kens en penningen uit de Patriottentijd. Ondertussen was stadhouder Willem V uit de residentie

Transcriptie

1 n. Van anre kant is dit werk zeker niet alleen voor monomane specialisten bedoeld, Integenel, auteurs hebben gepoogd aan te tonen hoe leuk juist beoefening van natuurwetenschappen kan zijn en hoe spannend hun geschienis is. Nog steeds kan een niet onbelangrijk el van bevolking zich dat nauwelijks voorstellen, helaas. De persen van Joh. Enschedé staan garant voor een onberispelijke druk, terwijl ze publikatie bovendien rijk geïllustreerd zal zijn met twintig foto's in kleur en tachtig in zwart wit. De omvang zal 288 pagina's bedragen, prijs circa f35,- Door het gecentraliseer landsbestuur en gecompliceer partijstruktuur was verhouding tussen patriotten en prinsgezinn in elk gewest en in elke stad weer anrs. Zo was bijvoorbeeld Utrecht fel patriots, terwijl het nabijgelegen Amersfoort prinsgezind was. De provinciale Staten-vergaringen van Holland, Utrecht, Overijssel en Friesland waren voor enige tijd in patriotse hann. De anre gewesten, Gelrland, Zeeland en Groningen bleven overwegend prinsgezind. De prinsgezin partij was traditioneel pro-engels. De patriotten waren op hand van Frankrijk en jonge Verenig Staten van Amerika. Toen patriotten een meerra. Wiechmann heid vormn in Staten-Generaal werd tussen Republiek en Frankrijk een verdrag gesloten (1785). De Franse invloed op binnenlandse situatie van Republiek nam toe, terwijl Engelse macht leek te verminren. Om ze invloed te keren wist Engelse ambassakezenkokars en oranjestrikken. Draagte- ur met veel geld en moeite Oranjepartij weer te activeren in gewesten met een patriots bestuur. kens en penningen uit Patriottentijd. Onrtussen was stadhour Willem V uit resintie vertrokken om zich in ballingschap in Gelrland te ves1987 is uitgegroeid tot een waar hernkingsjaar van tigen nadat Staten-vergaring van Holland hem van patriottentijd. In veel musea zijn dit jaar tentoonstellinzijn commando over het Haagse garnizoen had onthegen georganiseerd die allerlei facetten van ze perio ven. Noch patriotten, noch prinsgezinn bleken uit Nerlandse geschienis belichten. Het Penninguiteinlijk sterk genoeg om een absoluut overwicht in kabinet van Teylers Museum besteedt eveneens aanhet bestuur van Republiek te verkrijgen. Deze patsteldacht aan dit tijdperk door midl van een expositie over ling werd doorbroken door het optren van Wimelmina draagtekens en penningen. De tentoonstelling wordt gevan Pruisen, vrouw van Willem V. Vanuit Gelrland houn tussen 21 november en 28 februari De op weg naar Den Haag om prinsgezinn te mobilisemeeste voorwerpen zijn afkomstig uit verzameling ren, werd zij bij Goejanverwellesluis teruggestuurd van het Rijksmuseum Het Koninklijk Penningkabinet te (juni 1787). Koning Frerik II van Pruisen eiste van Lein. Ter gelegenheid van ze expositie zal ook het Staten-vergaring van Holland genoegdoening voor bezit van Teylers Museum op dit gebied tentoongesteld ze belediging van zijn zuster. Toen er geen antwoord worn. kwam op het ultimatum trok een goed gedrild Pruissisch leger in september Republiek binnen. Het verdrag De Vier Engelse Oorlog ( ) tussen Repumet Frankrijk bleek van gener waar. De beloof hulp bliek en Engeland had een polariserend effekt op pobij een buitenlandse aanval kwam niet opdagen en binlitieke verhoudingen in Republiek. De economische nen een maand gaf het laatste patriotse bolwerk, Amsterbloei van Republiek was duilijk voorbij en orgadam, zich over. Nog in september keern stadhour nisatie van het landsbestuur voled niet langer. De vloot en zijn vrouw terug in 's-gravenhage. Het volgen jaar verkeer in plorabele toestand. Het rampzalige verwerd status quo in Republiek plechtig gegaranloop van oorlog werd ten onrechte in schoenen erd door Pruisen en Engeland. van stadhour Willem V geschoven. Wegens zijn nauwe bann met het Engelse vorstenhuis beschuldig men hem van landverraad. In ze jaren verloor stadhouveel van hierboven beschreven gebeurtenissen zijn r enorm veel prestige. Toch bleven velen om uiteenlovastgelegd op penningen. Zowel patriotten als pen renen prinsgezind. De onrste lagen van prinsgezinn lieten geen gelegenheid onbenut om een maatschappij waren traditioneel orangistisch. De meeste penning te laten slaan.de patriotten besteln onr anbestuursambtenaren en legerofficieren waren door re penningen ter herinnering aan oprichting van stadhour benoemd. De ontevren burgers, midnburgerwachten en aan het neerslaan van oproeren van stanrs en intellectuelen verenign zich in ze tijd tot het Oranjegezin volk. Ook verwikkelingen rond paeen los verband en noem zichzelf patriotten. Zij hadtriottenleir Joan Derk van r Capellen tot n Pol n geen el aan het landsbestuur en wiln bijdragen waren goed voor een aantal penningen, evenals geaan een weropbloei van Republiek. Zij wisten hun beurtenissen in patriotse stad Utrecht (afb. 5). De politieke invloed uit te brein, onr anre door het prinsgezinn lieten vooral penningen maken die veroprichten van burgerwachten. Aanvankelijk wern zij knochtheid met het Huis van Oranje uitdrukten, zoals daarbij geholpen door regentenfamilies die wèl elnatrouw van enkele Friese sten aan prins, blijdmen aan het landsbestuur, maar macht van stadschap over het herstel van stadhour en dankhour wiln inperken. baarheid jegens het Pruisische leger. 4

2 Afb. 5. Penning op het aannemen van het nieuwe regeringsreglement van stad Utrecht in 1786, door onbeken medailleur. Naast ze duilijk partijgebonn penningen waren er ook stukken die algemene politieke situatie als onrwerp hadn, zoals bijvoorbeeld nieuwjaarspenningen. Naar aanleiding van Vier Engelse Oorlog zijn er veel penningen gemaakt, vooral op 'overwinning' bij Doggersbank in augustus 1781 (afb. 6). Anre onrwerpen zijn bijvoorbeeld erkenning van Verenig Staten van Amerika, het verdrag met Frankrijk en Penningkabinet.Na het bekend worn van 'overwinning' bij Doggersbank in augustus 1781 werd gewoonte om een draagteken aan te brengen een rage. Zeer velen schijnen toe een zogenaamd Doggersbank lint gedragen te hebben: niet alleen eenvoudige matrozen, maar ook 'fijne lui die anrs geen linten dragen'. De lintkramen n goe zaken: op Nijmeegse kermis van 1781 wern er duizenn ellen van verkocht. 2 Deze linten wern meestal rond muts of hoed aangebracht. Ruim een jaar later, iets voor oprichting van eerste exercitiegenootschappen, begonnen patriotten zich zelfbewust met eigen draagtekens te vertonen. Dit was Afb. 7. Patriots penninkje. Op ene zij een afbeelding van Joan Derk van r Capellen en op anre zij een keeshond. Afb. 6. Penning op Slag bij Doggersbank, door A. van Baerll(1781). Engels-Pruisische garantie. De meeste penningen waren in zilver uitgevoerd en kostten enkele gulns. Zij wern gekocht door penningverzamelaars, die herinnering aan een bepaal gebeurtenis levend wiln houn. Sommige penningen wern speciaal vervaardigd als beloning voor bewezen diensten. De hoogste officieren van schepen van Doggersbank ontvingen van stadhour een goun penning voor hun dapperheid. De lagere officieren kregen een exemplaar in zilver en matrozen... niets. Enkele burgerwachten lieten erepenningen vervaardigen, zoals het Utrechtse wapengenootschap Pro Patria et Libertate. In tentoonstellingscatalogus De Wekker van Nerlandse Natie (Zwolle 1984) wijdt G. van Meer een gegen beschouwing aan penningen uit ze perio. 1 De gewoonte om met een draagteken op kleren te lopen dateert van voor patriottentijd. Bij het herstel van stadhour Willem IV in 1747 was het raadzaam om met een teken van oranjegezindheid over straat te gaan. En ook bij volgen heugelijke gebeurtenissen betreffen het stadhourlijk huis kon men toepasselijke draagtekens aanschaffen. Een aantal van ze vroegere draagtekens bevindt zich in verzameling van het Koninklijk nieuw; regenten liepen nooit met hun anti-orangistische gevoelens te koop door midl van draagtekens. De eerste patriotse draagtekens waren kleine penninkjes, die aan een halsband of aan een horlogeband gedragen wern (afb. 7). 3 Het dragen van rgelijke penninkjes en later grotere symbolen had tot gevolg dat er een ware draagtekenoorlog begon tussen patriotten en prinsgezinn. Met oplopen spanning tussen bei groeperingen ontstonn er telkens weer vechtpartijen of regelrechte lynchpartijen naar aanleiding van draagtekens. Al naar gezindheid van het stelijk of gewestelijk bestuur wern draagtekens van ene of anre partij verbon. De verbodsbepalingen gingen soms zeer ver: het aanprijzen van bijvoorbeeld oranje wortelen in een patriotse stad kon een marktvrouw op een flinke boete of zelfs gevangenisstraf komen te staan. Volgens zelf bron kreeg een koopman, die zijn waren in oranje papier verpakte zelfs een geseling te verduren. 4 De Haagse schutterij kreeg in 1787 het verbod om nog langer 'oranje gekleur troels' te dragen. 5 In datzelf jaar wern uit het prinsgezin Nijmegen afkomstige officieren door bevolking van 's-hertogenbosch met stenen bekogeld, omdat zij oranje kokars droegen. 6 Na intocht van Pruisen en het herstel van stadhour in al zijn rechten begon reactie. In herfst van 1787 werd het dragen van een oranjegezind teken verplicht gesteld. Telkens weer moesten plakkaten over dit onrwerp herhaald worn, omdat ze maatregel velen toch wel wat ver ging. De secretaris van Groningse vroedschap, Gockinga, drukte zijn ongenoegen over ze situatie een keer uit door in het openbaar term 'Strond OranjelindjeÉ te gebruiken. 7 Het niet dragen van een rgelijk teken of het gezien worn met een patriots draagteken was zeer riskant geworn. Men 5

3 kon bestraft worn met hoge boetes, gevangenisstraffen en ballingschappen. Toch wern er in 1788 nog mensen gearresteerd in Dordrecht en Zwolle, die penninkjes met keeshondjes vervaardign en verkochten. 8 Zelfs buitenlanrs moesten een Oranje draagteken opspeln! Een dienstmeisje, dat een grapje maakte over twee 'Kaarels, buitengewoon sterk met Oranje vercierd', werd twee jaar in het Amsterdamse werkhuis opgesloten en daarna verbannen. 9 Pas in 1792, bijna vijfjaar na het herstel van stadhour, wern plakkaten niet meer toegepast. Alleen len van schutterijen moesten nog een oranje kokar dragen. 10 De burgers mochten voortaan zelf bepalen of zij dit vaste onrel van het kostuum nog langer wiln handhaven. Het al of niet dragen van oranje had geen enkele relatie meer met politieke gezindheid van eigenaar. De hoeveelheid overgebleven draagtekens van Oranje partij hoeft geen verbazing te wekken, nu blijkt dat iere inwoner van Republiek minstens vijf jaar met een rgelijk symbool, in wat voor vorm dan ook, heeft moeten rondlopen. Van patriotse draagtekens zijn er veel minr bekend. De enige mogelijkheid voor in Nerland achtergebleven patriotten om te getuigen van hun ialen was het gebruik van geheime symbolen en onschuldige accessoires. Er bestond bijvoorbeeld een verschil in het dragen van lussen aan een knoop op hoed. De prinsgezinn droegen ze in vorm van een W (Willem) en patriotten in vorm van een V (Vrijheid). Ook wern wel broches in vorm van een vlinr gedragen, zowel door mannen als door vrouwen. Deze kapellen verwezen naar naam van patriottenleir Joan Derk van r Capellen tot n Pol. 11 Behalve in afbeelding lijken ze draagtekens niet bewaard te zijn gebleven. Mogelijk zijn dit soort broches later niet herkend als politieke insignes. De partijstrijd tussen prinsgezinn en patriotten werd niet alleen door midl van draagtekens gevoerd. Op onr anre glazen, theeserviezen, koekplanken, scheerbekkens en tabaksdozen kwamen eveneens symbolen van twee partijen voor. Het meest eenvoudige draagteken was een lint, strik of kokar. De verschillen kleuren speeln een belang- Afb. 8. Penning op stichting van Oranje sociëteit te Overschie, door A. van Baerll (1787). rijke rol. Oranje voor prinsgezinn, en rood, zwart of wit voor patriotten. Op prinsgezin draagtekens kwamen symbolen voor als een oranjeboom, oranjetak of oranjebloesem. Soms heeft oranjeboom sinaasappels, vijf voor gehele stadhourlijke familie of drie voor kinren van stadhour (afb. 8). Voor Oranje-gezin draagtekens wern meestal portretten van Willem V, Wilhemina en hun kinren gebruikt. De afbeeldingen van stadhour zijn het meest talrijk. Op een aantal draagtekens is op ene zij een portret van Willem V en op anre zij een portret van Wilhemina aangebracht. Soms zijn bein als dubbelportret op één kant afgebeeld (afb. 9). Afb. 9. Prinsgezind draagteken met afbeelding van Willem V en Wilhemina. Aan het oogje zit nog een oranje lintje. De penning op het huwelijk van Willem V uit 1768, gemaakt door Holtzhey werd hiervoor vaak afgegoten, zonr toestemming van medaüleur. De invloed van hofmedailleur en -steensnijr J.H. Schepp bij fabricage van draagtekens met portretten is onduilijk. In een artikel is gesuggereerd, dat nauwkeurige afbeeldingen van stadhourlijke familie op penningen en gesnen stenen van zijn hand mol gestaan hebben voor vele draagtekens. 11 De overeenkomst met portretten op enkele bewaard gebleven gesnen stenen is inrdaad frappant. De inspiratie voor draagtekens is in elk geval niet afkomstig van prenten; zij hebben een geheel anr karakter. De meeste portretten zijn zeer schematisch. Willem V draagt soms een kuras, maar vaker een gewoon kostuum. Het lint van Britse or van kouseband is opvallend vaak aanwezig. Deze or was hem al op zijn vier jaar toegekend door zijn grootvar, koning George II. Wilhemina draagt een gecolleteer jurk en meestal is het haar 'met paarlen gekapt'. Soms wordt zij afgebeeld met een gever helm, zoals Minerva. Minerva wordt beschouwd als godin van wijsheid en strijdster in rechtvaardige oorlogen. Op één draagteken worn namen Gion en Debora voor het stadhourlijk paar gebruikt. Het boek Richte- 6

4 ren was zeer toepasselijk voor staatkundige situatie in Republiek, omdat Gion het koningschap afwees. Van Willem IV zijn een aantal penningen bekend, waarop hij gepersonifieerd is als Gion. Debora, een profetes die bezielt tot strijd, was een zeer toepasselijke personificatie voor onrnemen Wilhelmina. In zeventien eeuw werd ze bijbelpassage vaak gebruikt in relatie tot stadhours. Spreuken en afkortingen komen regelmatig voor. De meest beken is VIVAT ORANJE, ook wel in afkorting VO. Anre lettercombinaties zijn: PWVO (Prins Willem Van Oranje), met soms een S van Semper, PWDV (Prins Willem De Vijf) en vele variaties op ze thema's. Het motto van or van kouseband komt ook wel voor: Honi soit qui mal y pense. Een heel anr soort symbool van prinsgezinn was het schopje. De patriotse scheldnaam 'schop' voor prinsgezin beteken zoveel als een misbaksel, iemand die klappen krijgt (afb. 10). De Britse en Pruisische garantie van het stadhourlijk gezag in Republiek ed een nieuw genre draagtekens ontstaan. Hierbij wordt Republiek voorgesteld als een pijlenbunl, waaraan een slot gehangen is. Deze pijlenbunl wordt bewaakt door Pruisische alaar en Engelse eenhoorn (afb. 12). De patriotten bedienn zich van een eigen symbolentaal. Veelgebruikt waren afbeeldingen van een keeshond, ontleend aan scheldnaam van prinsgezinn, kees (afb. 7 en 13). De oorsprong van ze naam is onduilijk. Het kan te maken hebben met eigenschappen, IgfjJ * mm M Afb. 10. Zogenaamd Oranjeschopje, gemaakt van een Overijsselse duit van Een laatste categorie vormen tenslotte prinsenduiten. Op Overijsselse duiten van 1766 was ter gelegenheid van achttien verjaardag van Willem V een klein portret aangebracht. Dit werd pas later goed bekend. Immers, op munten van Republiek wern geen portretten van stadhours aangebracht. Deze duiten wern verguld, versierd, of uitgezaagd. Men maakte er ook wel ankers (symbool van hoop) of schopjes van (afb. 11). 12 Afb. 11 en 12. Uitgezaag en vergul duit van Overijssel (1766) in vorm van een anker. Prinsgezind draagteken op Pruisisch-Engelse garantie van Afb. 13en 14. Patriots draagteken met keeshond. Patriots draagteken met portret van burgemeester Hooft. die het toen veel voorkomen hondje wern toegedicht. Afhankelijk van opinie varieer dit tussen trouw en standvastigheid of veel geblaf, maar weinig inhoud. De naam van overtuig patriot Cornelis (Kees) Gijselaar, pensionaris van Dordrecht, kan ook als inspiratie gediend hebben. Een anr symbool was Nerlandse maagd met vrijheidshoed op een stok. Portetten van in 1784 gestorven patriottenleir Joan Derk van r Capellen en Amsterdamse burgemeester Hooft waren zeer geliefd (afb. 7 en 14). Over kapel is al iets gezegd. Verr bestaan er draagtekens met het portret van Van Goudoever, een leir van Amsterdamse burgerwacht. Witte lelies, het symbool van bondgenoot Frankrijk, wern soms op linten geborduurd. Penningen van verschillen wapengenootschappen met een oogje aan rand kunnen eveneens als patriots draagteken gefungeerd hebben. Enkele medaillons zijn zó groot, dat ze nauwelijks als draagteken bedoeld kunnen zijn. Een aantal van ze stukken heeft waarschijnlijk in een lijstje aan muur gehangen. Sommige kunnen onrlen geweest zijn van zogenaam bedriegertjes. Dit zijn lijsten, waarin in een dubbele laag bolvormig glas is bevestigd. Tussen ze twee glazen is een laagje was aangebracht. Alleen wanneer was verwarmd wordt, komt er een afbeelding van 7

5 8 het politieke idool tevoorschijn. Uit literatuur zijn ze voorwerpen bekend met portretten van stadhourlijke familie en van burgemeester Hooft. 13 Veel onrlen van draagtekens zijn in verschillen combinaties terug te vinn. In verzameling van het Koninklijk Penningkabinet komen enkele 'losse' portretten van Amsterdamse burgemeester Hooft voor die kennelijk op een achtergrond naar keuze gemonteerd konn worn, gezien uitsteeksels aan achterzij. Keeshondjes en portretten van Willem V en Wimelrnina zijn ook vaak apart aangebracht (afb. 15). Hetzelf geldt voor ingekleur gravures met portretten van Willem V en Wilhelmina. Zij komen voor in medaillons achter glas, en geplakt op zijn strikken. Afb. 15. Prinsgezind draagteken met op ene zij Willem V en op anre zij Wilhelmina. De portretten zijn afzonrlijk gemaakt en later op 'drager' vastgehecht. 6. Vervolg Wagenaar, el 19, p Vervolg Wagenaar, el 22, p Vervolg Wagenaar, el 21, p. 294 en Vervolg Van Loon, el 8, p. 381, noot Vervolg Wagenaar, el 21, p Vervolg Wagenaar, el 25, p WBilrdijk,op.cit.(noot4),el 12,p.217enp.84; Vervolg Van Loon, el 8, plaat LIV, afb. I. 12. A. Staring, 'De medailleur J.H. Schepp en Frans Hemsterhuis', Oud Holland, 64 (1949), p Zie ook A. Pol, 'Patriotten, penningen, prinsenduiten', De Beelnaar, 4 (1980), p en p Zie ook De Navorscher, 15 (1859), p Feestelijke hernkingsbijeenkomst ter gelegenheid van honrdste geboortedag van Adriaan Fokker. Dit jaar is het honrd jaar gelen dat Adriaan Fokker geboren werd, een man die bijna rtig jaar lang als curator van het fysisch kabinet aan Teylers Stichting verbonn was en die ook in perio daarna van vergaan betekenis is geweest voor Teylers Museum. Zijn curatorschap duur van 1928 tot 1955, maar het resultaat van zijn muzikale interesses, die uitmondn in het plaatsen van het grote 31-toons-pijporgel boven in hal van Teylers Museum, zorgt nog steeds voor een uniek aspect van het Museum. De vervaardigers van draagtekens zijn vrijwel nooit bekend. De meeste exemplaren bestaan uit een portret of symbool, zonr veel artistieke pretentie. Zij waren oorspronkelijk bedoeld om politieke voorkeur van drager of draagster aan te geven, vergelijkbaar met buttons van tegenwoordig. Er zijn bijzonr luxueuze draagtekens bewaard, maar ook heel armetierige exemplaren. Samen met penningen vormen zij een bijzonr facet van het veelbewogen tijdperk van patriotten. Marjan Scharloo Noten 1. G. van r Meer, 'Penningen uit Patriottentijd', De Wekker van Nerlandse Natie. Joan Derk van r Capellen , Afb. 16. Klavier van het 31-toons-orgel. Zwolle Beschrijving van Nerlandse historiepenningen ten vervolge op het werk van mr. Gerard van Loon, Amsterdam In 1960 richtte Fokker Stichting Nauwluisterendheid (Hierna geciteer als Vervolg Van Loon), Aantekeningen, bijvoegsels en verbeteringen op el VI-X, p. 9, noot 70. neren. In 1966 werd naam veranrd in Stichting op om activiteiten rond het 31-toons-orgel te coördi 3. Vervolg Van Loon, el 8, p Huygens-Fokker. Deze stichting ijvert ook na Fokkers 4. W. Bilrdijk, Geschienis s Varlands, uitgegeven door dood in 1972 om 31-toonsmuziek te doen componeren, te laten horen en bekendheid te geven. H. W. Tyman, Amsterdam 1839, el 12, p Varlandsche Historie, vervatten geschienissen r Verenig Nerlann...ten vervolge van Wagenaars Varlandsche Fokkers muzikale interesses kwamen kort na 1940 Historie, Amsterdam (Hierna geciteerd als Vervolg daarvoor was hij vooral als natuurkundige actief in een Wagenaaf), el 16, p stroomversnelling, toen hij het werk van 17-eeuwse