Somaliërs en integratie Een profielschets

Transcriptie

1 Somaliërs en integratie Een profielschets Drs. E.W.A. van den Reek Tilburg, augustus 2001 Wetenschapswinkel Katholieke Universiteit Brabant

2 Augustus 2001 Wetenschapswinkel Katholieke Universiteit Brabant, Tilburg Postbus LE Tilburg Tel Internet: ISBN:

3 Voorwoord Dit rapport bevat het verslag van een entameringsstudie naar factoren die van invloed zijn op voor Somaliërs relevante zaken met betrekking tot integratie, als onderwijs, taal, cultuurverschillen en opvoedingspatronen. Het onderzoek is uitgevoerd door de Wetenschapswinkel van de universiteit te Tilburg naar aanleiding van diverse signalen omtrent problemen uit de Somalische gemeenschap in genoemde gemeente. Een bemiddelingsvraag met als onderwerp Somalische jongeren maakt deel uit van een omvangrijke studie naar Somaliërs en integratie, waarvan jongeren een subgroep zijn. Voor dit onderzoek is gebruik gemaakt van diverse bronnen en onderzoekstechnieken. Centraal stond een inventariserend onderzoek waarbij een hoeveelheid kwantitatieve en kwalitatieve data werd verzameld. Ruim 130 Somaliërs werden benaderd voor het invullen van een vragenlijst, het bijwonen van (groeps)discussies, interviews en het deelnemen aan informele gesprekken. Bovendien is door de onderzoeker deelgenomen aan werkconferenties met thema s die voor het onderzoek relevant zijn, en werd ingegaan op een uitnodiging om het traditionale Suikerfeest bij te wonen. Verder is gebruik gemaakt van demografische gegevens van het Centraal Bureau voor de Statistiek, IND en UNHCR en zijn cijfers beschikbaar gesteld door de gemeente Tilburg. Ten slotte is relevante literatuur bestudeerd en hebben gesprekken plaatsgevonden met sleutelfiguren uit de Somalische gemeenschap en met medewerkers van verschillende Tilburgse organisaties die op uiteenlopende wijze te maken hebben met Somaliërs. Het onderzoek is uitgevoerd in de periode maart 2000-mei 2001 door drs. E.W.A. van den Reek. Medewerkers van diverse instanties vervulden een belangrijke adviserende rol. We danken leden van deze instanties voor hun commentaar en suggesties tijdens de voorbereiding en uitvoering van de survey. De supervisie van deze studie was in handen van Prof. dr. A.J.R. van de Vijver van de Tilburgse Faculteit der Sociale Wetenschappen. Tevens gaat onze dank uit naar de Wetenschapswinkel die dit project mogelijk heeft gemaakt en in het bijzonder naar drs. M.P. van der Avoird voor zijn ondersteuning. Tenslotte wil ik de Somaliërs die bereid waren deel te nemen aan het onderzoek noemen. Voor dit onderzoek werden vragenlijsten vertaald naar het Somalisch. Door de inzet van de vertalers ontstond de mogelijkheid personen in hun eigen taal te benaderen. Dezelfde dank gaat uit naar sleutelfiguren binnen de Somalische

4 iv SOMALIËRS EN INTEGRATIE gemeenschap. In de afgelopen periode zijn met hen gesprekken gehouden die vele uren van hun tijd in beslag namen. Tilburg, mei 2001 Drs. E. W. A. van den Reek, Onderzoeker Wetenschapswinkel

5 Inhoudsopgave Voorwoord iii Samenvatting 1 Soo Koobid 3 1 Inleiding Achtergrond en opzet van het onderzoek Doelstelling en onderzoeksvragen Opbouw rapport: een leeswijzer 7 2 Theoretisch kader: Acculturatie Het begrip acculturatie Onderzoekstradities en strategieën Berry s acculturatiemodel Acculturatie binnen het huidige onderzoek 12 3 In de hoorn van Afrika: Somalië Demografie en cultuur Clans Godsdienst Aspecten van de Somalische cultuur Taal Onderwijs Gezinsleven en man/vrouw-verhoudingen Historie Vluchtgeschiedenis: To the North 24

6 vi SOMALIËRS EN INTEGRATIE 4 Nederlandse beleidskaders, opvanginstellingen en zelforganisaties Overheidsbeleid VON: Vluchtelingen Organisaties Nederland AZC: Asielzoekerscentrum Tilburg SNV: Stichting Nieuwkomers en Vluchtelingenwerk Tilburg De Opbouw Gemeente Tilburg Politie Tilburg Somalische zelforganisaties 35 5 Somaliërs in Nederland: een profiel Nederland Tilburg 43 6 Onderzoeksgegevens over Somaliërs in Nederland Inleiding Clans: een boom met duizend takken Religie: Insha-allah Taal Onderwijs Arbeid Radio Trottoir : sociale netwerken, zelforganisaties en qatgebruik Gezinsleven Kinderen/Jongeren Toekomst: van clan naar burgerschap? 70

7 INHOUDSOPGAVE vii 6.11 Overige onderwerpen Acculturatiestijlen 72 7 De survey: opzet en resultaten Opzet, procedure en respondenten survey Vragenlijsten Interviews Groepsgesprekken De resulaten van de survey Jongeren Acculturatie Conclusies en aanbevelingen Somaliërs en integratie: enkele conclusies Aanknopingspunten op diverse maatschappelijke terreinen Toekomstig onderzoek 124 Referenties 127 Bijlage A 133 Bijlage B 147

8

9 Samenvatting Vanaf eind jaren 80, waarbij het piekjaar 1993 is, maakte Nederland kennis met Somaliërs. De groep Somaliërs in Nederland, gevlucht voor de burgeroorlog in het Oost-Afrikaanse land, bestaat grotendeels uit jonge mensen. Momenteel leven ruim Somaliërs verspreid over Nederland. In Tilburg wonen circa Somaliërs, hetgeen het grootste aantal is in enige stad in Nederland. Tilburg staat bekend vanwege goedkope huurwoningen en het aanbod van productiewerk. Naar aanleiding van gesignaleerde knelpunten van Somaliërs te Tilburg is onderzoek gedaan naar deze problematiek. Een literatuuronderzoek en een survey zijn uitgevoerd. Het doel van dit onderzoek is de positie en visie in beeld te brengen van de groeiende groep Somaliërs in Tilburg. Nagegaan wordt in welke mate de context van de vluchtgeschiedenis, de meegenomen culturele bagage en de oriëntatie van de groep op Nederland een rol speelt bij het integratieproces in Nederland. De vier acculturatiestijlen, integratie, assimilatie, separatie en marginalisatie, zoals gedefinieerd door Berry vormen het onderliggend theoretisch kader. De aard van de survey is oriënterend. Interviews, vragenlijsten en groepsgesprekken zijn afgenomen. Veel aandacht is besteed aan de betrokkenheid met en het opbouwen van een netwerk van aan de ene kant de Somalische gemeenschap in Tilburg en aan de andere kant instanties die in bepaalde mate de positie van Somaliërs in Tilburg bepalen of met deze groep in aanraking komen. Binnen de vragenlijst, waarvan een Nederlandse en Somalische versie beschikbaar was, is een onderscheid gemaakt naar een zogenaamde achtergrondvragenlijst en een attitudevragenlijst. Voor deze tweedeling is gekozen om naast inzicht te krijgen in het feitelijke gedrag ook uitspraken te kunnen doen omtrent de acculturatiestijl van de doelgroep. Interviews en groepsgesprekken dienden ter kwalitatieve ondersteuning. De geïnterviewde Somaliërs gaven, naast een persoonlijk verhaal, hun visie op de positie van de Somalische gemeenschap op diverse terreinen. Analyse van het onderzoeksmateriaal wijst uit dat Somaliërs het cultuurverschil tussen Somalië en Nederland als groot ervaren en dat er zich op diverse maatschappelijke terreinen problemen voordoen. De in Nederland verblijvende groep Somalische vluchtelingen had in Somalië beter toegang tot onderwijs, informatie en financiële middelen dan de doorsnee Somaliër. Een groot deel van de Somalische vluchtelingen heeft blootgestaan aan verschillende, soms extreme vormen van geweld en door de vlucht raakten families en gezinnen verscheurd. De keuze voor Nederland is toevallig. Het merendeel komt uit de steden in Somalië en is voor Somalische begrippen hoog opgeleid, hoewel deze diploma s vaak maar ten dele erkend worden in Nederland. In Nederland woont een minderheid in een compleet gezin; de rest woont voornamelijk bij Somalische familie. De moedertaal

10 2 SOMALIËRS EN INTEGRATIE wordt als zeer belangrijk ervaren en door iedereen, hetzij door jongeren minder goed, beheerst. De problemen bij de Somaliërs vallen in twee groepen uiteen. Op de eerste plaats zijn deze mensen vluchtelingen. Ze vertonen de typische vluchtelingenproblemen, zoals ontworteling en een gebrek aan toekomstperspectief in het land waarheen ze gevlucht zijn. Een aanzienlijk deel voelt zich niet thuis in Nederland. Op de tweede plaats heeft de groep te maken met acculturatieproblemen. Dertigplussers beheersen de Nederlandse taal vaak onvoldoende, hebben zelden een Nederlandse opleiding, hebben geen werk of geen werk op oorspronkelijk niveau en de sociale contacten beperken zich voornamelijk tot de eigen groep. Het verblijf in Nederland wordt als tijdelijk ervaren en bij deelname aan de Nederlandse samenleving speelt de mogelijkheid van terugkeer naar Somalië voortdurend een rol. Religie en clanbelang spelen op allerlei maatschappelijke terreinen een belangrijke rol. Jongeren, voor wie er weinig voorbeeldfiguren zijn, zijn meer op de Nederlandse samenleving georiënteerd. Zij zijn taalvaardiger en hebben vaker Nederlandse vrienden. Clans spelen geen rol en contact met Nederlanders maakt hen bewust van cultuur- en geloofsverschillen. Toch spelen ook bij hen verschillende problemen als onderwijsuitval en generatieconflicten. Acculturatiestijlen op gedragsniveau komen overeen met die van andere allochtone groeperingen: men geeft de voorkeur aan integratie, direct gevolgd door separatie. Geen verschil wordt gevonden naar geslacht of Nederlandse opleiding. Domeinspecificiteit doet zich voor. Op voornamelijk publieke domeinen als taalgebruik opteert men ook voor het Nederlandse alternatief (aanpassing in openbare domeinen). Op privé-domeinen als religie, identiteit en sociaal netwerk kiest de groep voor de Somalische optie (cultuurbehoud in privé-domeinen). Acculturatiestijlen van Somaliërs op attitudeniveau zijn consistent over levensdomeinen en duiden ongeacht leeftijd, geslacht of opleiding op integratie. Separatie is de tweede als meest geprefereerde attitude. Identiteit en sociaal netwerk blijken voorspellers te zijn voor de acculturatiestijl. Gesteld kan worden dat het integratieproces van Somaliërs in Nederland niet zo soepel verloopt als zijzelf en de Nederlandse samenleving gehoopt hadden. Uitzonderingen daargelaten heeft de groep te maken met een complex van problemen waarvoor niet één oorzaak of oplossing aan te wijzen is. Diverse aspecten spelen een rol waarbij een onderscheid gemaakt dient te worden tussen fundamentele oorzaken die integratie belemmeren, als het enorme cultuurverschil, en de meer zichtbare knelpunten, als drop-out in het onderwijs en taalproblemen. Deels hangt de sociale positie van Somaliërs dus samen met hun culturele achtergrond die moeilijker rechtsstreeks te beïnvloeden is. Taal, onderwijs en arbeid bieden de meest praktische mogelijkheden voor integratie. Naar aanleiding van de bevindingen in de survey worden aanknopingspunten voor beleid geformuleerd die voor een groot deel kunnen worden samengevat onder de noemer sociale opvangstructuur (naar De Wit, 1994) en die het aanbieden van structuur, het aanreiken van sturing en het bieden van een zinvol toekomstperspectief omvatten. Communicatie speelt daarbij een belangrijke rol.

11 Soo Koobid Dabyaaqadii sannadihii siddeetammada siiba sannadkii 1993dii ayaa waxaa dalka Holland ku soo bilaabmay sooqulqulka Soomaalida ayagoo ka soo qaxaya dagaalkii sokeeye ee dalkooda, badidoodu waxay ahaayeen dad dhallinyaro ah, imminka waxaa si talantaalli ah dalka ugu noolyihiin dad dhan in ku dhow oo qof. Tilburg waxaa deggan qiyaastii soomaali ah waana tirada hal magaalo deggan tan ugu roon(badan),tilburg waxay ku caanbaxday guryo jaban iyo shaqo xammaali ah (wax-soosaar ah). Ayadooo laga taabbaqaadayo mashaakilka la arkay inay haystaan Soomaalida deggan Tilburg ayaa waxaa cilmibaaris lagu sameeyey dhibahaas jira, waxaa dib loo eegay qoraalladii hore u jirey sahanna waa la qaaday. Ujeeddada cilmibaaristani waa in meekhaanka iyo aragtida Soomaalida Tilburg ku soo badanaysa shaaca laga qaado.waxaa la eegayaa dhibihii laga soo maray qaxa, dhaqammadii lala yimi iyo hanuunintii - dalbarasho eeholland ilaa xadkee ayey saameeyeen la- macaammilka bulshada Holland. Afarta qaab ee dhaqan-laqabsashada oo kala ah, la-macaammil, ku-darsamid, goonijoog iyo dacaljoog ayaa cilmibaaristani ku shaqaynaysaa. Sahankan la samaynayo waxa looga jeedaa waa jiho-dayasho. waraysiyo, weydiimmo tax ah iyo doodo ayaa la qabtay.waxaa xoogga la saaray in la dhiso xiriir dhex mara bulshada soomaalida ee Tilburg iyo hay adaha ilaa xad go aanka ku leh meekhaanka Soomaalida Tilburg deggan, iyo weliba hay ado kale oo iyana xiriir la leh Soomaalidaas, taxa weydiimahu (oo af-soomaali iyo Holandiba ku qoran) waxay ka koobanyihiin laba qaybood oo kala ah: qaybta weydiimaha taariikh-nololeedka iyo qaybta weydiimaha anshaxa waxaana labadaa qaybood loo doortay ka sokow ogaanshada la ogaanayo dhaqan-asluubeedka qofka in haddana fikrad laga qaato sida dhaqan-la-qabsashadoodu tahay. Waraysiyada iyo dooduhu waxay kordhinayaan tayada sahanka.soomaalida la waraystay waxay ka hadleen noloshooda iyo meekhaanka Soomaalidu joogto goobo kala duwan oo nolosha bulshada ah. Falaqaynta baarista ilaa iyo hada la sameeyay waxay tilmaamaysaa dhaqan kaladuwanaanshaha Soomaaliya iyo Holland, kaasoo Soomaalidu u aragto mid aad ukala fog. Soomaalidu waxay dhibaatiiyon kala kulantaa goobo bulsho oo kala duwan. Qaxootiga Soomaalida ah ee ku nool Holland waxay dalkooda ku haysteen waxbarasho bilaash ah, dhaqaala ahaana kuwa ugu roon ayay ku jireen. Qaar badan oo qaxootigaas ka tirsan ayaa la kulmay shaqooyin qaarkood aad u darnaayeen. Qaxiina wuxuu dhaliyay in qoysaskii kala firxadaan oo kala jajabaan, halkanna ma ahayn mid kas loo yimid.

12 4 SOMALIËRS EN INTEGRATIE Qaxootigan badankoodu waa reer magaal, waxayna qabaan inay tacliin sare leeyihiin, inkastoo shahaadooyinka ay wataan aan lawada aqoonsan. Afka hooyo waxay giddigood aaminsanyihiin inuu muhiim yahay. Mashaakilada Soomaalida haysta waa labo: - Midka koowaad dadku waa qaxooti waxaana ka arkaysaa dhibaha qabsada qaxooti oo dhan. Sida ayagoo salkaca iyo ayagoo ay ka wareerto muxuu ku dambayn mustaqbalkoodu. - Midda kale waxaa dadka haysta mashaakil dhaqan-la-qabsasho. Soddonjirradu (30-jirradu) luuqadda Hollandeeska sifiican ugama adkaadaan. Intooda badani wax tababbar ah halkan kuma samayn. Qaarkood ayaan shaqayn amaba weligood shaqo qaban, xiriirkooda bulshana wuxuu ku xiranyahay Soomaalida kale. Somaalidu sii-joogida Holland waxay u aragtaa mid aan sii-waarayn, markastana waxay ku hammiyaan sidii ay ugu noqon lahaayeen dalkoodii hooyo. Diinta iyo danaha reerkooda ayay marwalba ahmiyadda weyn siiyaan. Dhallinyaradu waxay ayagu u janjeeraan dhinaca habdhaqameedka bulshada Holland. Luuqadana xarfaan bay ku yihiin waxayna leeyihiin asxaab Hollandees ah. Mana daneeyaan dan qabiil. Xiriirka ay la leeyihiin Hollandeeska waxay u fududaysaa inay sii fahmaan kaladuwanaanshaha dhaqan iyo tan diimeed. Waxaase dhalinyarada haysta mashaakilo nooc kale ah oo ay ka mid yihiin saaqidnimo waxbarasho iyo xurgufo dhexmara ayaga iyo dhalinyarada ay isku da`da yihiin. Habka Soomaalidu u dabbaqday qaababka dhaqan-la-qabsashada waxay kala mid yihiin dadyowga kale ee dalkan wax ka deggan, waxayna raacsiisan yihiin qaabka dhexgalka kaasoo ay rag iyo dumarba ka siman yihiin. Midkii dalkan tababbar ku sameeyay iyo kii aan ku samaynba. Habdhaqameedka guud ee goobaha dadweynaha Hollandeeska ayey ku raacsanyihiin. Xiriirrada gaarka ah sida kan diinta, aqoonsiga shaqsiga iyo isku xirnaanta waxay doorteen inay dhaqankooda xagsadaan. Soomaalidu waxay yar iyo weyn caddaysatay in ay qaabka dhexgalka raacsiisanyihiin. Waxaana ugu xiga qaabka gooni-joogga. Aqoonsiga shaqsiga iyo isku-xirnaanta ayaa ah kuwa laga oddoroso qaababka dhaqan-la-qabsashada. (Vertaling: Mohamed Said Ali)

13 1 Inleiding Ofschoon immigratiestromen naar Nederland al eeuwen bestaan, is de etnische diversiteit van immigrantenstromen na de Tweede Wereldoorlog onmiskenbaar toegenomen. Met de komst van mensen uit de voormalige Nederlandse koloniën, het aantrekken van gastarbeiders en het op gang komen van grote vluchtelingenstromen werd en wordt de Nederlandse samenleving steeds multicultureler. Als gevolg van het multicultureel worden van Nederland is de verscheidenheid op diverse terreinen in Nederland toegenomen. Veel arbeidsorganisaties, onderwijsinstanties, gemeenten en andere instellingen blijken niet in voldoende mate te zijn ingespeeld op de veranderende samenstelling van de Nederlandse bevolking. Het actuele onderwerp van integratie van vluchtelingen is zowel maatschappelijk als wetenschappelijk gezien een uiterst boeiend onderzoeksterrein, omdat het onderling samenhangende vragen betreft op het terrein van mens, organisatie en maatschappij. In dit hoofdstuk wordt eerst ingegaan op de achtergrond en opzet van het onderzoek (paragraaf 1.1), later op de onderzoeksvragen en doelstelling (paragraaf 1.2). Ten slotte wordt in paragraaf 1.3 de opbouw van het rapport beschreven. 1.1 Achtergrond en opzet van het onderzoek De aanleiding voor het huidige onderzoek wordt gevormd door vragen vanuit de Somalische gemeenschap zoals deze zijn ingediend bij de Wetenschapswinkel van de universiteit Tilburg (Omar, aanvrager van een bemiddelingsonderzoek naar onderwijs drop-out onder Somalische jongeren, Tilburg, november 1999) waarin de omvang, onbekendheid en problematiek omtrent onderwijs van de groep jonge Somaliërs in Tilburg/ Brabant wordt benadrukt. Deze bemiddelingsvraag naar problemen van Somalische jongeren maakt deel uit van de voorliggende studie naar uiteenlopende aspecten die betrekking hebben op Somaliërs in Nederland, waarvan jongeren een subgroep zijn. Problemen op diverse maatschappelijke gebieden en het integratieproces van Somaliërs worden belicht. Tevens zijn signalen uit de Tilburgse gemeenschap aanleiding geweest voor huidig onderzoek naar de Somalische groep. Een quick scan zoals uitgevoerd door de gemeente Tilburg naar problemen rondom Somaliërs (Stam en Mohamoud, Gemeente Tilburg, Afdeling wonen en welzijn, mei 2000).

14 6 SOMALIËRS EN INTEGRATIE Belangstelling vanuit het PON, Instituut voor advies, onderzoek en ontwikkeling in Noord-Brabant, naar toenemende problematiek rondom Somalische vrouwen (Tabibian, PON, Tilburg, mei 2000). Lacunes met betrekking tot de Somalische gemeenschap die in de taalstudie van Klomp onder Somalische kinderen naar voren gebracht worden (Klomp, Nomaden in de polder, afstudeerscriptie KUB, Tilburg, maart 2000). Hoge prioriteit wordt door gemeenten en overheid gegeven aan het vaak nog steeds onbekende terrein van de Somalische vluchtelingen. Wetenschappelijk onderzoek naar deze omvangrijke groep is echter nauwelijks verricht. Een vrij algemene behoefte aan een diepgaand onderzoek naar de Somalische problematiek blijkt te bestaan. Informatie over en inzicht verkrijgen in de werk- en denkwijze van vluchtelingen, met name Somaliërs vormt dan ook de belangrijkste basis voor het opzetten van onderzoek en het doen van aanbevelingen voor beleid voor de doelgroep. Weinig is bijvoorbeeld bekend over het al dan niet sporen van het huidig Nederlands beleid ten aanzien van allochtonen met het gevoerde beleid ten aanzien van vluchtelingen. Om het beoogde overzicht van en inzicht in de positie van vluchtelingen in de Nederlandse samenleving te verwerven, is gericht onderzoek nodig en een surveyonderzoek is de aangewezen manier om gewenste informatie te verzamelen. Huidig onderzoek kan leiden tot nieuwe wetenschappelijke inzichten, maar is zeker ook van belang voor maatschappelijke toepassingen. Vandaar dat bij aanvang van het onderzoek diverse instanties, als de gemeente Tilburg, Palet, politie Tilburg, Stichting De Opbouw en andere instanties (zie ook hoofdstuk 3) die met Somaliërs te maken hebben, van het onderzoek op de hoogte zijn gesteld. Op deze manier kan voorafgaande en tijdens het onderzoek wederzijds relevante informatie uitgewisseld worden. Bovendien hebben deze instanties op directe wijze te maken met (toekomstig) beleid omtrent de doelgroep van het huidige onderzoek. 1.2 Doelstelling en onderzoeksvragen Op basis van de huidige en de te verwachten groei van de groep Somaliërs wordt het steeds belangrijker om een goed overzicht van en inzicht in de maatschappelijke positie, behoeften, problemen en mate van integratie van deze groep te hebben. Binnen een theoretisch wetenschappelijk kader wordt in onderhavig onderzoek aan de hand van de beperkte literatuur een beeld geschetst van positie en visie van Somaliërs in Nederland op een aantal terreinen: taal, onderwijs, arbeid, sociale netwerken, participatie in de Nederlandse maatschappij, toekomst en andere onderwerpen. Hoofdstuk 6 geeft een literatuuroverzicht op deze terreinen. Het onderzoek moet dus informatie opleveren over factoren die meespelen in het integratieproces op diverse maatschappelijke gebieden. Met name wordt er aandacht besteed aan cultuurverschillen, onderwijs, taal en perspectieven van de Somaliërs zelf. Tevens wordt er gekeken naar oplossingen om de groep een reëel perspectief op een toekomst in Nederland te bieden.

15 INLEIIDING 7 De Nederlandse overheid beoogt met het huidige beleid een samenleving te creëren waarin iedere groep en elk individu zich als volwaardig lid van de Nederlandse samenleving kan ontplooien. Over welke factoren bijdragen aan het tot stand komen van deze ontwikkeling is, met betrekking tot Somaliërs, weinig bekend. Het doel van dit onderzoek is als volgt omschreven: Doel van het onderzoek is de positie en visie van de in Tilburg e.o. verblijvende Somaliërs in beeld te brengen en deze te beschrijven in de context van de vluchtgeschiedenis. In welke mate is de culturele bagage en de oriëntatie van de groep op de Nederlandse samenleving al dan niet positief van invloed op het proces van integratie in Nederland, met name op het gebied van onderwijs, taal, opvoeding en toekomst. Het proces van integratie wordt beschreven middels het acculturatiemodel van cultuurpsycholoog Berry. Uit deze doelstelling is een aantal onderzoeksvragen af te leiden: Wat zijn achtergrondkenmerken van Somaliërs, hoe groot is de groep en hoe is zij samengesteld? Het gaat hierbij om het in kaart brengen van de demografische informatie van Somaliërs voordat zij in Nederland arriveerden en gedurende hun relatief korte verblijf hier. Het onderzoek moet leiden tot een beschrijving van een aantal relevante kenmerken van de doelgroep. Is in de kwantitatieve en kwalitatieve informatie een patroon zichtbaar dat leidt tot inzicht in ervaren problemen op diverse terreinen? Kerngegevens met betrekking tot achtergrondinformatie omtrent factoren als leeftijd, taal en onderwijs kunnen belangrijke indicatoren zijn voor problemen zoals ervaren door de doelgroep en door betrokken instanties. Welke op praktijk en beleid gerichte conclusies met betrekking tot problemen zoals ervaren door Somaliërs kunnen gemaakt worden? Huidig onderzoek kan leiden tot nieuwe wetenschappelijke inzichten, maar is zeker ook van belang voor maatschappelijke toepassingen. Is, na het over het algemeen van korte duur zijnde verblijf van Somaliërs in Nederland, al een manier en verloop van integratie zichtbaar zoals gedefinieerd door Berry? Op deze laatste doelstelling, het theoretisch kader, wordt in het volgende hoofdstuk 2 uitvoerig ingegaan. 1.3 Opbouw rapport: een leeswijzer In hoofdstuk 2 wordt allereerst het praktische onderzoek in een wetenschappelijk kader van acculturatie geplaatst. Omdat de huidige problematiek van Somaliërs in Nederland niet los gezien kan worden van aspecten uit het land van herkomst

16 8 SOMALIËRS EN INTEGRATIE wordt in hoofdstuk 3 ingegaan op achtergrondinformatie over Somalië: demografische gegevens, cultuur, politieke geschiedenis, de onderwijssituatie en de vluchtgeschiedenis. Vervolgens wordt ingegaan op de situatie van Somaliërs in Nederland. Aan de orde komen onder andere Nederlandse beleidskaders, opvanginstellingen en Somalische zelforganisaties (hoofdstuk 4). In hoofdstuk 5 wordt een profiel geschetst van Somaliërs in Nederland. Daarna wordt uitgebreid ingegaan op diverse thema s die in de literatuur met betrekking tot Somaliërs werden beschreven (hoofdstuk 6). In hoofdstuk 7 worden resultaten van het huidige surveyonderzoek ingevoegd. Het rapport eindigt met conclusies en aanbevelingen (hoofdstuk 8) voor beleid en vervolgonderzoek.

17 2 Theoretisch kader: Acculturatie Hadii ad tagid meel lagu il-la yahay ad na il boa la isha is een oud Somalisch spreekwoord wat letterlijk zoiets betekent als als je in een land komt waar iedereen één oog heeft, dan moet je jezelf ook een oog af laten halen. De betekenis luidt, als je ergens komt, moet je je aanpassen. Heeft dat met integratie te maken of niet? Somalische man in: huidig onderzoek, In dit hoofdstuk wordt ingegaan op enkele theoretische noties die relevant zijn binnen het onderzoek. Bovenstaand citaat is een typerende uitspraak voor het huidige onderzoek. Weinig is bekend over de wijze waarop Somaliërs zich op diverse domeinen in de samenleving gedragen. De vier acculturatiestijlen, integratie, assimilatie, separatie en marginalisatie, zoals door Berry gedefinieerd, vormen een onderliggend wetenschappelijk kader voor het huidige onderzoek. Om enig inzicht te krijgen in het begrip acculturatie wordt het complexe begrip gedefinieerd (paragraaf 2.1), en worden onderzoekstradities en strategieën met betrekking tot het onderwerp besproken (paragraaf 2.2). Tenslotte wordt in paragraaf 2.3 ingegaan op het begrip acculturatie in relatie tot het huidige onderzoek. 2.1 Het begrip acculturatie De term acculturatie vindt zijn oorsprong in de cultuurpsychologie en werd voor het eerst gebruikt door Redfield, Linton en Herskovits (1936). Acculturatie wordt vaak gedefinieerd als een culturele verandering die voortkomt uit het contact van een groep of individuen uit een groep met een andere culturele groep. Dit contact is van langere duur. Als gevolg van dit contact vinden veranderingen in het originele culturele patroon van één of beide groepen plaats. Het Social Science Research Council (1954) definieerde acculturatie als een culturele verandering die tot stand komt door de conjunctie van twee of meer zelfstandige culturen. Het begrip acculturatie kan zowel verwijzen naar een ontwikkeling op groepsniveau als een ontwikkeling op individueel niveau. Oorspronkelijk werd het begrip acculturatie gebruikt om te verwijzen naar een fenomeen op groepsniveau, een collectieve groepsverandering. Recentere studies richten zich op het individuele niveau van acculturatie. Niet ieder acculturerend individu neemt namelijk op dezelfde wijze of in dezelfde mate deel in de collectieve veranderingen van zijn groep (Graves, 1967). Acculturatie kan zich voordoen in een brede sociaal culturele context over een verscheidenheid van groepen, maar wordt meestal geassocieerd met individuen die zich cross-cultureel verplaatsen, zoals immigranten of vluchtelingen. Naast het onderscheid naar individueel niveau en groepsniveau kan acculturatie ook gezien worden als een toestand of als een proces. Acculturatie als toestand wordt vaak gedefinieerd en gemeten in relatie tot cultuurspecifieke kenmerken.

18 10 SOMALIËRS EN INTEGRATIE Onderscheid wordt daarin gemaakt naar cognitieve, gedragsmatige en affectieve kenmerken, als opleidingsniveau, mediagebruik of vriendschapspatronen. Acculturatie als proces daarentegen bekijkt acculturatie op langere termijn, en biedt de mogelijkheid verandering als gevolg van intercultureel contact vast te stellen. 2.2 Onderzoekstradities en strategieën Eerdere acculturatietheorieën werden sterk beïnvloed door de psychiatrie. Naar onderwerpen die gerelateerd zijn aan acculturatie werd voornamelijk vanuit klinisch perspectief gekeken. Obergs (1960) cultuurschok, die verwijst naar een verklaring voor acculturatiestress, is daar een voorbeeld van. In meer recentere theorieën werd cultureel contact beschreven in termen van affectieve, gedragsmatige en cognitieve componenten van acculturatie. In haar model van het acculturatieproces integreert Ward (1996) klinische en sociaalpsychologische variabelen die mogelijk te maken hebben met intercultureel contact. In dit model wordt intercultureel contact gezien als een gebeurtenis gekenmerkt door stress en tekortkomingen van vaardigheden. Intercultureel contact vereist cognitieve, gedragsmatige en affectieve aanpassing. Deze factoren en psychologische en socioculturele resultaten worden beïnvloed door zowel variabelen op individueel niveau als op maatschappelijk niveau. Voorbeelden van variabelen op maatschappelijk niveau zijn de maatschappij van het thuisland (politieke en economische factoren), en de maatschappij van het gastland. Kenmerken van het individu (taalvloeiendheid) en kenmerken van de situatie (hoeveelheid contact, culturele afstand) zijn voorbeelden van variabelen op individueel niveau die een rol spelen in het acculturatieproces. Stonequists (1935) bipolaire model legt de nadruk op aanpassing aan de nieuwe cultuur. Acculturatie werd gedurende lange periode omschreven als een bipolair proces. Het afstand doen van waarden en normen van de eigen cultuur en een daarvoor in de plaats komend waarden- en normenstelsel van de dominante cultuur was kenmerkend voor acculturatie-theorieën in deze periode. Gordon (1964) beschrijft culturele veranderingen zoals ervaren door migranten eveneens als een unidimensionaal assimilatiemodel. Volgens zijn model (zie figuur 2.1) bewegen immigranten zich in een continuum, met aan de ene pool het behoud van de immigrantencultuur en aan de andere pool de adaptatie van de gastcultuur, vaak ten koste van de immigrantencultuur. Biculturalisme is de fase waarbij van beide culturen nog elementen aanwezig zijn. Gordons model gaat uit van een overgang van behoud van de originele cultuur naar adaptatie van de gastcultuur. Originele culturele oriëntatie biculturalisme oriëntatie op gastcultuur Figuur 2.1 Unidimensionaal model van acculturatie (Gordon, 1964)

19 THEORETISCH KADER: ACCULTURATIE 11 Gordon gebruikt de term assimilatie om het aanpassen van immigranten aan de gastcultuur te omschrijven. Adaptatieproblemen, in het veronderstelde eenrichtingsmodel van acculturatie, worden toegeschreven aan de immigranten zelf. Kritiek op dit unidimensionale assimilatiemodel leidde tot de ontwikkeling van bidimensionale acculturatiemodellen, waarbij zowel aspecten van de oorspronkelijke cultuur als van de gastcultuur in het analyseren van het acculturatieproces worden meegenomen. Berry (1974) is de eerste die de imigranten- en de gastcultuur als twee onafhankelijke dimensies voorstelt Berry s acculturatiemodel Het meest bekende acculturatiemodel is ontworpen door cultuurpsycholoog Berry (1990). Accculturatie wordt gezien als een multidimensioneel fenomeen, als een set van alternatieven, in plaats van als één dimensie die eindigt in aanpassing aan de maatschappij van het gastland. Berry stelt twee dimensies van acculturatie voor, gebaseerd op (a) behoud van de culturele identiteit en (b) contact met de andere groep c.q. gastcultuur. Dit leidt tot een conceptueel acculturatiemodel met een viertal acculturatiestrategieën: integratie, assimilatie, separatie en marginalisatie. Door het beantwoorden van de twee basisvragen Is aanpassing wenselijk? en Is cultuurbehoud wenselijk? met de dichotome respons ja of nee is de betreffende acculturatiestrategie vast te stellen. Figuur 2.2 geeft Berry s theorie schematisch weer. Is aanpassing wenselijk? nee ja Is cultuurbehoud ja separatie integratie wenselijk? nee marginalisatie Assimilatie Figuur 2.2 Acculturatiestrategieën (Berry, 1990) Wanneer er interesse is in het behoud van aspecte n van de traditionele cultuur, maar ook in die van de gastcultuur, en er contact met beide is, spreken we van integratie. Wanneer geen behoud van de traditionele cultuur wordt gewenst en dagelijks interactie met de gastcultuur plaatsvindt, is er sprake van assimilatie. Wanneer waarde wordt gehecht aan behoud van eigen cultuur en contact met de gastcultuur wordt vermeden, is separatie de optie. Marginalisatie, ten slotte, kenmerkt zich door weinig omgang met en interesse in zowel de eigen als de gastcultuur.

20 12 SOMALIËRS EN INTEGRATIE Er zijn drie opmerkingen te maken ten aanzien van het multidimensionele model van Berry: individuele vs. maatschappelijke factoren, domeingebondenheid en het eendimensionele model (integratie vs. separatie, marginalisatie, assimilatie). Diverse factoren zijn van invloed op acculturatiestijlen. Zo onderscheidt Berry (1990) enerzijds een aantal kenmerken van de dominante cultuur, als het gevoerde minderhedenbeleid, doel en duur van het contact, populatiegrootte van de autochtone bevolking en attitude van autochtonen. Anderzijds zijn van belang voor het verloop van het acculturatieproces de kenmerken van de acculturerende groep, de cultuur die de grootste verandering ondergaat. Berry maakt onderscheid tussen een aantal kenmerken van de immigrantencultuur die van invloed kunnen zijn op de individuele acculturatiestrategie. Enerzijds noemt hij demografische en sociale variabelen, anderzijds psychologische variabelen. De eerste set kenmerkt zich door specifieke kenmerken van een individu als leeftijd, sekse, positie in het gezin, generationele positie, en persoonlijke bekwaamheden. Tot de tweede set, de psychologische variabelen, behoren onder meer kennis van de nieuwe taal en cultuur. Acculturatiepatronen presenteren zich niet als een keurig geheel maar zijn afhankelijk van een groot aantal factoren. Acculturatiepatronen zijn niet alleen afhankelijk van genoemde maatschappelijke en individuele factoren, maar variëren ook over gedrags- en cultuurdomeinen. Het proces van acculturatie beïnvloedt niet alle culturele en psychologische domeinen op een gelijke wijze. Dit wordt domeingebondenheid genoemd. Domeinen die bestudeerd worden variëren per onderzoek en worden onder andere bepaald door het land waarin de acculturatie plaatsvindt. Vaak wordt onderscheid gemaakt naar privé-domeinen (religie, opvoeding) en publieke domeinen (mediagebruik, taal) (Arends-Tóth, 1999). Berry merkt op dat individuele acculturatie-strategieën kunnen variëren over verschillende domeinen van gedrag en sociaal leven. Zo kan iemand economische assimileren (op het werk), linguïstisch integreren (door middel van tweetaligheid) en voor separatie opteren wanneer het een (huwelijks-) partner betreft (door endogamie). Verder dient opgemerkt te worden dat in eerder onderzoek naar samenhang tussen attitude en gedrag discrepantie is gevonden tussen acculturatiegedrag en acculturatie-attitude. Het acculturatiegedrag benadrukt cultuurbehoud sterker dan dat de attitude dat doet. Wel is er in de meeste gevallen een positieve relatie tussen attitude en gedrag (Eijsink, 1999). 2.3 Acculturatie binnen het huidige onderzoek Welke ontwikkelingen zich feitelijk voordoen, blijkt afhankelijk van specifieke kenmerken van de migrantengroep in kwestie én van de ontvangende samenleving. Met het huidige onderzoek in gedachten wordt onder meer gekeken naar domeinspecifieke onderzoeksresultaten bij Somaliërs in Nederland. De literatuur die verslag doet van empirische bevindingen omtrent beweegredenen van Somaliërs in

21 THEORETISCH KADER: ACCULTURATIE 13 Nederland is beperkt. In hoofdstuk 6 wordt ingegaan op diverse factoren die kunnen dienen als indicator van de mate en het verloop van integratie van deze groep: onderwijs, taal, arbeid, opvoeding, toekomstbeeld en andere aspecten. In huidig empirisch onderzoek wordt, middels het acculturatiekader van Berry, een eerste aanzet gegeven om de acculturatie-stijl van Somaliërs in Nederland in kaart te brengen en wordt bekeken welke factoren remmend dan wel bevorderend werken voor integratie in de Nederlandse samenleving. Een vergelijking wordt gemaakt met onderzoek bij de zogenaamde oude groepen allochtonen in Nederland (bijvoorbeeld Turken) (Van de Vijver, Helms-Lorenz en Feltzer, 1999). Drie onderzoekstypes zijn te onderscheiden bij acculturatie-theorieën: (a) longitudinaal onderzoek, (b) generaties en groepen vergelijkend onderzoek en (c) onderzoek naar individuele verschillen in strategieën. Bij longitudinaal onderzoek wordt de verandering die een individu ondergaat binnen een bepaald tijdsbestek bestudeerd. In Nederland zijn zeer weinig acculturatie-onderzoeken van dit type onderzoek verricht. Bij generatie en groepen vergelijkend onderzoek worden acculturatiestijlen en resultaten van groepen van verschillende leeftijden en generaties met elkaar vergeleken. Het derde, steeds populairder wordende onderzoekstype, legt de nadruk op individuele verschillen binnen een groep. De relatief korte verblijfsduur van Somaliërs in Nederland draagt bij aan de keuze voor het onderzoekstype. In huidig onderzoek wordt de nadruk gelegd op het tweede en derde type van onderzoeksstrategieën. De acculturatiestrategieën van allochtonen, met name Turken in Nederland, zijn in veel empirische cross-culturele studies onderzocht. De bevindingen geven aan dat integratie, het hechten van belang aan aspecten uit zowel de Nederlandse als de oorspronkelijke cultuur, in het algemeen de meest geprefereerde optie is van vrijwel alle allochtone groeperingen. De tweede generatie kiest echter aanzienlijk vaker voor dit alternatief dan de eerste generatie (Van Luik, 1999; Van den Reek, 1998; Van de Vijver, Helms-Lorenz en Feltzer, 1999; Werkman, 1999). Bovendien laat onderzoek domeingebondenheid zien. Nederlandse Turken maken een onderscheid tussen aanpassing rondom utilitaire zaken (onderwijs, taal, sociale contacten, volgen van het nieuws) en aanpassing op privaat domein (religie, opvoeding, feesten, gewoonten en gebruiken). Op het utilitaire domein stemmen zij even vaak in met aanpassing dan met cultuurbehoud. Integratie waardeert men meer daar waar het om utilitaire zaken gaat dan waar het gaat om private domeinen (Eijsink, 1999; Van den Reek, 1998). Samenvattend kan gezegd worden dat uit eerder onderzoek naar acculturatiepatronen (bij bijvoorbeeld Turken) blijkt dat de tweede generatie meer neigt naar de Nederlandse cultuur, en dat naast deze generationele factor ook leeftijd een bepalende rol speelt in de keuze voor een acculturatiestijl. Bovendien vindt deze

22 14 SOMALIËRS EN INTEGRATIE vernederlandsing niet op alle domeinen in dezelfde mate en in hetzelfde tempo plaats en is discrepantie zichtbaar tussen attitude en gedrag. Gezien de andere achtergrond van Somaliërs, in vergelijking met bijvoorbeeld de zogenaamde gastarbeiders, is het interessant om na te gaan hoe het integratieproces wordt beïnvloed wordt door achtergrondfactoren en voor huidige doelgroep verloopt.

23 3 In de hoorn van Afrika: Somalië Om achtergronden van Somaliërs in Nederland beter te begrijpen is het noodzakelijk uit te wijden over het land van herkomst. De huidige situatie van Somalische vluchtelingen in Nederland kan niet los gezien worden van hun voorgeschiedenis in Somalië. In dit hoofdstuk worden achtereenvolgens de demografische gegevens en cultuur (paragraaf 3.1), de historie van het land (paragraaf 3.2) en de burgeroorlog met de vluchtgeschiedenis als gevolg daarvan (paragraaf 3.3) beschreven. 3.1 Demografie en cultuur Figuur 3.1 Somalië ( Somalië ligt in de Hoorn van Afrika en is het meest oostelijke land in dat gebied. Somalië grenst aan de Indische Oceaan en de Golf van Aden en heeft de langste kustlijn van Afrika. Het heeft ongeveer 7 à 9 miljoen inwoners (een exacte bevolkingstelling ontbreekt) en is bij benadering 16 maal zo groot als Nederland. Somalië kent van oorsprong een nomadische cultuur en de mentaliteit van Somaliërs moet worden geplaatst in de context van een grote mobiliteit. Ruim de helft van het volk leidt een nomadisch bestaan (voornamelijk in het noorden); herders zwerven rond met hun kudden (voornamelijk kamelen). 35 % Leeft van de landbouw

24 16 SOMALIËRS EN INTEGRATIE (voornamelijk in het zuiden) en een kleine minderheid is woonachtig in de stad. Verstedelijking is, in vergelijking met West-Europa, een recent verschijnsel, en ook binnen de stad leeft men vaak als nomaden (Mohamoud, 2000). De hoofdstad, Mogadisho (met ongeveer 1½ miljoen inwoners) ligt in het zuidelijk deel. Van de bevolking heeft 85% de Somalische nationaliteit; in de buurlanden Ethiopië, Kenia en Djibouti wonen naar schatting ongeveer 1 miljoen Somaliërs. Somalië is een van de armste landen van de wereld. Landbouw vindt slechts op kleine schaal plaats, met name in het vruchtbare zuiden langs de rivieren de Shabeelle en de Juba. Maïs, katoen, gierst, bananen en suikerriet zijn de belangrijkste producten die worden verbouwd. De economie is voornamelijk afhankelijk van de veestapel van de nomaden. Slechts een klein deel van de naar schatting twaalf miljoen exemplaren van kamelen, schapen en geiten wordt benut voor export. Industrieel gezien is Somalië nauwelijks tot ontwikkeling gekomen. Door tekorten aan gereedschap, machines en adequate leiding is voortdurend sprake van onderproductie. Momenteel is vanwege de recente burgeroorlog nauwelijks nog een fabriek (met voornamelijk landbouwproductenverwerking) intact. In vergelijking met de meeste Afrikaanse landen is Somalië etnisch homogeen: zij heeft een gemeenschappelijke taal (het Somalisch), eenzelfde godsdienst (praktiserend moslim), eenzelfde manier van leven en een sterke overtuiging dat alle Somaliërs afstammen van eenzelfde mythische voorouder, Mohammed. Somalië wordt echter verdeeld door clans Clans Clans zijn eenheden gebaseerd op familieverbanden. Elke Somaliër behoort tot een clan en dient de belangen van zijn clan te behartigen. Iedereen kent zijn voorvaderen bij naam tot vele generaties terug. Volgens de overlevering stammen alle Somaliërs af van twee broers, Samaal en Sab, die op hun beurt afstammelingen zijn van de profeet Mohammed. Aan het hoofd van vier nomadische clan-families, Dir, Daros (de Marehan-clan van ex-president Sied Barre behoort hiertoe), Isaaq en Hawiye (samen 75% van de totale bevolking) staat Samaal. De afstammelingen van Sab zijn landbouwers en zijn onderverdeeld in twee clans, Rahanwayn en Digil. Het belangrijkste verschil tussen de landbouwclans en de nomadische clans is het principe van gelijkwaardigheid. In de nomadische clans is gelijkheid tussen de leden een belangrijk principe, in tegenstelling tot de landbouwclans waar men rangen en standen kent. De nomadische clans zijn van oudsher oorlogszuchtiger dan de landbouwclans, die door de nomaden als inferieur beschouwd worden. Elke clan bestaat uit diverse subclans, die weer uit familiegroepen bestaan, waarvan de kleinste eenheid de rer is, qua samenstelling vergelijkbaar met het Nederlandse gezin. Deze rers zijn gebaseerd op verwantschap via de mannelijke lijn. De betekenis van familie in een traditionele maatschappij als die van Somalië moet niet onderschat worden. Het behoren tot een clan met een lange geschiedenis verschaft de leden status. Een clanfamilie functioneert als de hoogste vorm van juridische en sociale ordening. De leden van een rer wonen en leven met elkaar, bezitten elkaars eigendommen en vormen een bron van zekerheid en geborgenheid voor elkaar.

25 IN DE HOORN VAN AFRIKA: SOMALIË 17 De burgeroorlog in Somalië wordt vaak verklaard in termen van clan-relaties. Door buitenstaanders wordt vaak gedacht dat de oorlog draait om een conflict tussen de Marehan (de clan van Sied Barre, tot 1991 president van Somalië) en de Isaaq-clan. Beiden zouden uit zijn op het behoud dan wel overname van de macht Godsdienst De islam is de officiële staatsgodsdienst in Somalië. In de 9de en 10de eeuw na Chr. zijn vele Somaliërs reeds tot de islam bekeerd. Zij behoren tot de orthodoxe sunni-stroming, in tegenstelling bijvoorbeeld tot Iraanse moslims die tot de veel radicalere shiietische stroming behoren. De belangrijkste voorschriften van de islam noemt men de vijf zuilen die vermeld staan in het heilige boek, de koran. Als moslims onderschrijven Somaliërs de islamitische geloofsbelijdenis (sjahada): Er is geen god behalve Allah, en Mohammed is zijn profeet. Het gebed (salat): iedere moslim wordt geacht vijf keer per dag te bidden met het gezicht richting Mekka. De belangrijkste gebedsdag is vrijdag. De aalmoes (zahat): iedere gelovige wordt geacht een deel van zijn inkomen te schenken aan de armen. Het vasten gedurende de maand Ramadan: in de negende maand van het islamitische jaar zijn voor moslims van zonsopgang tot zonsondergang eten, drinken, roken en sexuele activiteiten verboden. Tenslotte de bedevaart (hadj): iedere moslim die daartoe in staat is, moet eens in zijn leven de pelgrimage naar Mekka maken. Daarnaast worden tal van andere voorschriften gevolgd als het verbod op alcohol, het niet eten van varkensvlees en het niet schudden van de hand van een vrouw. Het belijden van het islamitische geloof wordt beïnvloed door een tweetal factoren. Vele sunnitische Somaliërs behoren tot de mystieke Sufi-orde, de Qadiriya, waarbij, middels heiligen en extatische dansen, een persoonlijke verhouding met God wordt nagestreefd. Door het Sufisme is de islam in Somalië minder orthodox van aard. Ten tweede heeft de nomadische levensstijl bijgedragen aan de vorm die de islam heeft aangenomen. De religieuze plichten worden minder strak nageleefd omdat Mohammed heeft gezegd dat reizigers daarvan ontheven zijn. Bovendien hechten de nomaden sterk aan het gelijkheidsprincipe waardoor religieuze leiders minder invloed hebben kunnen uitoefenen. 3.2 Aspecten van de Somalische cultuur Met het oog op het huidige onderzoek wordt in het navolgende ingegaan op een aantal aspecten van de Somalische cultuur die mogelijk ook in het leven van Somaliërs in Nederland een belangrijke rol spelen: taal, onderwijs, gezinsleven en man--vrouw-verhoudingen Taal Het Somalisch is in 1972 uitgeroepen tot officiële taal, met het Latijnse alfabet als schrijfwijze. Het behoort tot de Oost-Cushitische talen die op hun beurt behoren tot de Afro-Aziatische talen. Er bestaat een verschil in dialect tussen het zuiden en het noorden. Volgens Klomp (2000) zijn er drie dialecten van het Somalisch die veel gesproken worden: het Benaadir, dat gesproken wordt in het zuiden. In het noorden

26 18 SOMALIËRS EN INTEGRATIE wordt het standaard Somalisch gesproken. Deze dialecten, het Benaadir en het standaard Somalisch, vormen geen belemmering voor het begrijpen van elkaar. Het Af-Ashraaf daarentegen wordt gesproken in midden-somalië en in de steden Mogadishu en Merka en verschilt sterk van de andere twee dialecten. Het standaard Somalisch wordt door ongeveer 95% van de bevolking verstaan of gesproken. Vóór 1972 werd het onderwijs verzorgd in de taal van de koloniale bezetter: het Italiaans en het Engels, wat de reden is dat een groot aantal Somaliërs deze talen spreekt. Het Italiaans was in de koloniale tijd in het zuiden (voormalig Italiaans Somaliland) de instructietaal in het hoger onderwijs en werd met name gebruikt door hoger opgeleiden. Tegenwoordig zijn er, ondanks de invoering van het Somalisch als officiële taal, nog altijd scholen die het Italiaans als instructietaal gebruiken. Voor enkele universiteiten is het Italiaans de voertaal en dient voor toelating een cursus Italiaans van vier maanden gevolgd te worden (Klomp, 2000). Naast het Italiaans wordt, met name in de steden door hoger opgeleiden en in de handel, het Engels gesproken, de taal van voormalig bezetter van Noord-Somalië (voormalig Brits Somaliland). Op de meeste universiteiten is de master degree study in het Engels. De tweede officiële taal in Somalië is het Arabisch, de taal van de Koran. Het Arabisch wordt voornamelijk gebruikt op Koran-scholen, in de handel met Arabische landen en in religieuze context. In de koloniale tijd was het Arabisch voertaal in het basisonderwijs. Het Swahili is de grootste minderheidstaal in Somalië en wordt door ongeveer mensen gesproken. Alhoewel Siad Barre ten tijde van zijn presidentschap een grootschalige alfabetiseringscampagne op gang bracht, is van de 7 à 9 miljoen inwoners een meerderheid analfabeet. In 1990 werd hun aandeel nog geschat op respectievelijk 86% en 64% voor vrouwen en mannen. Ondanks het bestaan van een schrift is de Somalische cultuur sterk oraal gericht. In de Somalische cultuur is de dichtkunst met onderwerpen als liefde, clans, oorlog en het lievelingsdier, de kameel, van groot belang. Elke Somaliër kent en schrijft gedichten, welke verweven zijn in het dagelijks leven. De poëtische natuur kent bij uitstek een orale traditie en is van belang vanwege het gebruik van metaforen. In Somalië is het gedicht een machtig communicatiemiddel. Dichters bekritiseren maatschappelijke ontwikkelingen en zijn vaak nationale helden door hun rol in het verzet tegen de kolonisator en de regering. Hieronder een vertaling van een gedicht van een anonieme nomadische dichter, geschreven nadat de grens naar Ethiopië gesloten werd voor Somaliërs. Mijn broer is daar Ik kan de bellen van zijn kamelen horen Als ik bid, dan bidt hij En mijn Allah, is zijn Allah Mijn broer is daar En hij kan niet naar mij komen Gedicht van een anonieme Somalische dichter, in: Klomp, 2000.

27 IN DE HOORN VAN AFRIKA: SOMALIË Onderwijs Voor de onafhankelijkheid in 1960 was er in Somalië geen sprake van algemeen onderwijs. Een zeer kleine minderheid van de jongeren bezocht een lagere school. De Koranschool, voor de kolonialisering de basis van formeel onderwijs, werd zowel in de steden als op het platteland belangrijk geacht. Gedurende twee jaar werd er onderwijs gegeven aan de hand van de Koran en werd het elementair rekenen en de Arabische taal onderricht. Vanwege het naast elkaar bestaan van drie onderwijssystemen: het Arabische, het Britse en het Italiaanse, werd na de onafhankelijkheid niet direct een weg gevonden om in het onderwijssysteem een algemene structuur aan te brengen. In Brits Somaliland bestond het onderwijs uit elf jaar en drie niveaus: drie jaar primair onderwijs, vier jaar lager secundair onderwijs en vier jaar hoger secundair onderwijs. Gedurende de eerste drie jaar primair onderwijs was de voertaal Arabisch, in de daarop volgende acht jaar was dat de Engelse taal. In het zuidelijke deel van Somalië was sprake van een twaalfjarig onderwijsstelsel, bestaande uit drie niveaus: vijf jaar primair onderwijs in de Arabische taal, daarna drie jaar lager secundair onderwijs en vier jaar hoger secundair onderwijs, beiden onderwezen in de Italiaanse taal (UAF, 1997). Na de onafhankelijkheid in 1960 was het creëeren van één nationaal onderwijsstelsel uit de bestaande twee systemen de belangrijkste doelstelling van de regering. Het zogenaamde 3x4-model werd in 1965 ingevoerd: vier jaar primair, vier jaar lager secundair en vier jaar hoger secundair onderwijs. De eerste vier jaar was de instructietaal Arabisch, daarna gedurende acht jaar het Engels. In 1972, 12 jaar na de onafhankelijkheid, werd het Somalisch voertaal in het onderwijs: schoolboeken werden vertaald naar het Somalisch. Campagnes werden gevoerd om de onderwijsparticipatie te vergroten en aandacht werd tijdens de lessen besteed aan de Somalische cultuur (UAF, 1997). In 1975 werd het basisonderwijs verplicht gesteld. De leerplicht in Somalië geldt van zes tot veertien jaar en omvat daarmee het primair en lager secundair onderwijs. De controle op de naleving van de leerplicht werd echter niet uitgevoerd. Slechts 11% van de kinderen nam in 1986 deel aan het primair onderwijs. Hetzelfde beeld is zichtbaar voor het secundair en tertiair onderwijs: respectievelijk 5,1% en 2,3% in Vrouwen blijken aanzienlijk minder vaak deel te nemen aan het onderwijs: jongens gaan gemiddeld twee keer zo vaak naar het primair en secundair onderwijs als meisjes (UAF, 1997). In het algemeen wordt opleiding voor vrouwen, ook wanneer zij onderwijs volgen, minder belangrijk gevonden. Begin jaren tachtig ging, als gevolg van de burgeroorlog en de hongersnood, de kwaliteit van het onderwijs snel achteruit. Particuliere scholen deden hun intrede. Sinds 1991 is er nauwelijks nog sprake van een centraal onderwijsstelsel dat functioneert. Grote delen van het land zijn verwoest, evenals scholen en lesmateriaal. Inmiddels is in betrekkelijk rustige gebieden (Noord-Somalië) een nieuwe start gemaakt met de wederopbouw van het onderwijs. Dit gebeurt veelal zonder on-