VOORSTEL. Onderwerp: Ontwikkelen van gemeentelijk archeologiebeleid in samenwerking met Montfoort, Oudewater en Woerden.

Transcriptie

1 VOORSTEL GEMEENTE LOPIK Raadsvergadering d.d. 21 oktober 2008 Nr. : 10 Aan de raad van de gemeente Lopik. Onderwerp: Ontwikkelen van gemeentelijk archeologiebeleid in samenwerking met Montfoort, Oudewater en Woerden. Behandelend ambtenaar: J. de Jong Voorstel: 1. kennis nemen van de nieuwe gemeentelijke taken met betrekking tot de archeologische monumentenzorg en de financiële consequenties hiervan; 2. instemmen met de ontwikkeling van archeologisch beleid in samenwerking met Montfoort, Oudewater en Woerden conform de startnotitie Ontwikkeling archeologisch beleid gemeentes Lopik, Montfoort, Oudewater en Woerden, en het hiervoor benodigde bedrag van ,- onttrekken aan de reserve monumentenfonds. Inleiding: Sinds 1 september 2007 is de Wet op de archeologische monumentenzorg (WAMZ) van kracht. De wet heeft als doel het archeologisch erfgoed te beschermen. Bij voorkeur dient archeologie in situ (in de bodem) behouden te blijven, echter wanneer dat niet wenselijk of niet mogelijk is, kan archeologie worden opgegraven en in een provinciaal depot worden bewaard. Teneinde het archeologisch erfgoed effectief te kunnen beschermen, beoogt de WAMZ de archeologische monumentenzorg een plaats te geven binnen de ruimtelijke ordening. Hiertoe is de Monumentenwet uitgebreid en zijn er wijzigingen aangebracht in de Wet milieubeheer, de Wet ruimtelijke ordening, de Woningwet en de Ontgrondingenwet. In september 2009 dient elke Nederlandse gemeente Malta-proof te zijn, bij voorkeur met eigen beleid ten aanzien van archeologie. In ieder geval dient iedere gemeente een correcte uitvoering te geven aan zijn rol als bevoegd gezag. UITVOERING NIEUWE GEMEENTELIJKE ARCHEOLOGISCHE TAKEN Kortweg dient archeologisch onderzoek te worden uitgevoerd, wanneer het voornemen bestaat om de bodem te verstoren in gebieden waarvoor een archeologische waarde of verwachtingswaarde is vastgesteld; dit wordt later in het voorstel verder uitgelegd. Archeologisch onderzoek moet aantonen of er archeologie in de bodem aanwezig is en begint in principe altijd met bureauonderzoek. Wanneer de verwachting van aanwezige archeologie niet kan worden ontkracht, dient nader onderzoek te worden uitgevoerd door middel van proefboringen. Wanneer de aanwezigheid van

2 archeologie dan nog steeds waarschijnlijk blijft, worden proefsleuven en vervolgens opgravingen uitgevoerd om de archeologische waarden vast te stellen en de gevolgen voor de bouwplannen te kunnen bepalen. Met de invoering van de WAMZ is bepaald dat de verstoorder betaalt en dus verantwoordelijk is voor de uitvoering van het archeologisch onderzoek. Gemeenten dienen potentiële verstoorders te wijzen op deze plicht en moeten bouw- en aanlegvergunningen aanhouden totdat de aanvragers aan de archeologische opgave hebben voldaan. Voorts is het de taak van de gemeenten om te (laten) controleren dat archeologische onderzoeken correct worden uitgevoerd en verslagen en dat hieruit de juiste conclusies worden getrokken. Hiertoe leveren de archeologische onderzoeksbureaus rapporten aan zoals het Plan van Aanpak en het Programma van Eisen. Om dergelijke rapporten en eventueel veldonderzoek te kunnen beoordelen is archeologische expertise benodigd. Bij het uitvoeren van bodemverstorende activiteiten door de gemeente zelf, dient de gemeente bovendien over de benodigde expertise te beschikken om archeologisch onderzoek uit te voeren dan wel uit te besteden. Benodigde archeologische expertise voor het uitvoeren van de nieuw taken Voorheen konden archeologische rapporten ter beoordeling worden voorgelegd aan de provinciaal archeoloog. Sinds de invoering van de WAMZ kan dit niet meer; de provincie komt in principe alleen nog in beeld bij de vaststelling van bestemmingsplannen en ontheffingen. De expertise om archeologisch onderzoek te kunnen beoordelen moet voortaan worden ingekocht bij een archeologisch bureau of in huis worden gehaald door de aanstelling van een gemeentelijk archeoloog. Het in dienst nemen van een gemeentelijk archeoloog is slechts aantrekkelijk voor grotere gemeenten met een zeer archeologierijke bodem. Kleine gemeenten zullen veelal de archeologische expertise inkopen bij een archeologisch onderzoeksbureau. De gemeente Woerden heeft sinds enige tijd een parttime archeoloog in dienst. Echter door de toegenomen vraag naar archeologische kennis is het moeilijk om een parttime archeoloog aan te trekken en te behouden. Woerden zou daarom graag een fulltime archeoloog aanstellen, welke ook door omliggende gemeenten kan worden ingezet voor de archeologische taken. Woerden zocht hiertoe samenwerking met de gehele SUW. Uit het contact met Woerden groeide het plan om met vier gemeenten (Lopik, Montfoort, Oudewater en Woerden) gezamenlijk op te trekken bij het ontwikkelen van gemeentelijk archeologisch beleid. Indien deze samenwerking succesvol blijkt, zal te zijner tijd worden onderzocht of het gezamenlijk aanstellen van een fulltime archeoloog wenselijk en haalbaar is. Op dit moment maken wij af en toe al gebruik van de expertise van de parttime gemeentelijk archeoloog van Woerden bij het beoordelen van archeologische rapporten of het uitzetten van eigen onderzoek. Overigens overweegt ook Welstand en Monumenten Midden Nederland (WMMN) om een maatregel te treffen, zodat zij gemeenten beter kan ondersteunen bij de uitvoer van hun archeologische taken. Momenteel werft WMMN in samenwerking met de Milieudienst Midden-Holland en archeoloog. Wanneer deze is aangesteld, zullen de gemeenten worden geïnformeerd over de mogelijkheden en de kosten voor het afnemen van archeologische diensten. 2

3 ONTWIKKELING ARCHEOLOGIEBELEID Veel mensen verwachten geen archeologie aan te treffen in Lopik en begrijpen niet waarom er ineens archeologische onderzoek wordt geëist. In onze gemeente is archeologie immers nooit van groot belang geweest. Iedere gemeente dient echter de landelijke richtlijnen te volgen, tot er een eigen archeologiebeleid is vastgesteld. De huidige situatie Sinds de invoering van de WAMZ moet er officieel archeologisch onderzoek worden uitgevoerd voor iedere bouw- of aanlegvergunning binnen een terrein met een vastgestelde archeologische waarde of een terrein waarvoor een archeologische verwachting geldt, tenzij het plangebied kleiner is dan 100 m2 en de bodem niet dieper dan 30 cm wordt verstoord. Een gemeente mag er gemotiveerd voor kiezen om de ruimere richtlijnen van de provincie te hanteren, waarbij slechts archeologisch onderzoek is vereist voor plangebieden van tenminste 2500 m2. Echter, ook dan wordt er regelmatig overbodig onderzoek uitgevoerd. Bovendien zijn de kosten voor archeologisch onderzoek soms enorm hoog in verhouding tot de bouw- of aanlegkosten, omdat voor alle activiteiten die de bodem verstoren dezelfde onderzoekswerkzaamheden moeten worden uitgevoerd; of er nu een woonwijk wordt gerealiseerd of een kippenschuur. Om te bepalen in welke gebieden archeologisch onderzoek vereist is, gelden de Archeologische Monumentenkaart (AMK) en de Indicatieve Kaart van Archeologische Waarden (IKAW) als uitgangspunt. De AMK geeft een overzicht van alle terreinen met bekende archeologische waarden, waartoe ook de archeologische monumenten behoren. De IKAW geeft een overzicht van gebieden waarvan gebaseerd op historische kennis redelijkerwijs kan worden verwacht dat er archeologie in de bodem aanwezig is. Voor beide kaarten geldt dat er verschillende maten van waardering zijn toegekend aan de aanwezige of verwachte archeologie; hoge versus zeer hoge archeologische waarden en lage versus hoge trefkansen. Zonder een eigen gemeentelijk beleid gelden voor alle AMK en IKAW terreinen dezelfde regels. In bijlage 5 van de bijgesloten startnotitie is de AMK/IKAW kaart voor ons gebied opgenomen; hieruit is redelijk af te leiden welke consequenties de nieuwe wet heeft voor onze gemeente. Alle terreinen waarop archeologisch onderzoek moet plaatsvinden, dienen te worden opgenomen in de bestemmingsplannen, met een archeologieparagraaf waarin onderzoek wordt geëist bij bouw- en aanlegvergunningen. In het nieuwe bestemmingsplan Landelijk Gebied is dit reeds ten dele gebeurd; een archeologieparagraaf is aanwezig, maar niet alle AMK terreinen zijn opgenomen en de IKAW in het geheel niet. Dit zal in 2009 worden aangepast bij de herziening van het bestemmingsplan. Wanneer een gemeente geen eigen beleid heeft vastgesteld en er geen archeologisch onderzoek plaatsvindt op een locatie met een (indicatieve) archeologische waarde, kan de provincie of zelfs het Rijk de bouwwerkzaamheden stilleggen. Hieruit voortvloeiende kosten zijn dan voor rekening van de gemeente, terwijl het uitgangspunt van de WAMZ juist is dat de verstoorder betaalt. Een correcte uitvoering van de WAMZ kan dus onnodige kosten voor de gemeente besparen, en ook vertragingen in het proces voorkomen. 3

4 De wenselijke situatie De AMK en IKAW kaarten zijn op rijksniveau vervaardigd en missen de details en de schaal die nodig zijn om er op gemeentelijk niveau effectief mee te kunnen werken. Het is daarom raadzaam om een eigen kaart te laten ontwikkelen op perceelsniveau. Hierin dienen in ieder geval alle bekende waarden te worden verwerkt en alle terreinen waar archeologie verwacht kan worden. Onderzoek kan uitwijzen dat deze terreinen niet exact gelijk hoeven te zijn aan de terreinen van de AMK en de IKAW. In de gemeentelijke archeologische kaart kan bovendien beleid worden opgenomen. Wanneer onderzoek heeft uitgewezen dat in een bepaald gebied slechts archeologie uit de middeleeuwen kan worden verwacht, terwijl in een ander gebied een archeologische verwachting uit de brons- of ijzertijd geldt, kunnen hiervoor verschillende afmetingen en ontgravingdiepten worden bepaald waarbij archeologisch onderzoek vereist is. Ook kunnen de zwaardere regels worden vastgesteld voor gebieden met een zeer hoge verwachting ten opzichte van gebieden met een redelijk hoge verwachting. Wanneer er meer bekend is over de archeologische waarden en verwachtingen van de gemeente kan ervoor worden gekozen om een onderzoeksagenda op te stellen. Dit is een soort prioriteitenlijst ten aanzien van archeologie. Zo kan er worden bepaald dat archeologie uit een bepaalde geschiedkundige periode belangrijker is voor onze gemeente, dan dat uit een andere periode. Hierdoor kunnen de regels die gelden voor archeologisch onderzoek in bepaalde gebieden worden versoepeld of verzwaard. Ook kan op basis van dergelijk beleid bij een archeologische vondst worden bepaald welke gevolgen deze vondst heeft voor de geplande werkzaamheden. Er kan worden vastgelegd dat specifieke vondsten in de bodem behouden dienen te blijven en aanpassing van het bouwplan tot gevolg hebben, terwijl vondsten uit een minder interessante periode wel mogen worden opgegraven. Een uitgebreide onderzoeksagenda is met name interessant voor gemeenten waarbinnen archeologie van groot belang is. Globaal kunnen prioriteiten echter ook worden meegenomen in een archeologisch beleidsplan. Door het vaststellen van een eigen archeologisch beleid met bijhorende beleidskaart kan dus worden voorkomen dat overbodig archeologisch onderzoek wordt uitgevoerd en de vergunningaanvrager onnodige kosten maakt. Het kan tevens voorkomen dat belangrijke archeologische resten onherstelbaar beschadigd raken, door op de juiste locaties onderzoek te eisen. In het gemeentelijk archeologie beleid kan tot slot ook worden opgenomen hoe we wensen om gaan met archeologische vondsten. Worden deze bijvoorbeeld individueel tentoongesteld voordat ze naar provinciale depot gaan, of maken we vindplaatsen blijvend zichtbaar in het landschap? Het maken van archeologisch beleid is niet verplicht. Echter in de periode nadat de WAMZ in werking is getreden is reeds gebleken dat het vaststellen van archeologisch beleid zowel voor de gemeente als voor de burger zeer wenselijk is. Op dit moment lopen er diverse archeologische onderzoeken op terreinen waarvan eigenlijk niemand verwacht dat er ooit iets gevonden zal worden (bijv. Benschop Oost, Bedrijventerrein De Copen en een bouwlocatie in Cabauw), maar waarvoor wettelijk onderzoek vereist is. Deze onderzoeken zijn kostbaar en zorgen voor maandenlange vertragingen. 4

5 Doordat een groot deel van onze boerderijenlinten een hoge archeologische verwachtingswaarde heeft, zal er bij veel toekomstige bouw- en aanlegvergunningen archeologisch onderzoek geëist moeten worden. Om de ontwikkeling van archeologisch beleid te stimuleren heeft de provincie Utrecht geld beschikbaar gesteld voor het opstellen van verwachtings- en beleidsadvieskaarten. Een voorwaarde voor subsidieverstrekking is dat de kaarten het resultaat zijn van een intergemeentelijke samenwerking. Samenwerking met Montfoort, Oudewater en Woerden Reeds lange tijd wordt op gebied van monumentenzorg samengewerkt met de gemeenten Montfoort en Oudewater. Ook is er in 2004 een archeologisch plan opgesteld voor de drie gemeenten gezamenlijk. Samenwerking bij de invoer van de WAMZ werd dan ook al jaren als vanzelfsprekend beschouwd. In 2007 werden wij, evenals alle andere gemeenten binnen de SUW, benaderd door de gemeente Woerden om het opstellen van archeologiebeleid in groter verband op te pakken. Vanwege de expertise die Woerden reeds heeft opgedaan met archeologie, leek dit ons (de colleges van Lopik, Montfoort en Oudewater) een interessant aanbod. Bij de andere SUW gemeenten bleek echter weinig belangstelling voor de voorgestelde samenwerking. Hoewel Woerden zich in een ander stadium van beleidsontwikkeling bevindt, lijkt de samenwerking met vier gemeenten vooral voordelen op te leveren. Sinds 2007 heeft Woerden een parttime archeologe in dienst. Zij kan de samenwerking ondersteunen, waardoor er reeds een deel van de benodigde expertise tot onze beschikking staat. Voor die onderdelen van de beleidsontwikkeling waaraan ook Woerden deelneemt, stelt Woerden haar kennis om niet ter beschikking. Voor het schrijven van de gemeentelijke beleidsplannen, waarover Woerden reeds beschikt, kunnen we haar kennis inkopen. In de bijgesloten startnotitie wordt uitvoeriger ingegaan op het samenwerkingsproject dat moet leiden tot individueel gemeentelijk doch intergemeentelijk afgestemd archeologisch beleid. Wanneer wij geheel zelfstandig archeologisch beleid ontwikkelen, zullen de kosten aanzienlijk hoger liggen. Wij ontvangen dan geen provinciale subsidie voor de kaarten. Bovendien worden nu de kosten enigszins gedrukt, doordat we gezamenlijk een veel grotere opdracht wegzetten dan dat we individueel zouden doen. Argumenten: UITVOERING NIEUWE GEMEENTELIJKE ARCHEOLOGISCHE TAKEN De nieuwe gemeentelijke taken zijn opgelegd door de invoering van de Wet op de archeologische monumentenzorg (WAMZ); het is onze wettelijke plicht om deze uit te voeren. ONTWIKKELING ARCHEOLOGIEBELEID Het ontwikkelen van gemeentelijke archeologisch beleid is wenselijk, omdat hiermee kan worden voorkomen dat overbodig archeologisch onderzoek wordt uitgevoerd en de vergunningaanvrager onnodige kosten maakt. Tevens kan het voorkomen dat belangrijke archeologische resten onherstelbaar beschadigd raken, doordat archeologisch onderzoek niet of niet juist is uitgevoerd. Het geeft ons de mogelijkheid om 5

6 zelf prioriteiten te stellen ten aanzien van archeologie en te bepalen hoe we met archeologische vondsten wensen om te gaan. De samenwerking met Montfoort, Oudewater en Woerden is allereerst wenselijk omdat hiermee veel financieel voordeel kan worden behaald. Gezamenlijk kunnen we aanspraak maken op provinciale subsidie voor het ontwikkelen van beleidskaarten en het is aannemelijk dat de kosten voor het vervaardigen van de kaarten en het schrijven van het beleid in verhouding lager zullen uitvallen, wanneer we de opdracht in één keer aanbesteden. Bovendien kunnen we profiteren van de archeologische expertise die bij de andere gemeenten, met name Woerden, reeds aanwezig is. Financiële toelichting: UITVOERING NIEUWE GEMEENTELIJKE ARCHEOLOGISCHE TAKEN Momenteel huren wij de expertise van mevrouw H. van den Ende, werkzaam bij Hazenberg Archeologie en tevens parttime archeologie van Woerden, in voor een tarief van 60,- per uur. Het tarief voor het raadplagen van een senior archeoloog dit is in voorgeschreven situaties vereist bedraagt bij Hazenberg Archeologie 90,- per uur. Wanneer slechts een bureauonderzoek en eventueel inventariserend veldwerk nodig is en dit goed wordt uitgevoerd, kan het bijhorende rapport binnen circa drie uur worden beoordeeld. In praktijk moeten conceptrapporten soms (veelvuldig) worden aangepast en is regelmatig vervolgonderzoek nodig, waardoor de beoordeling van het onderzoek (rapporten en eventueel veldwerk) veel meer tijd en geld kost. Voor de uitvoering van de nieuwe wettelijke taak ontvangt iedere gemeente een bestuurslastcompensatie. Voor Lopik betreft het een structurele jaarlijkse bijdrage van circa 4.000,- Deze bijdrage wordt uitgekeerd via het gemeentefonds en derhalve niet gereserveerd voor een specifiek doel. Voor de uitvoering van de gemeentelijke archeologische taken moet dus nog een budget worden verworven. Op dit moment is het moeilijk om in te schatten wat de jaarlijkse kosten voor het uitvoeren van de wettelijke archeologische taken zullen bedragen, omdat niet duidelijk is hoeveel onderzoeken er zullen plaatsvinden en hoeveel de beoordeling gemiddeld zal kosten. Momenteel worden door de gemeentelijk archeoloog van Woerden drie onderzoeken gecontroleerd. Wanneer wij archeologisch onderzoek eisen in alle situaties dat de wet dit van ons verlangt, zal het aantal te beoordelen onderzoeken enorm toenemen. We houden er vooralsnog rekening mee dan we tenminste 20 archeologische onderzoeken per jaar zullen ontvangen. Wij hebben nog geen rekeningen ontvangen voor het beoordelen archeologische onderzoeken, en weten dus niet de kosten gemiddeld zullen bedragen, maar we verwachten dat deze regelmatig zullen oplopen tot circa 500,-. Het is in ieder geval duidelijk dat we rekening moeten houden met de kosten voor het uitvoeren van de gemeentelijke archeologische taken. Deze kosten kunnen via leges worden verhaald op de aanvrager van de bouw- of aanlegvergunning. De VNG heeft hiertoe in de model legesverordening opgenomen dat het verschuldigde bedrag voor een bouw- of aanlegvergunning, indien dergelijke vergunning krachtens wettelijk voorschrift slechts kan worden afgehandeld wanneer een archeologisch bodemrapport is beoordeeld, worden verhoogd met een vastgesteld bedrag. 6

7 De wenselijke hoogte van de leges voor het beoordelen van archeologische onderzoek, en eventueel de verhouding van deze leges tot de oppervlakte van het plangebied of de leges voor de bouw- of aanlegvergunning, worden in november/december van dit jaar behandeld bij het opstellen van de legesverordening en de tarieventabel leges De kosten voor het uitvoeren van eigen archeologische onderzoeken ten behoeve van gemeentelijke projecten, zoals de aanleg van wegen en riolering, dienen per project te worden opgenomen in de projectbegroting. ONTWIKKELING ARCHEOLOGIEBELEID De gemeentelijk archeoloog van Woerden heeft inmiddels namens de vier gemeenten een subsidieaanvraag gedaan bij de provincie voor het vervaardigen van archeologische beleidskaarten. Zoals duidelijk wordt in de bijgesloten startnotitie vergt de uitvoering van dit project een gemeentelijke investering van ,-. Waarschijnlijk kent de provincie Utrecht ,- subsidie toe aan de realisatie van de beleidskaarten, waardoor de kosten per gemeente 6.125,- lager zullen uitvallen. Om te voorkomen dat er een financieel tekort ontstaat, houden we er vooralsnog rekening mee dat er geen subsidie wordt toegekend. Gedurende de uitvoering van het project moet worden vastgesteld, welke acties er moeten worden ondernomen om het beleid in de bestemmingsplannen over te nemen en welke kosten daarmee gemoeid zijn. In de startnotitie is hiervoor een globale schatting gemaakt van ,- per gemeente. Deze schatting is erop gebaseerd dat vrijwel niets is geregeld in de bestemmingsplannen en dat er een paraplubestemmingsplan moet komen. Het te ontwikkelen beleid zal zo veel mogelijk worden verwerkt in de herziening van het bestemmingsplan Landelijk Gebied en de overige in ontwikkeling zijnde bestemmingsplannen. Het is daarom aannemelijk dat deze kosten voor ons lager zullen uitvallen. Omdat pas tijdens de ontwikkeling van het archeologisch beleid duidelijk wordt, wat er exact dient te gebeuren voor het opnemen van het archeologisch beleid in de bestemmingsplannen en wat de kosten hiervan zullen bedragen, is er bewust voor gekozen om hiervoor nog geen budget te reserveren. De kosten voor het opstellen van archeologiebeleid kunnen worden gedekt uit de reserve monumentenfonds, waarin momenteel ,- beschikbaar is. Lopik, 23 september Burgemeester en wethouders van Lopik; de secretaris, de burgemeester, H. CAPEL, WND. MW. MR. R.G. WESTERLAKEN-LOOS 7