege Wier van Englum De Leege Wier van Englum Archeologisch onderzoek in het Reitdiepgebied Annet Nieuwhof (redactie) Met bijdragen van J. Nicolien Bottema-Mac Gillavry Steven Jongma Marcel J.L.T. Niekus Wietske Prummel Bert

Nadere informatie

EXACT- Periode 1. Hoofdstuk Grootheden. 1.2 Eenheden.

EXACT- Periode 1. Hoofdstuk Grootheden. 1.2 Eenheden. EXACT- Periode 1 Hoofdstuk 1 1.1 Grootheden. Een grootheid is in de natuurkunde en in de chemie en in de biologie: iets wat je kunt meten. Voorbeelden van grootheden (met bijbehorende symbolen): 1.2 Eenheden.

Nadere informatie

Koolstof wordt teruggevonden in alle levende materie en in sedimenten, gesteenten, de oceanen en de lucht die we inademen.

Koolstof wordt teruggevonden in alle levende materie en in sedimenten, gesteenten, de oceanen en de lucht die we inademen. Koolstofcyclus Samenvatting Koolstof wordt teruggevonden in alle levende materie en in sedimenten, gesteenten, de oceanen en de lucht die we inademen. Er is een uitwisseling van koolstof tussen oceanen,

Nadere informatie

H8 straling les.notebook. June 11, 2014. Straling? Straling: Wordt doorgelaten of wordt geabsorbeerd. Stralingsbron en straling

H8 straling les.notebook. June 11, 2014. Straling? Straling: Wordt doorgelaten of wordt geabsorbeerd. Stralingsbron en straling Stralingsbron en straling Straling? Bron Soorten straling: Licht Zichtbaarlicht (Kleuren violet tot rood) Infrarood (warmte straling) Ultraviolet (maakt je bruin/rood) Elektromagnetische straling Magnetron

Nadere informatie

1 ENERGIE Inleiding Het omzetten van energie Fossiele brandstoffen Duurzame energiebronnen

1 ENERGIE Inleiding Het omzetten van energie Fossiele brandstoffen Duurzame energiebronnen 1 ENERGIE... 2 1.1. Inleiding... 2 1.2. Het omzetten van energie... 2 1.3. Fossiele brandstoffen... 5 1.4. Duurzame energiebronnen... 7 1.5. Kernenergie... 9 1.6. Energie besparen... 10 1.7. Energieverbruik

Nadere informatie

Klimaatverandering. Urgentie in Slow Motion. Bart Verheggen ECN

Klimaatverandering. Urgentie in Slow Motion. Bart Verheggen ECN Klimaatverandering Urgentie in Slow Motion Bart Verheggen ECN http://klimaatverandering.wordpress.com/ @Bverheggen http://ourchangingclimate.wordpress.com/ De wetenschappelijke positie is nauwelijks veranderd

Nadere informatie

Alles om je heen is opgebouwd uit atomen. En elk atoom is weer bestaat uit protonen, elektronen en neutronen.

Alles om je heen is opgebouwd uit atomen. En elk atoom is weer bestaat uit protonen, elektronen en neutronen. 2 ELEKTRICITEITSLEER 2.1. Inleiding Je hebt al geleerd dat elektriciteit kan worden opgewekt door allerlei energievormen om te zetten in elektrische energie. Maar hoe kan elektriciteit ontstaan? En waarom

Nadere informatie

Ar(C) = 12,0 u / 1 u = 12,0 Voor berekeningen ronden we de atoommassa s meestal eerst af tot op 1 decimaal. Voorbeelden. H 1,0 u 1,0.

Ar(C) = 12,0 u / 1 u = 12,0 Voor berekeningen ronden we de atoommassa s meestal eerst af tot op 1 decimaal. Voorbeelden. H 1,0 u 1,0. 5. Chemisch rekenen 1. Atoommassa De SI-eenheid van massa is het kilogram (kg). De massa-eenheid die we voor atomen gebruiken is u (unit). 1 27 1 u 1,66 10 kg m 6 C-nuclide m(h) = 1,0 u m(o) = 16,0 u m(c)

Nadere informatie

te dateren die tot dan toe ver buiten bereik lagen. Deze methode wordt AMS genoemd, wat staat voor Accelerator Mass Spectrometry.

te dateren die tot dan toe ver buiten bereik lagen. Deze methode wordt AMS genoemd, wat staat voor Accelerator Mass Spectrometry. Inleiding In het jaar 1953 verrichtte de toenmalige hoogleraar in de Biofysica aan de Rijksuniversiteit Groningen, Prof. Hessel de Vries, de eerste ouderdomsbepaling door meting van het radioactieve isotoop

Nadere informatie

De meest revolutionaire momenten belicht, de momenten waarin iets gebeurde waardoor nieuwe dingen ontstonden.

De meest revolutionaire momenten belicht, de momenten waarin iets gebeurde waardoor nieuwe dingen ontstonden. De acht drempels van David Christian. De meest revolutionaire momenten belicht, de momenten waarin iets gebeurde waardoor nieuwe dingen ontstonden. De Big Bang. De sterren lichten op. Nieuwe chemische

Nadere informatie

Samenvatting Introductie

Samenvatting Introductie Introductie De toename van het gebruik van materialen met fossiele koolstof, met name de verbranding van fossiele brandstoffen, heeft in de afgelopen eeuw geleid tot grote CO 2 - emissies in de atmosfeer.

Nadere informatie

Voorbereidend Wetenschappelijk Onderwijs Tijdvak 1 Vrijdag 27 mei totale examentijd 3 uur

Voorbereidend Wetenschappelijk Onderwijs Tijdvak 1 Vrijdag 27 mei totale examentijd 3 uur natuurkunde 1,2 Examen VWO - Compex Voorbereidend Wetenschappelijk Onderwijs Tijdvak 1 Vrijdag 27 mei totale examentijd 3 uur 20 05 Vragen 1 tot en met 17. In dit deel staan de vragen waarbij de computer

Nadere informatie

Klimaatgassen en de oceaan, van puntmeting naar werelwijde schatting. Dr. Lonneke Goddijn-Murphy

Klimaatgassen en de oceaan, van puntmeting naar werelwijde schatting. Dr. Lonneke Goddijn-Murphy Klimaatgassen en de oceaan, van puntmeting naar werelwijde schatting Dr. Lonneke Goddijn-Murphy Klimaatgassen en de oceaan, van puntmeting naar werelwijde schatting Achtergrond Uitdagingen Wiskundige oplossingen

Nadere informatie

Voorbereiding toelatingsexamen arts/tandarts. Fysica: Kernfysica. 4 november Brenda Casteleyn, PhD

Voorbereiding toelatingsexamen arts/tandarts. Fysica: Kernfysica. 4 november Brenda Casteleyn, PhD Voorbereiding toelatingsexamen arts/tandarts Fysica: Kernfysica 4 november 2017 Brenda Casteleyn, PhD Met dank aan: Atheneum van Veurne, Leen Goyens (http://users.telenet.be/toelating) 1. Inleiding Dit

Nadere informatie

1 ENERGIE Inleiding Het omzetten van energie - Opdrachten Fossiele brandstoffen - Opdrachten

1 ENERGIE Inleiding Het omzetten van energie - Opdrachten Fossiele brandstoffen - Opdrachten 1 ENERGIE... 2 1.1. Inleiding... 2 1.2. Het omzetten van energie - Opdrachten... 2 1.3. Fossiele brandstoffen - Opdrachten... 4 1.4. Duurzame energiebronnen - Opdrachten... 6 1.5. Kernenergie - Opdrachten...

Nadere informatie

Een Notae waterkuil Praehistoricae of -put 29-2009 van de Michelsbergcultuur : 53-58 te Menen (West-Vlaanderen, België)

Een Notae waterkuil Praehistoricae of -put 29-2009 van de Michelsbergcultuur : 53-58 te Menen (West-Vlaanderen, België) Een Notae waterkuil Praehistoricae of -put 29-2009 van de Michelsbergcultuur : 53-58 te Menen (West-Vlaanderen, België) 53 Een waterkuil of -put van de Michelsbergcultuur te Menen (West-Vlaanderen, België)

Nadere informatie

HOE MAAK JE EEN BEWOONBARE PLANEET? Wat is nodig voor life as we know it?

HOE MAAK JE EEN BEWOONBARE PLANEET? Wat is nodig voor life as we know it? HOE MAAK JE EEN BEWOONBARE PLANEET? Wat is nodig voor life as we know it? KNAG Onderwijsdag 071114 Dr. Bernd Andeweg Aardwetenschappen VU Amsterdam Bernd.andeweg@vu.nl IETS SPECIAALS LEVEN Op Mars niet!

Nadere informatie

NATIONALE SCHEIKUNDEOLYMPIADE

NATIONALE SCHEIKUNDEOLYMPIADE NATINALE SHEIKUNDELYMPIADE PGAVEN VRRNDE 2 (de week van) woensdag 20 april 2005 Deze voorronde bestaat uit 25 vragen verdeeld over 6 opgaven De maximumscore voor dit werk bedraagt 100 punten De voorronde

Nadere informatie

Naam: Klas: Repetitie Radioactiviteit VWO (versie A)

Naam: Klas: Repetitie Radioactiviteit VWO (versie A) Naam: Klas: Repetitie Radioactiviteit VWO (versie A) Aan het einde van de repetitie vind je de lijst met elementen en twee tabellen met weegfactoren voor het berekenen van de equivalente en effectieve

Nadere informatie

Vitamine C bepalen uit fruitsap

Vitamine C bepalen uit fruitsap Vitamine C bepalen uit fruitsap 1. Onderzoeksvraag Hoe kunnen we de gehalte vitamine C in fruitsap bepalen? 2. Voorbereiding a. Begrippen als achtergrond voor experiment Zuur-basetitratie : een titratietechniek

Nadere informatie

Aarde Onze Speciale Woonplaats

Aarde Onze Speciale Woonplaats Aarde Onze Speciale Woonplaats Wat Earth in space BEWOONBAARHEID voor intelligente wezens betreft is er geen betere planeet dan de AARDE! Wij leven op een doodgewoon rotsblok dat rond gaat om een middelmatige

Nadere informatie

7.4.3 - de ph-schaal van 0 tot 14 in verband brengen met zure, neutrale en basische oplossingen en met de concentratie van H+-ionen en OH--ionen;

7.4.3 - de ph-schaal van 0 tot 14 in verband brengen met zure, neutrale en basische oplossingen en met de concentratie van H+-ionen en OH--ionen; Leergebied: concentratie Leerplannen LP Chemie 2e gr KSO GO 5.5.2 - de massaconcentratie van een oplossing definiëren als het aantal gram opgeloste stof per 100 ml oplossing; de oplosbaarheid van een stof

Nadere informatie

1. Langere vraag over de theorie

1. Langere vraag over de theorie 1. Langere vraag over de theorie a) Bereken, vertrekkend van de definitie van capaciteit, de capaciteit van een condensator die bestaat uit twee evenwijdige vlakke platen waarbij de afstand tussen de platen

Nadere informatie

PositronEmissieTomografie (PET) Een medische toepassing van deeltjesfysica

PositronEmissieTomografie (PET) Een medische toepassing van deeltjesfysica PositronEmissieTomografie (PET) Een medische toepassing van deeltjesfysica Wat zie je? PositronEmissieTomografie (PET) Nucleaire geneeskunde: basisprincipe Toepassing van nucleaire geneeskunde Vakgebieden

Nadere informatie

07 MOLECUULFORMULES & CHEMISCHE BINDINGEN PROCESTECHNIEK

07 MOLECUULFORMULES & CHEMISCHE BINDINGEN PROCESTECHNIEK PROCESTECHNIEK Wat leer je? het verschil uitleggen tussen symbolenformules en molecuulformules; molecuulformules opstellen aan de hand van tekeningen van moleculen; het aantal en de soort atomen van een

Nadere informatie

Scheikunde Vraag 1. Vraag 1: <A> <B> <C> <D>

Scheikunde Vraag 1. Vraag 1: <A> <B> <C> <D> Scheikunde Vraag 1 Je wil 1 liter van een 0,010 M oplossing van glucose (C 6 H 12 O 6 ) bereiden, door een geschikt volume van een meer geconcentreerde oplossing over te brengen in een maatkolf van 1,0

Nadere informatie

Hoofdstuk 5 Straling. Gemaakt als toevoeging op methode Natuurkunde Overal

Hoofdstuk 5 Straling. Gemaakt als toevoeging op methode Natuurkunde Overal Hoofdstuk 5 Straling Gemaakt als toevoeging op methode Natuurkunde Overal 5.1 Straling en bronnen Eigenschappen van straling RA α γ β 1) Beweegt langs rechte lijnen vanuit een bron. ) Zwakker als ze verder

Nadere informatie

Eekhoutcentrum Vliebergh. Wegwijzers voor Aardrijkskunde

Eekhoutcentrum Vliebergh. Wegwijzers voor Aardrijkskunde Eekhoutcentrum Vliebergh NASCHOLING AARDRIJKSKUNDE Wegwijzers voor Aardrijkskunde Geologie: - Opbouw en structuur van de aarde - Platentektoniek - Geologische geschiedenis Kulak 21/11/15 13h30-16h30 KUL

Nadere informatie

Een (graf)kuil met gecremeerde beenderen uit het midden-neolithicum aangetroffen op de Bentel te Oud-Turnhout (prov. Antwerpen, B)

Een (graf)kuil met gecremeerde beenderen uit het midden-neolithicum aangetroffen op de Bentel te Oud-Turnhout (prov. Antwerpen, B) Een (graf)kuil met gecremeerde beenderen uit het midden-neolithicum aangetroffen op de Bentel te Oud-Turnhout Een (graf)kuil met gecremeerde beenderen uit het midden-neolithicum aangetroffen op de Bentel

Nadere informatie

Relaxatietijd en T Curie Gesteentemagnetisme

Relaxatietijd en T Curie Gesteentemagnetisme De Verborgen Attractie van de Aarde Opzet van de cursus 1 - Magnetisme & Aardmagneetveld 2 Het Aardmagneetveld in het verleden 3 Drift der Continenten en Plaattektoniek (4 toepassingen) 5 Omkeringen van

Nadere informatie

Big Ideas Great STEM. Katrien Strubbe

Big Ideas Great STEM. Katrien Strubbe + Big Ideas Great STEM Katrien Strubbe (Natuur)wetenschappen: doelen 2 Natuurwetenschappen geven leerlingen een fundamenteel en duurzaam inzicht in de structuren en processen die de mens, de natuur en

Nadere informatie

gelijk aan het aantal protonen in de kern. hebben allemaal hetzelfde aantal protonen in de kern.

gelijk aan het aantal protonen in de kern. hebben allemaal hetzelfde aantal protonen in de kern. 1 Atoombouw 1.1 Atoomnummer en massagetal Er bestaan vele miljoenen verschillende stoffen, die allemaal zijn opgebouwd uit ongeveer 100 verschillende atomen. Deze atomen zijn zelf ook weer opgebouwd uit

Nadere informatie

Bestaand (les)materiaal. Loran de Vries

Bestaand (les)materiaal. Loran de Vries Bestaand (les)materiaal Loran de Vries Database www.adrive.com Email: ldevries@amsterdams.com ww: Natuurkunde4life NiNa lesmateriaal Leerlingenboekje in Word Docentenhandleiding Antwoorden op de opgaven

Nadere informatie

Exact periode = 1. h = 0, Js. h= 6, Js 12 * 12 = 1,4.10 2

Exact periode = 1. h = 0, Js. h= 6, Js 12 * 12 = 1,4.10 2 Exact periode 1.1 0 = 1 h = 0,000000000000000000000000000000000662607Js h= 6,62607. -34 Js 12 * 12 = 1,4. 2 1 Instructie gebruik CASIO fx-82ms 1. Instellingen resetten tot begininstellingen

Nadere informatie

Tentamen Marine Sciences I

Tentamen Marine Sciences I Tentamen Marine Sciences I 7 november 2013 NB1: Schrijf uw naam en studentnummer op ieder in te leveren blad NB2: Maak uw antwoorden compleet maar vooral ook zo kort/to the point mogelijk; gezwets levert

Nadere informatie

De hoeveelheid lucht die elke dag onderzocht wordt bedraagt 5,0 cm 3. Op dag 40

De hoeveelheid lucht die elke dag onderzocht wordt bedraagt 5,0 cm 3. Op dag 40 berekend. De meetresultaten zijn verwerkt in figuur. figuur De hoeveelheid lucht die elke dag onderzocht wordt bedraagt 5,0 cm 3. Op dag 40 3 vond men daarin 3,6 0 atomen radon. 8 Bereken het volume van

Nadere informatie

25 Gent 2 0 0 5 N O T A E PRAEHISTORICAE

25 Gent 2 0 0 5 N O T A E PRAEHISTORICAE 25 Gent 25 N O T A E PRAEHISTORICAE Gent - 17.12.25 C o n t a c t g r o e p " P r e h i s t o r i e " " P r é h i s t o i r e " Groupe de Contact FNRS organisatie / organisation P h i l i p p e C r o m

Nadere informatie

Arnout Devos 5WeWi nr.3. Radioactief verval

Arnout Devos 5WeWi nr.3. Radioactief verval Doel Radioactief verval We willen meer te weten komen over het radioactief verval van een radioactieve stof. Met ons onderzoek zullen we de halfwaardetijd van onze stof bepalen en hiermee kunnen we de

Nadere informatie

Eindexamen scheikunde havo 2006-II

Eindexamen scheikunde havo 2006-II 4 Beoordelingsmodel Element 115 1 Calcium heeft atoomnummer 20 en americium heeft atoomnummer 95. Dus samen hebben ze 115 protonen. calcium heeft atoomnummer 20 en americium heeft atoomnummer 95 1 2 Een

Nadere informatie

Ecosysteem voedselrelaties

Ecosysteem voedselrelaties Ecosysteem ecologie Ecosysteem voedselrelaties Oceanen: voedselweb + energiestromen Ga naar Mypip.nl en open de oefening 3 voedselketen - voedselweb Doe de oefening en maak vervolgens de aangeleverde vragen.

Nadere informatie

Eindexamen scheikunde havo 2001-I

Eindexamen scheikunde havo 2001-I Eindexamen scheikunde havo -I 4 Antwoordmodel Nieuw element (in de tekst staat:) deze atomen zijn eerst ontdaan van een aantal elektronen dus de nikkeldeeltjes zijn positief geladen Indien in een overigens

Nadere informatie

Paragraaf 1: Fossiele brandstoffen

Paragraaf 1: Fossiele brandstoffen Scheikunde Hoofdstuk 2 Samenvatting Paragraaf 1: Fossiele brandstoffen Fossiele brandstof Koolwaterstof Onvolledige verbranding Broeikaseffect Brandstof ontstaan door het afsterven van levende organismen,

Nadere informatie