stichting bouwresearch

Transcriptie

1 SBR 437 stichting bouwresearch Copyright SBR, Rotterdam

2 Auteur: dr. ir. W.F. Schaefer, TU Eindhoven Opmaak: PlaatWerk, Rotterdam Copyright SBR, Rotterdam

3 stichting bouwresearch Ruime kansen voor betere arbeidsomstandigheden op de bouwplaats februari 1998 Copyright SBR, Rotterdam

4 Doelstelling Stichting Bouwresearch Stichting Bouwresearch (SBR) verleent de bouwnijverheid hulp bij het voorkomen en het oplossen van knelpunten bij toepassing van nieuwe inzichten en ontwikkelingen gericht op verbetering van kwaliteit, productiviteit, arbeidsomstandigheden en zorg voor de werkgelegenheid. Belangrijke doelstellingen zijn: Het verzamelen van knelpunten en het waarnemen van relevante ontwikkelingen voor de bouwnijverheid. Het stimuleren van de coördinatie van de programmering van onderzoek. Het leiding geven aan onderzoekprojecten. Het verspreiden en uitdragen van de resultaten naar alle geledingen van de bedrijfstak. De Stichting en degenen die aan dit product hebben meegewerkt hebben een zo groot mogelijke zorgvuldigheid betracht bij het verwerken - naar de laatste inzichten - van de opgenomen gegevens. De mogelijkheid dat zich desondanks toch onjuistheden en/ of onvolkomenheden kunnen voordoen, kan niet worden uitgesloten. De gebruiker van het product aanvaardt daarvoor het risico. De Stichting sluit, mede ten behoeve van degenen die aan dit product hebben meegewerkt, iedere aansprakelijkheid uit voor schade die mocht voortvloeien uit het gebruik van informatie uit dit product. Stichting Bouwresearch Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, getransformeerd tot software, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opname of enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. Voor zover het maken van kopieën uit deze uitgave is toegestaan op grond van artikel16b Auteurswet 1912 in verbinding met het Besluit van, 23 augustus 1985, Stb. 471 en artikel 17 Auteurswet 1912, dient men de daarvoor wettelijk verschuldigde vergoedingen te voldoen aan de Stichting Reprorecht (Postbus 882, 1180 AW Amstelveen). Voor het overnemen van gedeelte(n) uit deze uitgave in bloemlezingen, readers en andere compilatiewerken (artikel 16 Auteurswet 1912) dient u zich te richten tot: Stichting Bouwresearch, Postbus 1819,3000 BV Rotterdam. No part of this book may be reproduced in any form by print, photoprint, microfilm, stored in a database or retrieval system, or any other means without written permissi-on from the Stichting Bouwresearch. Copyright SBR, Rotterdam

5 Inhoudsopgave Woord vooraf 4 1 Inleiding Cultuur Kosten Het belang van goede arbeidsomstandigheden op de bouwplaats Doel en opzet van deze studie Bedrijfscultuur en veiligheid De individuele werknemer Projectgebonden training en instructie Het Bouwprocesbesluit Arbeidsomstandighedenwet - De rol van ontwerpers bij de toeleveranciers Financiering van verzuim WAO Kosten en baten: voorbeelden Kosten en baten op brancheniveau Kosten en baten op bedrijfsniveau Kosten en baten op projectniveau Belonen van de ploeg en van het individu Organisatie 4.1 Werkdruk - Een te hoge werkdruk 4.2 De oudere werknemer op de bouwplaats - Arbeidsproductiviteit - Demotie en flexibele pensionering 4.3 Sturing van het proces - Sociotechniek 4.4 Flexibilisering van de arbeid - Flexibilisering van de productie-organisatie - Een hypothetisch voorbeeld van flexibele arbeid Techniek Ontwikkelingslijnen Ontwikkelingslijn 1: Fysieke capaciteiten Ontwikkelingslijn 2: Klimaat Ontwikkelingslijn 3: Schadelijke stoffen Ontwikkelingslijn 4: Flexibele productiesystemen De Gespecialiseerde onderaannemers en de toeleverancier Conclusies Verantwoording Relevante literatuur Stichting Bouwresearch Copyright SBR, Rotterdam 3

6 Woord vooraf In de afgelopen jaren zijn er door inspanningen van overheid, werkgevers en werknemers duidelijke verbeteringen gerealiseerd voor arbeidsomstandigheden op de bouwplaats. Het 'leidmotief' dat echter aan dit SBR commissierapport ten grondslag ligt is de gedachte dat de echte grote veranderingen ten aanzien van de arbeidsomstandigheden op de bouwplaats nog moeten plaats vinden. Een gedachte die economische realiteit bindt aan de noodzaak tot duurzame waarborging van individuele kwaliteiten en talenten van bouwplaatspersoneel: van bouwplaats naar hoogwaardige industriële productieplaats. Met deze studie wordt een breed platform van beleidsvisies geconstrueerd. Deze 'constructie' is tot stand gekomen op basis van interviews met deskundigen en basis van literatuuronderzoek. De deskundigen waren werkzaam bij de overheid, bouwbedrijven, universiteiten en organisaties van werknemers en werkgevers. Uit al deze bronnen, boeken en personen, bleek telkens weer hoe breed de reikwijdte was van het onderwerp 'arbeidsomstandigheden op de bouwplaats' en groeide het besef over de betekenis van dit commissierapport. SBR is de deskundigen zeer erkentelijk voor hun medewerking aan de interviews. Copyright SBR, Rotterdam Stichting Bouwresearch 4

7 1. Inleiding Centraal in deze studie staat het thema 'arbeidsomstandigheden op de bouwplaats'. In de zijlijn zullen ook andere onderwerpen worden behandeld, die raakvlakken hebben met het fenomeen 'kwaliteit van de arbeid'. In de afgelopen decennia is de belangstelling voor goede arbeidsomstandigheden gegroeid: de samenleving accepteert het gewoonweg niet langer dat hoge productiviteitscijfers bereikt worden ten koste van de gezondheid van de werknemers. Het streven naar betere arbeidsomstandigheden is nauw verbonden met de ontwikkeling van duurzame productiesystemen. Dergelijke systemen impliceren dat werknemers veilig en gezond kunnen werken. Voor het totstandkomen van duurzame productiesystemen moeten instrumenten, technieken en methoden ontwikkeld worden. Het stimuleren van dit proces is één van de belangrijkste uitdagingen waarvoor beleidsontwikkelaars zich geplaatst zien. 1.1 Het belang van goede arbeidsomstandigheden op de bouwplaats De zorg voor goede arbeidsomstandigheden wordt niet alleen ingegeven door het streven naar een duurzame samenleving. Er zijn ook belangrijke economische motieven. Ten eerste kent de bouwplaats een relatief lage productiviteitsontwikkeling in vergelijking met andere takken van industrie. Dat komt door het relatief grote aantal verzuimdagen en ongevallen en daaruit komen grote kosten voort. productlrwaliteit figuurl De vicieuse cirkel waarin arbeidsomstandigheden en met name de aspecten veiligheid en gezondheid verbonden zijn met de kwaliteit van het geleverde product, het imago van het beroep en het aantrekken van gekwalificeerde vaklieden. Ten tweede neemt het aantal beschikbare gekwalificeerde werknemers in de bouw af. Dit komt deels door het imago van het bouwvakwerk: vergeleken met andere branches, waar de werkplekken steeds geavanceerder en 'elektronischer' zijn geworden, komt de bouwplaats al gauw over als ruwen enigszins 'gedateerd'. Hoewel recent onderzoek (FNV) aangeeft dat het werk op de bouwplaats goed wordt gewaardeerd ten opzichte van het werk in andere industrietakken, blijft het feit staan dat er slechts een kleine groep ouderen werkzaam is op bouwplaatsen en blijft het feit dat het aantal vaklieden in de WAO relatief hoog is voor deze branche. Ook de toestroom van jonge vaklieden tot deze branche is op lange duur onvoldoende. Er is wat betreft de arbeidsomstandigheden op de bouwplaats de laatste jaren wel vooruitgang geboekt, maar vooral op het gebied van ongevallen en de WAOproblematiek kan en moet er nog veel verbeterd worden. Een algemene imago verbetering, naar een schone en hoogwaardige industrie, zal uiteindelijk onvermijdelijk zijn. Stichting Bouwresearch Copyright SBR, Rotterdam 5

8 1.2 Doel en opzet van deze studie Het doel van dit commissierapport is het bespreken van de kansen die er zijn om betere arbeidsomstandigheden op de bouwplaats te verwezenlijken. Daarmee wordt ondersteuning gegeven aan de ontwikkeling van beleid op dit gebied. Op het niveau van de onderneming kan deze studie als leidraad dienen voor het voeren van discussies op het 'arbo-gebied'. Deze uitgave is dan ook bestemd voor iedereen die beleidsmatig te maken heeft met het onderwerp arbeidsomstandigheden. Met het navolgende schema is aangegeven in welke context het onderwerp van deze studie is geplaatst. Er bestaat het ruime en complexe begrip 'kwaliteit van de arbeid', dat in algemene zin is gedefinieerd volgens vier samenstellende delen. De aansturing van de kwaliteit van de arbeid in de bouw gebeurt volgens vier verschillende factoren: cultuur, kosten, organisatie en techniek. De keuze voor deze vier aansturende factoren is gebaseerd op de uitkomst van de workshop 'Arbeid in de bouw'. Deze workshop werd in 1996 georganiseerd door het Universitair Centrum voor Bouwproductie in opdracht van de Onderzoekschool Bouw (zie Schaefer en Maas, 1996). Uit het schema kan worden afgeleid dat de arbeidsomstandigheden op de bouwplaats in deze studie centraal staan, maar dat er, waar dat nodig is, beperkte verkenningen worden gemaakt naar samenhangende gebieden van arbeidsinhoud, - voorwaarden en -verhoudingen. De hoofdstukindeling van deze uitgave volgt de vier aansturende factoren: cultuur, kosten, organisatie en techniek. Het hoofdstuk over cultuur behandelt de bedrijfscultuur, de veiligheidscultuur en de relevante wetgeving over het thema arbeidsomstandigheden in de bouw. Het volgende hoofdstuk gaat in op de kosten en baten van arbeidsomstandigheden, op branche-, bedrijfs- en projectniveau. In het hoofdstuk organisatie worden de kansen besproken op het gebied van arbeidsorganisatie, planning en processturing. Tenslotte komen de mogelijkheden ter verbetering van de techniek op de bouwplaats aan de orde. De kwaliteit van de arbeid is een complex begrip dat is samengesteld uit de vier komponenten: Inhoud, Voorwaarden, Omstandigheden en Verhoudingen. < 1 ca e: > E :;, 'ii e: Cultuur > > Kosten Organisatie Techniek > ArbeIds- Inhoud De kwaliteit van de arbeid wordt aangestuurd door de factoren: Cultuur, Kosten, Oragnisatie en Techniek. figuur 2 De ruime context van de arbeidsomstandigheden op de bouwplaats Leeswijzer De lopende tekst wordt ondersteund door schema's en cursieve tekstblokken. Deze tekstblokken zijn ontleend aan de in het kader van deze studie gehouden interviews met deskundigen. Wie dat waren is vermeld bij 'Verantwoording'. Stichting Bouwresearch Copyright SBR, Rotterdam 6

9 2. Cultuur Hoewel er inmiddels een scala van mogelijkheden voorhanden om veilige en gezonde arbeidsomstandigheden op de bouwplaats te realiseren is, blijft de realiteit van veilig en gezond werken achter bij realiteit van de hoogwaardige technologische mogelijkheden in onze westerse samenleving. In de jaren zeventig en tachtig groeide het besef dat er naast de formele structuren in bedrijven er ook andere zaken een rol speelden. Het succes van een onderneming bleek afhankelijk te zijn van iets anders dat minder duidelijk was, dan bijvoorbeeld de hiërarchische structuur. Ingezien werd dat de haalbaarheid van technische, organisatorische en economische ontwikkelingen op de 'werkvloer' mede worden bepaald door de 'cultuur' in het bedrijf. Een bedrijfscultuur wordt zichtbaar in bijvoorbeeld de onderwerpen die besproken worden, de bedrijfskleding, de voorschriften, de ordelijkheid van de werkplek en de affiniteit van de werknemers met het product dat ze leveren. 2.1 Bedrijfscultuur en veiligheid Het begrip 'cultuur' kan worden gedefinieerd aan de hand van de volgende vier begrippen: symbolen, helden, rituelen en waarden. Symbolen zijn makkelijker te herkennen dan helden. Onder de laag van 'helden' zijn er de rituelen van een bedrijfsorganisatie. De kern van de cultuur tenslotte is gelegen in 'waarden', de grondbeginselen. Degene die zich wil verdiepen in het begrip cultuur wordt gewezen op het boek van Sanders als vermeld in het literatuuroverzicht. _... maatschappelijke cultuur --'''--00\---bedrijfscultuur figuur 3 Drie 'lagen' van cultuur. De veiligheidscultuur bestaat binnen d e bed rijfscultuur. Deze laatste is gelegen binnen het geheej van d e cultuur van d e maatschappij veiligheidscultuur Stichti ng Bo uwresearch Copyright SBR, Rotterdam 7

10 Een onderdeel van de bedrijfscultuur is de veiligheidscultuur. De normen en waarden die gelden ten aanzien van veiligheid liggen hieraan ten grondslag. De veiligheidscultuur binnen een bedrijf kan bijvoorbeeld voorschrijven dat lassers nooit een lasbril dragen, of dat ze dat altijd doen. Juist de cultuur in de bouw is de bron van veel ellende. In theorie is de bouw niet onveiliger dan bijvoorbeeld de petrochemie. In de praktijk gebeuren er echter in de bouw veel meer ongevallen. Dat komt dan ook niet omdat de bouw gevaarlijker zou zijn, maar door de slechte veiligheidscultuur die er heerst. Het fenomeen 'cultuur' kan worden beschreven volgens een viertal begrippen die hiërarchisch zijn gerangschikt ten opzichte van elkaar. Aan de oppervlakte van de cultuur zien we slechts de symbolen en diep in de kern van de cultuur liggen de normen en waarden helden rit uelen normen en waarden Wat is cultuur? figuur 4 Het fenomeen 'cultuur' kan worden beschreven volgens een viertal begrippen die hiërachisch zijn gerangschikt ten opzichte van elkaar. Aan de oppervlakte van de cultuur zien we slechts de symbolen en diep in de kern van de cultuur liggen de normen en waarden. Wie de cultuur van een bedrijf wil doorgronden, moet op zoek gaan naar antwoorden op vragen op alle vier deze niveaus. Bijvoorbeeld over organisatiesymbolen: wat zijn hier de speciale termen, die alleen voor ingewijden te begrijpen zijn? Over organisatiehelden: welke mensen maken hier het snelst carrière? Welke personen zijn speciaal belangrijk (geweest) voor het bedrijf? Over organisatierituelen: hoe gedragen mensen zich tijdens bedrijfsvergaderingen? Welke gebeurtenissen worden gevierd? En over organisatiewaarden: wat wordt hier gewaardeerd en wat niet? Wat is de grootste fout die iemand kan maken? Van welke problemen liggen de medewerkers 's nachts wakker? Een fundamentele verandering naar veilige en gezonde arbeidsomstandigheden op de bouwplaats is alleen dan mogelijk als ook de algehele cultuur van het bedrijf verandert. Werkgevers en werknemers moeten gezamenlijk groeien naar een situatie waarin de waardering voor veilig en gezond werken hoger is dan bijvoorbeeld een waardering voor 'snel klaar' of een waardering voor extra bijverdiensten op korte termijn. De directie en bedrijfsleiding bekleden ten opzichte van de bedrijfscultuur in de onderneming een bijzondere positie. Zij hebben a priori de gelegenheid om de medewerkers in het bedrijf te sturen in het denken over hun 'bedrijfscultuur'. 2.2 De individuele werknemer Ook de individuele vaklieden zullen zelf hun eigen veiligheid en gezondheid moeten plannen en sturen. Individuele werknemers op de bouwplaats kunnen zich profileren als erkent veilig werkend professional. Hiertoe bestaat het VCA certificaat Stichting Bouw research Copyright SBR, Rotterdam 8