Acrylamide. een nieuwe grenswaarde

Transcriptie

1 Acrylamide een nieuwe grenswaarde

2 Wereldwijd sterven mensen aan werk gerelateerde kanker 1 op de 3 Nederlanders krijgt kanker Nederlandse Werkplekken Kankervrij In talloze bedrijven werken mensen dag in dag uit met kankerverwekkende stoffen. Om medewerkers te beschermen tegen de schadelijke effecten van deze stoffen zijn er normen in ontwikkeling. De minister van SZW stelt na adviezen van de Gezondheidsraad en de SERsubcommissie grenswaarden stoffen op de werkplek (GSW) grenswaarden vast waarmee ongezonde blootstelling aan stoffen kan worden voorkomen. In de SER-subcommissie zijn ook de vakbonden FNV en CNV stevig vertegenwoordigd. Als bonden brengen we graag de praktijkervaringen en inzichten van onze leden in. Hoe kun je meedoen? Binnenkort behandelt de SER-commissie de kankerverwekkende stoffen Acrylamide, Chroom VI en Dieselmotorenemissie. Per stof willen we ervaringen en suggesties uit bedrijven in kaart brengen. Hoe halen we ervaringen op? Dat gebeurt met de Checklijst Werkplek Kankervrij Help jezelf en de bonden. Vul de checklijst in voor een kankervrije werkplek! Kankervrij werk Kanker is in Nederland de meest voorkomende doodsoorzaak. De oorzaak wordt vaak gezocht in slechte leefgewoonten zoals roken en ongezond eten. De relatie met werk wordt vreemd genoeg vaak niet gelegd. Toch is blootstelling aan stoffen en ongezonde omstandigheden op het werk een forse oorzaak van kanker. Hoe zit dat en hoe is het te voorkomen? Daarover doen we een boekje open. Zieke cijfers In Europa krijgen jaarlijks 2,5 miljoen mensen kanker. In Nederland circa In 2011 ging het om mannen en vrouwen. In dat jaar stierven er mannen en vrouwen aan kanker. Het totaal aantal kankergevallen blijkt nog steeds enigszins te stijgen: met zo n 3% per jaar. Naar schatting krijgt één op de drie Nederlanders kanker. Opmerkelijk is dat in Nederland het aantal mensen dat kanker krijgt ongeveer 6% boven het Europees gemiddeld ligt. Het aantal mensen dat overlijdt aan deze ziekte was in 2012 in ons land 8,5% hoger dan het Europees gemiddelde. Kanker door werk Bij de nieuwe gevallen van kanker is bij de mannen circa 8% en bij de vrouwen 2% werkgerelateerd. Een fors deel hiervan heeft te maken met de blootstelling aan kankerverwekkende chemische stoffen, met asbest als één van de belangrijkste. In de EU zijn ongeveer 2800 stoffen geclassificeerd als kankerverwekkend. Belangrijke werkgerelateerde kankers zijn long-, huid-, borst-, blaaskanker en mesothelioom. Longkanker komt het meeste voor bij mannen en borstkanker bij vrouwen. Sommige kankers zijn sterker werkgerelateerd dan andere. Neus- en bijholtekanker ontstaan bijvoorbeeld vooral door blootstelling aan houtstof bij houtbewerking. Huidkanker komt bij veel beroepen voor, maar meer bij asfalteerders en werknemers die aan dieselmotoruitstoot worden blootgesteld. Minder bekend is dat 4% van alle borstkankers een relatie heeft met het werken in ploegendienst. Denk aan verpleegkundigen en piloten.. kanker op de Werkplek de feiten 7% van de mensen met kanker zijn ziek van hun werk 60% daarvan had voorkomen kunnen worden Cijfers zijn betrokken uit: Nationaal Kompas, Nederlands Centrum voor Beroepsziekten.

3 meest voorkomende soorten kanker en waar je ze van krijgt 8% 16% 22% 12% 35% 22% Blaas 7-19% Oplosmiddelen, aromatische amines, Polycyclische aromatische koolwaterstoffen (in koolteerproducten en dieselrook). Ex)-werkers in de rubber-, metaal- en textielindustrie, ijzeren staalindustrie, autoproductie en autoschadeherstel. Leukemie, lymfeklier % Benzeen, formaldehyde, radioactieve straling, chloorhoudende oplosmiddelen, ethyleenoxide, butadieen, niet-arseen houdende insecticiden. Metaalbewerkers, meubelstoffeerders, rubberproductiemedewerkers, verfspuiters, sommige beroepen in de land- en tuinbouw, medische en veterinaire diensten, petroleum en gasindustrie. Huid 1.5-6% UV-zonlicht en andere straling, Polycyclische aromatische koolwaterstoffen, teerproducten, oplosmiddelen. Buitenwerkers in de landbouw, de bouw en in de recreatiesfeer (zoals badmeesters), kappers, werkers in chemische wasserijen, asfaltbewerkers, meubel- en houtbewerkers, schoorsteenvegers Long % Asbest, kristallijn silica, zware metalen, lasrook, straling, Polycyclische aromatische koolwaterstoffen (o.a. in dieselrook). Bouw- en constructiewerkers, asfaltwegenbouwers, lassers, dermatologische verpleegkundigen en beroepsgroepen die regelmatig dieselrook inademen.. 22% 35% Pleura/mesothelioom 85-90% Inademing van asbest. In de constructiesector vooral sloopwerkers, (ex)-werkers in de asbest-cementfabricage, scheepsherstellers, hotel- en restaurant medewerkers. Borst 2-4 % Ploegendienst, oplosmiddelen, hormoonverstoorders, ftalaten (weekmakers). Langdurig werkzaam in ploegendienst, vliegpersoneel. Neus en -bijholtes 33-46% Houtstof, nikkel, leerstof, isopropylalcohol. Meubelmakers en hout- en kurkbewerkers, werkers in de leer- en schoenenindustrie, machinaal houtbewerkers, interieur- en mallenbouwers, timmervaklieden in de bouw, parketleggers, werkers in de papierfabricage. Darm?% Darmkanker ontstaat in 65 tot 90% van de gevallen spontaan. In 10 tot 35%van de gevallen is er sprake van een familiaire vorm. In ongeveer 5% van de gevallen van een erfelijke vorm. Er zijn geen specifieke bekend. Bronnen: Montano 2014, van Tongeren 2012, NCvB, Beroepsziekten in cijfers 2014, van der Laan, NCvB 2010, Nationaal Kompas. 35%

4 Acrylamide een nieuwe grenswaarde Acrylamide (AA) is één van de kankerverwekkende stoffen die in 2015 op de SERagenda staat: om te adviseren over de invoering van een nieuwe veilige grenswaarde. De vakbonden willen werknemers hierbij betrekken en samen met hen de haalbaarheid van een lagere grenswaarde beoordelen. De FNV en CNV vragen daarvoor je medewerking. Acrylamide gebruik In Europa wordt grofweg ton/jaar acrylamide verwerkt. Verreweg het grootste deel van Acrylamide (AA) wordt gebruikt als grondstof voor de kunststof polyacrylamide (PAA). De productie hiervan is doorgaans goed gecontroleerd, zodat er in het polymeer PAA niet meer dan 0,1% van de giftige stof acrylamide zelf voorkomt. Kleine hoeveelheden AA kunnen worden gebruikt in betonreparatiemiddelen en in kitten, vooral voor het waterdicht afsluiten van scheuren en kieren in bijvoorbeeld tunnels. In laboratoria en ziekenhuizen wordt het gebruikt bij bepaalde type onderzoeken. Verbod Acrylamide staat sinds 30 maart 2010 op de kandidatenlijst om als verboden stof aangemerkt te worden. AA is hiermee officieel gekarakteriseerd als een zeer zorgwekkende stof. Hierdoor zou in de toekomst het gebruik van AA sterk beperkt of verboden kunnen worden. Acrylamide risico In de ongeharde basisvorm is acrylamide (AA), bij inademing of aanraking met de huid, kankerverwekkend voor de mens. AA is naast kankerverwekkend ook nog eens giftig voor het zenuwstelsel en heeft een giftige werking op de voortplanting. Het is dus niet zo verwonderlijk dat AA als een stof met grote risico s wordt gezien. Daarom wordt voorgesteld om een zo laag mogelijke grenswaarde te adviseren: bij voorkeur op het niveau van de streefwaarde, die is vastgesteld op 1,6μg/ m3. Als dat om technische redenen echt niet haalbaar blijkt, dan is er in principe de mogelijkheid om maximaal een blootstelling van 160μg/m3 te accepteren. Als de stof is gepolymeriseerd (als polyacrylamide (PAA) is uitgehard) dan is het feitelijk onschadelijk. Het productieproces van PAA is tegenwoordig erg goed. Voorzichtigheid blijft echter altijd geboden: er blijft altijd nog wel iets van AA in het polymeer achter STOP strategie Acrylamide Het is aan de bonden in de SER-subcommissie om te proberen een zo laag mogelijke (veilige) grenswaarde te adviseren. Daar moeten zij dan wel goede argumenten voor hebben. Daarom willen zij nagaan hoe er in de praktijk wordt omgegaan met producten waarin acrylamide verwerkt is. Worden er voldoende maatregelen genomen om blootstelling te voorkomen? Worden deze maatregelen ook werkelijk nageleefd? Die kennis is aanwezig bij de werknemers die met deze stof werken. Aan de betrokken vakbondsbestuurders wordt gevraagd om contact te leggen met de werknemers die met acrylamide omgaan. Aan hen worden, met behulp van een checklijst, vragen gesteld om zicht te krijgen op het gebruik van acrylamide. Centraal staan in de vragen de beschermende maatregelen die hierbij gebruikt worden. Hiervan wordt een kort verslag gemaakt dat ingebracht wordt bij het door de SER te houden haalbaarheidsonderzoek. Het verslag moet dus duidelijk maken of de voorgestelde lage grenswaarde haalbaar lijkt. Lijkt zo n lage waarde niet haalbaar, dan is de consequentie dat een hogere, minder beschermende waarde wordt afgesproken. Molecuulformule C3H5NO IUPAC-naam 2-propeenamide Andere namen vinylamide propeenamide ethyleencarboxamide Molmassa 71,0779 g/mol SMILES C=CC(=O)N H-zinnen H301 - H312 - H315 - H317 - H319 - H332 - H340 - H350 - H361f - H372 EUH-zinnen P-zinnen doden geen P201 - P280 - P301+P310 - P305+P351+P338 - P308+P313 Carcinogeen ja (IARC-klasse 2) Hygroscopisch? ja EG-Index-nummer VN-nummer 2074 CAS No: EG-nummer: Kanker verwekkend schadelijk voor zenuwstelsel voortplanting

5 Waarom wordt de relatie tussen werk en kanker vaak niet gelegd? Soms zijn artsen onbekend met werkoorzaken van kanker. Bijvoorbeeld: werken in stof verhoogt het risico op longkanker, maar longkanker wordt vooral in verband gebracht met Loop ik zelf gevaar? bloot stelling 8 meest voorkomende kankerverwekkende stoffen roken. In de Europese kankerverwekkende stoffen richtlijn staat dat Onvolledig of ontoereikend wetenschappelijk onderzoek. Onderzoek naar werkgerelateerde kankers vindt vooral plaats op industriële werkplekken. Daardoor komt maar een beperkt aantal werkgerelateerde kankers in beeld en worden typische over het hoofd gezien. Ook banen waarin vooral vrouwen werken worden minder onderzocht en blijven zo buiten beeld. Relatie moeilijk te leggen. Heeft iemand eenmaal kanker, dan is de relatie met de blootstelling aan chemische stoffen in het verleden vaak niet meer te leggen. De kankerverwekkende stof is niet meer terug te vinden in het lichaam. Daardoor worden veel kankers gediagnosticeerd zonder dat een bron kan worden aangewezen. Nog onbekende oorzaak. Ook nieuwe stoffen of processen kunnen een kankerrisico introduceren. Onverwachte blootstelling. Kappers ontwikkelden kanker door asbest die in haardrogers verwerkt zat. Dat is één voorbeeld van een bron die lang over het hoofd is gezien. Partijdig onderzoek. Industriebelangen kunnen het wetenschappelijk onderzoek kleuren en vertekenen. Sommige industrieën hebben er belang bij om kankerrisico s van specifieke stoffen of processen te ontkennen. De tabaksindustrie is hier een duidelijk voorbeeld van. Je loopt kans op kanker door je werk als er kankerverwekkende stoffen in je werkomgeving zijn. Helaas is dat niet altijd duidelijk. Hoe kun je daar achter komen? Elk bedrijf is verplicht een Risico Inventarisatie & Evaluatie (RI&E) uit te voeren. Daarin moet zorgvuldig worden nagegaan of, waar, wanneer en hoe er blootstelling aan kankerverwekkende stof(fen) is. Het kan gaan om specifieke stoffen die het bedrijf gebruikt in een proces of product. Maar ook om stoffen die bij processen worden gevormd, bijvoorbeeld bij verhitting of verbranding. Soms komen de stoffen ook onverwacht vrij, zoals bijvoorbeeld bij verspanende werkzaamheden. Een zeer lage blootstelling kan al een kankerrisico zijn. De werkgever moet de risico s zorgvuldig in beeld brengen, werknemers hierover informeren en maatregelen nemen om blootstelling te voorkomen. Een werknemer heeft het recht om de RI&E voor zijn werkplek in te zien. Bovendien moet de werkgever veiligheidsinformatiebladen beschikbaar hebben voor werknemers: daarin staan ook de risico s van stoffen beschreven, plus de maatregelen die er voor zorgen dat je veilig met de stof kunt werken. Ga dit dus voor je eigen werkplek na. de beste aanpak om kanker te vermijden is te stoppen met de blootstelling. kankerverwekkende stoffen alleen maar op het werk aanwezig mogen zijn als er geen gezonder alternatief is. De richtlijn heeft tot nu toe nog weinig effect gehad. Op heel veel werkplekken kunnen kankerverwekkende stoffen prima vervangen worden door goede en gezondere alternatieven. En ook bedrijven die deze richtlijn wel goed toepassen zijn niet per definitie kankervrij. Want ook bij productieprocessen (als verbranden, verspanen, verzagen, schuren enzovoort) kunnen kankerverwekkende stoffen ontstaan en vrijkomen op de werkplek. In de EU geldt ook de verordening REACH om mens en milieu beter tegen stoffen te beschermen. REACH is een Europese wet over de productie van en handel in chemische stoffen. Het beschrijft waar bedrijven en overheden zich aan moeten houden. Reach staat voor: Registratie, Evaluatie, Autorisatie en restrictie van Chemische stoffen. De EU wil met REACH de meest kwalijke stoffen van de markt halen. Naar verwachting zullen er voor 2020 zo n 400 van deze stoffen verdwenen zijn of in ieder geval aanzienlijk minder worden gebruikt. De 8 meest voorkomende kankerverwekkende stoffen op het werk zijn : Asbest Silica, kwarts Dieselmotorenemissies Mist van minerale oliën Metalen en metaalverbindingen, vooral (van) arseen, chroom VI. Maar ook van lood, nikkel en cobalt. PAK s bij teerprocessen Pesticiden Radon Bronnen: Rushton et al: (2010, 2012) ; EU-OSHA (2014): ISSN

6 hoe voorkomen? Veilige grenzen? wist u dat? Het aantal doden door werkgerelateerde kanker neemt elk jaar toe. Het aantal dodelijke arbeidsongevallen daalt de laatste jaren juist. De beste aanpak om kanker op het werk te voorkomen is de blootstelling aan de kankerverwekkende stof te stoppen. Dit wordt een bron-oplossing genoemd. De oorzaak weghalen, is de beste want meest effectieve aanpak om kanker door het werk te voorkomen. Maar wat nu als de kankerverwekkende stof niet te vervangen is door een gezond alternatief? Dan mag de ongezonde stof volgens de Europese en Nederlandse wetgeving alleen onder strenge voorwaarden gebruikt worden. Regel is dat de blootstelling dan zo laag mogelijk gehouden moet worden. Laag betekent in ieder geval onder de vastgestelde grenswaarde. Er zijn twee soorten grenswaarden voor kankerverwekkende stoffen: 1. Grenswaarde voor de stof op de werkplek. Dit is de wettelijke grenswaarde die in Nederland wordt vastgesteld door de minister van Sociale Zaken. In Europa wordt die waarde ook wel Occupational Exposure Limit (OEL) genoemd. De manier waarop de grenswaarde wordt vastgesteld is betrouwbaar en transparant, maar het vaststellingsproces duurt vaak lang. Als er geen wettelijke grenswaarde voor een stof is vastgesteld, is de werkgever verplicht om een eigen bedrijfsgrenswaarde vast te stellen. Een grenswaarde is de concentratie van een stof in de lucht op de werkplek waar een werknemer gedurende een 8-urige werkdag maximaal aan mag worden blootgesteld. Uitgangspunt daarbij is dat de gezondheid van de werknemer bij een blootstelling onder dat niveau niet wordt geschaad. Voor sommige stoffen is tevens een grenswaarde vastgesteld voor een kortdurende hoge piekblootstelling voor een tijdsperiode van 15 minuten. Omdat er voor kankerverwekkende stoffen feitelijk geen veilige grens bestaat (zelfs het kleinste beetje kan al kanker veroorzaken) bepaalt de Gezondheidsraad voor deze stoffen, op basis van gezondheidskundig onderzoek, een verbodswaarde en een streefwaarde. De streefwaarde is de laagste waarde: bij blootstelling aan deze waarde loopt maximaal één van elke miljoen werknemers per jaar de kans om kanker te krijgen. De verbodswaarde ligt hoger: daar is de kans op kanker één op de tienduizend blootgestelden per jaar. De verbodswaarde mag dan ook beslist niet overschreden worden. De SER, d.w.z. de subcommissie Grenswaarden voor Stoffen op de Werkplek (subcie GSW), beoordeelt of de streefwaarde haalbaar is. Inzet is om de grenswaarde zo laag mogelijk vast te stellen. Daarom voert de subcie GSW een haalbaarheidsonderzoek uit om te bepalen wat de laagste concentratie is die op de gangbare werkplek haalbaar is. De subcommissie adviseert de minister van SZW dan dit niveau als wettelijke grenswaarde in te voeren. De haalbaarheidstoetsen die momenteel worden uitgevoerd bij bedrijven geven niet altijd voldoende informatie. Daarom willen de vakbonden zelf, via hun leden in de bedrijven, meer informatie verzamelen, om vervolgens te gebruiken bij de haalbaarheidstoets. Het doel is om met meer werkplekinformatie zo laag mogelijke grenswaarden te realiseren. 2. DMEL (Derived Minimal Effect Level). Dit is de concentratie die REACH voor kankerverwekkende stoffen hanteert. Deze grenswaarde geeft aan bij welke blootstelling het eerste gezondheidseffect optreedt. De DMEL wordt bepaald door de industrie volgens een vastgestelde methodiek. De gebruikte data waarmee de DMEL wordt vastgesteld zijn niet openbaar. Er is dus niet na te gaan op welke aannames de limiet is gebaseerd. De DMEL mag alleen als blootstellingslimiet worden gebruikt als er nog geen officiële (Nederlandse of in Europese) geen grenswaarde voor de stof is vastgesteld. Een Europese of Nederlandse grenswaarde gaat dus altijd voor. De vakbonden willen met checklijsten onder werknemers in de bedrijven de volgende informatie verzamelen: 1. Welke maatregelen zijn er getroffen op deze werkplek? 2. Vinden de werknemers de maatregelen voldoende? 3. Zijn er metingen uitgevoerd en wat was het resultaat? 4. Wordt er in het bedrijf gewerkt aan een veiliger werkplek en dus ingezet op het vervangen van de kankerverwekkende stof? Bron: CBS Statline

7 STOP strategie: Checklijst Werk Ondersteuning STOP het gebruik van kankerverwekkkende stoffen Voorkomen is 100% beter dan Genezen Werkgevers moeten (wettelijk verplicht) zorgen voor veilige en gezonde arbeidsomstandigheden van werknemers. Om dit te bereiken moeten er vaak vele maatregelen worden getroffen. De Arbowet verlangt dat bij het gebruik van gevaarlijke stoffen allereerst brongerichte maatregelen worden genomen. Dat betekent: zorgen dat het risico (zoals kankerverwekkende stoffen) wordt verwijderd. Pas in allerlaatste instantie, als alle andere maatregelen falen, mogen persoonlijke beschermingsmiddelen worden ingezet. Dit heet in de wet de arbeidshygiënische strategie (STOP strategie). Voor kankerverwekkende stoffen geldt deze strategie extra zwaar. Economische overwegingen mogen hier géén rol spelen bij het treffen van de maatregelen. arbeidshygiënische strategie voor kankerverwekkende stoffen 1.Substitutie - bronmaatregelen Eliminatie van de bron Substitutie (vervanging) van de stof 2. Technische maatregelen Omkasting van de bron Afzuiginstallatie Afscherming van de bron Lokale ventilatie 3. Organisatorische maatregelen Beperking aantal blootgestelde werknemers Taakroulatie Beperking blootstellingstijd 4. Persoonlijke beschermingsmiddelen Ademhalingsbescherming Handschoenen / veiligheidsbril Werkkleding plek Kankervrij Help jezelf en de bonden. Vul de checklijst in voor een kankervrije werkplek! Met zorgvuldig ingevulde Checklijsten Werkplek Kankervrij kunnen de vakbonden FNV en CNV de onderhandelingen in de SER over de grenswaarden voor het werken met kankerverwekkende stoffen goed onderbouwd voeren. Voor de bonden is het relevant om informatie van werknemers te krijgen over hoe er in de praktijk met de kankerverwekkende stoffen (en producten) wordt gewerkt en of alle blootstellingsbeperkende maatregelen beschikbaar zijn en worden nageleefd. Hoe wordt er in de praktijk met deze stof gewerkt? Niemand heeft die kennis beter in huis dan de medewerkers die er zelf mee werken. Dáár willen FNV en CNV goed zicht op krijgen met behulp van de ingevulde vragenlijsten. De bonden leggen daartoe contact met deze werknemers en vragen hen om met behulp van een checklijst, het praktijkgebruik van de stof en de gangbare beheersmaatregelen aan te geven. Deze gegevens worden vervolgens gebruikt als onderdeel van het haalbaarheidsonderzoek. De uitkomsten uit de vragenlijsten kunnen worden ingebracht bij het door de SER te houden haalbaarheidsonderzoek. Lijkt zo n lage waarde niet haalbaar, dan is de consequentie dat een hogere, minder beschermende waarde aan de minister wordt geadviseerd. Ondernemingsraad of VWGM-leden aan de slag De checklijst wordt bij voorkeur ingevuld door de OR of VGWM-leden in samenspraak met de werknemers die direct met of in de buurt van de kankerverwekkende stof werken. Is er geen OR of VGWM-commissie dan kan een kaderlid de checklijst invullen. Praktische ondersteuning bij dit haalbaarheidsonderzoek wordt geleverd door het vakbondsonderzoeksteam. Contactpersonen FNV Wim van Veelen E: wim.vanveelen@fnv.nl T: of CNV Leon de Jong e: l.dejong@cnvvakmensen.nl t: Productie IVAM Pieter van Broekhuizen, Hildo Krop Salentijn Consult Josje Salentijn Ermin de Koning Puur ontwerp

8 NL WERKPLEK KANKERVRIJ Onderzoek/advies: IVAM Pieter van Broekhuizen Hildo Krop Projectbegeleiding Salentijn Consult Josje Salentijn Concept, vorm en illustratie Puur Ontwerp Ermin de Koning Tekstredactie Jos Bus Dit project is een initiatief van FNV en CNV en mogelijk gemaakt door het Ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid.

9