Restauraties van het concept

Transcriptie

1 Restauraties van het concept Een onderzoek naar de restauratie-ethiek van de architectuur van Rietveld Nora Leijen 0

2 Masterthesis: Restauraties van het concept. Een onderzoek naar de restauratieethiek van Rietveld. Voorblad: Gerrit Thomas Rietveld. Ontwerptekening van de chauffeurswoning, Bron: Rietveld Schröder Archief Utrecht. Eerste begeleider: Dr. Hanneke Ronnes Universitair docent leergroep Cultuurgeschiedenis van Europa Universiteit van Amsterdam Tweede begeleider: Dr. Rob van der Laarse Mastercoördinator Duale Master Erfgoedstudies Universiteit van Amsterdam Expertise uit de praktijk: Ida van Zijl Conservator toegepaste kunst Centraal Museum Utrecht Nora Leijen Student: Duale Master Erfgoedstudies

3 Voorwoord In september 2009 ben ik begonnen met het schrijven van deze scriptie. Tien maanden later kijk ik terug op een inspirerende tijd. Ik kijk ook voorzichtig naar de toekomst. Met het afronden van deze scriptie komt er een einde aan mijn studerende leven. Eerst heb ik vijf jaar lang met veel plezier de opleiding kunstgeschiedenis gevolgd en voltooid. Afgestudeerd en 23 jaar oud vond ik mijzelf nog niet rijp genoeg om veertig uur in de week te gaan werken. Ik wilde mezelf nog meer verdiepen en verrijken met de tweede Duale Master Erfgoedstudies. De afgelopen twee jaar heb ik met veel interesse en plezier deze opleiding gevolgd. Door deze Master heb ik anders leren kijken naar het omgaan met erfgoed, ben ik kritischer geworden, heb ik een erg goede en fijne stageperiode gehad en heb ik mij academisch meer ontwikkeld. Nu breekt er een tijd aan van het zoeken naar een baan. Mijn goede voornemen is om meer tijd voor mezelf en voor de mensen van wie ik houd vrij te maken. Dat is er de afgelopen twee jaar te vaak bij ingeschoten. Allereerst wil ik mijn scriptiebegeleiders bedanken. Ik begin bij mijn eerste begeleidster Dr. Hanneke Ronnes. Zij heeft mij goede en scherpe feedback gegeven en geinspireerd om hard en zorgvuldig te werken. Ik kijk met fijne gevoelens terug op onze gesprekken. Samen met mijn tweede begeleider Dr. Rob van der Laarse heeft Hanneke ervoor gezorgd dat ik de afgelopen twee jaar erg veel geleerd heb en nieuwe inzichten heb gekregen. Ik wil hen daarvoor hartelijk bedanken. Ook wil ik mijn studiegenoten, Stefan, Corinna, Ward, Marieke, Leonie en Froukje bedanken voor de goede samenwerking. Ida van Zijl wil ik graag bedanken voor het aanwakkeren van mijn interesse voor Gerrit Thomas Rietveld. Deze scriptie gaat grotendeels over deze inspirerende meubelmaker en architect. Door mijn stage in het Centraal Museum bij Ida van Zijl heb ik de kans gekregen om mij te verdiepen in Rietveld. Ida heeft mij na mijn stage geinspireerd en geadviseerd bij het schrijven van deze scriptie. Ik wil ook graag de mensen bedanken die mij te woord hebben gestaan. Zonder hen was er geen compleet beeld ontstaan over de restauratie-ethiek en problematiek rondom het Moderne Bouwen. Allereerst wil ik restauratiearchitect Bertus Mulder bedanken voor de fijne gesprekken die ik met hem heb gehad en voor ons uitstapje naar de beeldentuin van het Kröller- Müller Museum. Ik wil ook graag Henk Jansen en Ries Leijen van de monumentenzorg Utrecht, Marie- Thérèse van Thoor van de TU Delft, Bert van Bommel van de RGD, Rolf van der Weide van de Woningbouwvereniging Bo-Ex en de architect Wessel de Jonge bedanken voor hun tijd en adviezen voor mijn onderzoek. Als laatste wil ik de mensen bedanken die mij op persoonlijk vlak enorm hebben gesteund. Allereerste wil ik mijn lieve vriend Wander bedanken. Zonder zijn steun, adviezen, aanmoedigingen, geduld en onvoorwaardelijke liefde was het schrijven van deze scriptie en het volgen van deze Master een stuk zwaarder geweest. Ik wil ook graag mijn lieve ouders Ries en Lieneke en mijn zus Hanna bedanken voor hun steun en liefde die zij mij hebben gegeven tijdens het schrijven van deze scriptie. Mijn beste vriendinnen Renee, Froukje, Leonie, Debby en Leonie dank ik voor hun interesse en steun. Nora Leijen , Utrecht. 2

4 Inhoudsopgave Inleiding 5 Hoofdstuk 1: De architect Gerrit Thomas Rietveld De meubelmaker Architectuur als ruimtebeleving Prefabricatie en de sociale woningbouw Faam en erkenning Conclusie 22 Hoofdstuk 2: Restauratie-ethiek en de waardering voor en de omgang met het Moderne Bouwen Problematiek van het restaureren Een geschiedenis van het restaureren Het behoud van de architectuur ban het Moderne Bouwen De initiatiefnemers voor het behoud van het jonge erfgoed Debat over de restauratiemethodiek Restauratiefilosofie van het Moderne Bouwen Internationaal gezien Conclusie 37 Hoofdstuk 3: De problematiek van en de betekenis van het begrip authenticiteit bij het restaureren van het Moderne Bouwen De betekenis van het begrip authenticiteit Authenticiteit en problematiek bij restauraties van het Moderne Bouwen Conclusie 46 Hoofdstuk 4: De chauffeurswoning: het restaureren van experimentele architectuur Het ontwerp De rol van monumentenzorg De rol van de restauratiearchitect Dolf de Maar De restauratie van het interieur: een vrije interpretatie De restauratie en de reconstructie van het exterieur Conceptuele authenticiteit versus materiële authenticiteit Een compromis Conclusie 57 3

5 Hoofdstuk 5: De arbeiderswijk Robijnhof: een renovatie van sociale woningbouw De geschiedenis van de Robijnhof De rol van de initiatiefnemer: woningbouwvereniging Bo-Ex De rol van monumentenzorg De rol van de restauratiearchitect Bertus Mulder: renoveren en restaureren in de geest van Rietveld De museumwoning: een beleving van goed wonen Conclusie 72 Hoofdstuk 6: Het Rietveldpaviljoen: een poging om tijdelijke architectuur eeuwig te maken Het Sonsbeekpaviljoen De bouw van het Rietveldpaviljoen De rol van Rijksgebouwendienst: initiatiefnemers van de reconstructie De rol van de restauratiearchitect Bertus Mulder Sonsbeekpaviljoen of Rietveldpaviljoen Een authenticiteitkwestie Een debat over de reconstructie aanpak Conclusie 86 Conclusie 87 Bibliografie 90 Bijlage

6 Inleiding De architect Gerrit Thomas Rietveld ging er vanuit dat alles wat hij bouwde tijdelijk was en niet per definitie behouden moest blijven. Hij zag zijn architectuur als een experiment dat heel snel weer achterhaald zou zijn en vervangen moest worden door andere en betere architectuur. 1 Zelf was Rietveld geen voorstander van restaureren of renoveren. Hij vond dat gebouwen zo weer afgebroken moesten kunnen worden om iets nieuws en beters te kunnen maken. Zijn gebouwen waren dan ook meestal niet erg solide van constructie. 2 Architectuur is constant aan verandering onderhevig. De architectuur van Rietveld is vrij jong en heeft nog niet zo lang een waardevolle betekenis gekregen. Eind jaren tachtig van de vorige eeuw is het besef ontstaan dat de moderne architectuur van Rietveld en zijn tijdgenoten behoedt moet blijven voor sloop en verval. De architectuur van Rietveld werd pas laat in zijn carrière erkend en gewaardeerd in Nederland. Ondanks dat er maar een klein gedeelte van zijn oeuvre als monument is aangeduid, is er de afgelopen twintig jaar wel meer waardering voor het oeuvre van Rietveld gekomen en is er een tiental restauraties van zijn gebouwen uitgevoerd. Zijn meest beroemde huis, het Rietveld Schröderhuis (werelderfgoed) te Utrecht werd in 1974 en 1985 grondig gerestaureerd. Het was de eerste restauratie van een gebouw van Rietveld. 3 Bij deze restauratie werd er zoveel mogelijk vastgehouden aan het ontwerp van Rietveld. Het behoud van het authentieke materiaal en latere toevoegingen hadden niet de hoogste prioriteit. De restauratie van het Rietveld Schröderhuis is een voorbeeld van een andere aanpak van restaureren tegenover de restauratiemethode van zoveel mogelijk behoud en conserveren die gehanteerd wordt door de monumentenzorg in Nederland. Monumentenzorg volgt hierbij de internationale richtlijnen van UNESCO. Bij restauraties van de architectuur van het Moderne Bouwen 4 wordt niet standaard uitgegaan van het behoud van de authentieke materialen maar wordt het behoud van het oorspronkelijke ontwerp of idee nagestreefd en moderne materialen worden niet geschuwd. Dat deze nieuwe aanpak nog niet geaccepteerd is door monumentenzorg blijkt wel uit de discussie rondom de herbouw van het Rietveldpaviljoen. In januari 2010, tijdens het schrijven van deze scriptie is het Rietveldpaviljoen in de beeldentuin van het Kröller-Müller Museum gedemonteerd. Er is hier specifiek gekozen voor een reconstructie. Het bestaande Rietveldpaviljoen is op haar beurt al een reconstructie uit van het Sonsbeekpaviljoen dat in 1955 als tijdelijk expositiepaviljoen werd gebouwd. De beslissing om het huidige Rietveldpaviljoen te reconstrueren, op het eerste gezicht een drastische keuze, heeft voor veel debat gezorgd binnen de monumentenzorg in Nederland over het restaureren van moderne architectuur. 5 De vigerende restauratie-ethiek in Nederland houdt in dat het behoud van 1 Mulder, B. Gerrit Thomas Rietveld. Leven, denken, werken. Nijmegen, 1994, p Edens, C. Rietveld hechtte niet aan materie maar wel aan ideeën en mentaliteit. Bertus Mulder over de Robijnhof. In: Edens (red.) Rietvelds Robijnhof. De geschiedenis van een moderne buurt. Bussum, 2008, p Mulder, B. & I. van Zijl, Het Rietveld Schröderhuis. Utrecht, 2009, p In deze scriptie wordt gesproken over het Moderne Bouwen. De termen het Nieuwe Bouwen, Nieuwe Zakelijkheid of Functionalisme worden teveel door elkaar gebruikt. Daarom is er in deze scriptie voor gekozen om een dekkende term te gebruiken voor de architectuur die tot stand is gekomen tussen Bommel, B. van. Het Rietveldpaviljoen bij Kröller- Müller Museum. Over de reconstructie van Praktijkreeks Cultureel Erfgoed, afl. 9 dec. 2009, nr. 24. Den Haag, 2009, pp

7 de authenticiteit van het historische object wordt nagestreefd. 6 Met het restaureren van het Rietveldpaviljoen is een discussie ontstaan over de juiste manier om de veiligheid van het historische paviljoen te garanderen. De discussie over de reconstructie van het paviljoen gaat niet over het oorspronkelijke paviljoen uit 1955, maar over een kopie uit De tegenstanders van de herbouw zien liever een restauratie van het bestaande paviljoen. De slechte staat van de authentieke materialen worden om restauratie-ethische redenen geaccepteerd. De voorstanders van de reconstructie willen het paviljoen herbouwen naar het oorspronkelijke ontwerp van Rietveld met moderne materialen zodat de functie van het paviljoen de komende tweehonderd jaar gewaarborgd is. Het debat dat nu intern in de monumentenzorg is ontstaan en de problematiek en weerstand die de herbouw van het paviljoen oproept heeft ervoor gezorgd dat de Rijksgebouwendienst in 2009 tot een informatiestop heeft besloten. Deze informatiestop blijft van kracht totdat er met de herbouw (januari 2010) is gestart. 7 Het besluit tot de informatiestop geeft de frictie op het gebied van deze restauratie sterk weer. In het onderzoek dat in deze scriptie wordt gepresenteerd, is er een analyse gemaakt van een aantal uitgevoerde restauraties van gebouwen van Rietveld. De analyses van de gerestaureerde architectuur van Rietveld dienen als illustraties om de stand van zaken in de restauratie-ethiek en de daarbij behorende problematiek van het Moderne Bouwen nader te beschouwen. Het restaureren van de gebouwen van Rietveld kan gezien worden als een grote paradox. Zelf was hij helemaal geen voorstander van restauratie van zijn eigen gebouwen. Hij bouwde voor een tijdelijke periode. Toch worden zijn gebouwen tegenwoordig gerestaureerd. Een restauratie van het Moderne Bouwen, net als bij veel restauraties van oudere architectuur, kan niet volmaakt zijn. Restauratiearchitecten staan altijd voor dilemma s en moeten keuzen maken. Dit betekent dat bepaalde kenmerken van een gebouw onderbelicht blijven of verdwijnen. In de analyses wordt ingegaan welke keuzen zijn gemaakt en wat de gevolgen daarvan zijn voor het betreffende gebouw. Om sommige beslissingen te begrijpen die in een restauratieproces zijn genomen is het van belang om de principes van Rietveld over zijn architectuur goed te begrijpen. Rietveld zag zijn architectuur als een ruimtekunst. Het creëren en begrenzen van ruimte was het belangrijkste aspect in zijn ontwerpen. Herhaaldelijk worden de gedachten die de architect had over architectuur als uitgangspunt genomen voor een restauratie. 8 Zonder het gedachtegoed van Rietveld te kunnen plaatsen, zijn de restauratiekeuzes ook niet te begrijpen. In het eerste hoofdstuk wordt aandacht besteed aan de architect zelf, zijn gedachtegoed, zijn positie en naamsbekendheid in de architectuurgeschiedenis. Voorafgaande aan elke restauratie is er een moment van bewustzijn dat leidt tot het restaureren van een gebouw. Monumentenzorg, maar ook particulieren zien in dat er tot actie moet worden overgegaan om bepaalde vormen van architectuur te bewaren. Het ontstaan van het bewustzijn om de architectuur van het Moderne Bouwen te behouden, wordt in tweede hoofdstuk van dit onderzoek uiteengezet. Bij de restauraties van de Rietveldpanden en eigenlijk bij elke restauratie is het begrip authenticiteit erg belangrijk. De betekenis van het begrip kan verschillende vormen aannemen. In het derde hoofdstuk wordt een 6 Wetering, E. van de Voorwoord. In: Ex, Zo goed als oud. De achterkant van het restaureren. Amsterdam, 1993, p Interview met Bertus Mulder. Zie bijlage 1. 8 Er wordt dan gesproken over een conceptuele restauratie. 6

8 selectie van de verschillende betekenissen die meerdere auteurs geven over het begrip authenticiteit uiteengezet. Er wordt hier ook ingegaan op de meest juiste betekenis van het begrip bij restauraties van het Moderne Bouwen en de problemen die hierbij ontstaan. De restauraties van gebouwen van Rietveld worden in de laatste drie hoofdstukken behandeld. Er wordt ingegaan op het restaureren van experimentele architectuur bij de chauffeurswoning, het restaureren van de arbeiderswijk de Robijnhof en het restaureren van tijdelijke architectuur bij het Rietveldpaviljoen. Er is gekozen voor deze drie voorbeelden, omdat zij allen een interessante restauratiegeschiedenis hebben en een andere architectonische typologie verbeelden; een woning, arbeiderswijk en een tentoonstellingsgebouw. Er wordt bij elke restauratie stil gestaan voor welke vorm van authenticiteit is gekozen, wat de betekenis is van deze vorm en wat het gevolg is voor de restauratie. De initiatiefnemers, of de zogenaamde actoren, achter elke restauratie zijn erg belangrijk. Zij bepalen welke vorm van restaureren wordt gekozen. De beweegredenen en de keuzen van de initiatiefnemers worden bij elke analyse van een restauratie behandeld. 7

9 Hoofdstuk 1 De architect Gerrit Thomas Rietveld Gerrit Thomas Rietveld had specifieke ideeën over het ontwerpen van zijn meubels en architectuur. Kenmerkend voor zijn ontwerpen zijn soberheid, ruimtelijkheid en het experimentele karakter. Om de restauraties te kunnen begrijpen is het belangrijk zijn materiaalgebruik bij en het experimentele karakter van zijn ontwerpen en zijn idealen te kunnen plaatsen. De ideeën achter zijn ontwerpen en de uitvoeringen daarvan vormen vaak de belangrijkste argumenten voor een restauratiemethodiek. Tevens zorgen ze ook vaak voor problemen bij een restauratie. In dit hoofdstuk wordt er eerst kort ingegaan op het feit dat Rietveld een groot deel van zijn loopbaan meubelmaker is geweest. Vervolgens wordt een korte schets gegeven over de uitgangspunten en materialen die Rietveld bij zijn architectuur toepaste. Als laatste wordt stil gestaan bij de waardering die Rietveld kreeg voor zijn werk aan het einde van zijn carrière en na zijn overlijden. 1.1 De meubelmaker Gerrit Thomas Rietveld werd geboren op 24 juni 1888 als tweede zoon van de meubelmaker Johannes Cornelis Rietveld en zijn vrouw Elisabeth van der Horst. Vanaf zijn twaalfde jaar, na de lagere school, werkte Rietveld in de meubelmakerij van zijn vader. Rietveld tekende veel en maakte ook al meubels. Het milieu waarvoor zijn vader en hij werkten, was de gegoede burgerij van Utrecht. 9 Rietveld volgde, naast het werken bij zijn vader, vier jaar lang de avondlessen van Het Kunstindustrieel Onderwijs der Vereeniging Het Utrechts Museum van Kunstnijverheid te Utrecht. 10 Vanaf 1907 stond Rietveld vermeld als meubelmaker in het adresboek van de Gemeente Utrecht. Hij nam in deze tijd ook deel aan een avondcursus bouwkunde bij de architect P.J.C. Klaarhamer. De kennismaking met Klaarhamer is erg belangrijk geweest voor de verdere vorming van Rietveld. Bij Klaarhamer raakte hij voor het eerst bekend met alles wat aan vernieuwing op het gebied van architectuur en andere kunsten gaande was in Nederland. Hij zag ook hoe abstracte idealen vertaald konden worden in architectuur en vormgeving. Rietveld leerde bij Klaarhamer hoe belangrijk de maatvoering van ruimte en massa in architectuur is. 11 Vanuit deze omgeving ging Rietveld zich steeds sterker ontwikkelen en werd ruimte erg belangrijk in het ontwerpen van zijn meubels en architectuur. 12 De Eerste Wereldoorlog veranderde veel in het artistieke milieu in Nederland. Hoewel Nederland neutraal was gebleven, had de Eerste Wereldoorlog gezorgd voor een totale breuk met de negentiende eeuw. Er was een tijd aangebroken waarin alles beter en anders moest. 13 In deze periode, opende Rietveld in 1917 zijn eigen meubelwerkplaats. De werkplaats liep goed en Rietveld ontwierp de kinderstoel en de ongekleurde lattenstoel in 1918 (afb.1). 14 Deze stoelen waren puur functioneel, zonder ornamenten, helder en ruimtelijk. 9 Mulder & Van Zijl 2009: Ibidem: Rietveld, G., In memoriam P.J.C. Klaarhamer, Bouwkundig Weekblad jr. 72, nr (1954): p Geciteerd in: Dettingmeijer, R. e.a. Rietvelds Universum. Rotterdam 2010 [verschijnt in oktober 2010]. 12 Brown, Th. M. The work of G. Rietveld architect. Utrecht 1958, p Mulder & Van Zijl 2009: De rood-blauwe stoel is een gekleurde versie van de ongekleurde lattenstoel uit Rietveld kleurde de stoel met rood, blauw, geel en zwart nadat hij in contact was gekomen met De Stijl. Rood, blauw en geel, de 8

10 Zowel economische, als sociale en esthetische redenen motiveerden het ontwerp van deze stoel. Rietveld wilde meubels ontwerpen die gemakkelijk en goedkoop geproduceerd konden worden in de fabriek zodat iedereen de meubels kon aanschaffen. Door de fabrieksmatige productie wilde hij de handarbeiders bevrijden van het maken van meubels. Een of twee handgemaakte meubels waren mooi, maar in het begin van de twintigste eeuw stroomden de opdrachten binnen bij de meubelmakers. Zij moesten hard werken om honderden gelijke stoelen te produceren. Rietveld leerde de architect Robert van t Hoff kennen via een opdrachtgever van hen beiden, Afb. 1: Rietveld voor zijn werkplaats in de ongekleurde lattenstoel, Bron: Centraal Museum Utrecht de familie Verloop in Van t Hoff had de villa ter Heide voor de familie ontworpen, het meubilair werd door Rietveld geleverd. 15 Toen Van t Hoff Rietveld in 1918 opzocht in zijn werkplaats viel zijn oog op de kinderstoel en de ongekleurde lattenstoel. Hij was zo enthousiast over de meubels die hij daar zag, dat hij Theo van Doesburg, de redacteur en oprichter van het magazine De Stijl 16 attent maakte op Rietveld. In 1919 publiceerde Van Doesburg een tweetal foto s van Rietvelds meubels in De Stijl, beide keren met commentaar van de ontwerper. Door het contact met Van Doesburg, Bart van der Leck, Vilmos Huszar en J.J.P. Oud werd Rietveld midden in de Nederlandse en Europese avant-garde beweging geplaatst. 17 De Nederlandse kunstbeweging De Stijl werd in 1917 door Theo van Doesburg opgericht. 18 Rietveld was niet alleen lid van De Stijl maar ook van de verenigingen Kunstliefde en Voor de Kunst in Utrecht. Door deze kunstverenigingen kreeg Rietveld veel contact met kunstenaars en opdrachtgevers in en buiten Utrecht. Rietveld koesterde zijn onafhankelijke opstelling. Hij was betrokken bij de Stijl, maar was geen lid. Hij ging zijn eigen weg en wilde kennis opdoen door te leren vanuit vele invalshoeken. Zo had Rietveld contacten met buitenlandse architecten als Walter primaire kleuren waren bij uitstek de kleuren van De Stijl. Het is niet waarschijnlijk dat de stoel deze kleuren kreeg uit idealistische overwegingen, zoals wel het geval was bij de schilderijen van Mondriaan. Rietveld voerde de stoel ook uit in de kleuren roze, wit en groen. 15 Mulder & Van Zijl 2009: Het eerste nummer van magazine De Stijl wordt in oktober 1917 uitgegeven. Het blad is de spreekbuis voor de nieuwe kunst, de Nieuwe Beelding zoals deze rond 1917 gestalte krijgt. 17 Bless, F. Rietveld Een biografie. Amsterdam & Baarn 1982, pp De leden van De Stijl streefden het principe van absolute abstractie na. De drie basiselementen waren: vorm, kleur en compositie. De primaire kleuren, geel, rood en blauw werden toegepast, aangevuld met zwart, wit en grijs. De asymmetrische compositie was erg belangrijk in de visuele expressie van de kunstenaars. Bij de architectuur kwam dit niet goed van de grond. Rietveld was de eerste die dit principe toepaste bij zijn meubels en architectuur. Zie voor meer literatuur over De Stijl onder andere: M. Friedman (ed.), De Stijl: , Visions of Utopia, Oxford 1982; M. Küper in De Beginjaren van De Stijl , Utrecht 1982; M. White, De Stijl and Dutch Modernisme, Manchester 2003; J. Wils, Symmetrie en Kultuur, De Stijl, jr.1, nr. 12 (1918): pp

11 Gropius, Ernst May en door zijn deelname aan het Congrès Internationale d Architecture Moderne (CIAM) ontmoette hij vele internationale architecten. Rietveld was begonnen als meubelmaker, maar hij zou al snel het vak van de architectuur gaan beoefenen. Rietveld werd door zijn gehele carrière geclassificeerd als functionalist, ontdekker, interieur- ontwerper en als pionier. 19 Dit kwalificeert hem als een veelzijdig man. Tot aan zijn dood heeft Rietveld meubels ontworpen, waarbij zijn kernmotieven van het begin; massaproductie, ruimtelijkheid en functioneel altijd centraal hebben gestaan. Het warenhuis Metz & Co uit Amsterdam heeft veel van zijn meubels in productie genomen. 1.2 Architectuur als ruimtebeleving Rietveld kreeg zijn eerste architectonische opdrachten van de broers Begeer voor de verbouwing van hun juwelierszaak. De allereerste opdracht in 1919 was het ontwerpen van een nieuwe pui voor de juwelierszaak op het Oudkerkhof te Utrecht. De tweede opdracht was de verbouwing van een juwelierszaak in de Kalverstraat in 1921 te Amsterdam. Vooral de verbouwing van de juwelierszaak in Amsterdam viel op. Rietveld sloopte de oude pui en plaatste er een asymmetrische driedimensionale compositie van glas in. De volumes van glas die asymmetrisch werden geplaatst in de gevel, zorgden ervoor dat de smalle pui een stuk breder leek. De ideale vorm van De Stijl, de asymmetrie werd voor het eerst in de praktijk toegepast. Na nog wat kleine opdrachten zoals verbouwingen van panden ontwierp Rietveld in 1924 zijn eerste woning, het Schröderhuis, in opdracht van de weduwe Truus Schröder. 20 Opvallend aan het exterieur van de woning is de asymmetrie in de gevels en het overlappen van verschillende horizontale vlakken (afb.2). Het exterieur en interieur lopen in elkaar over. Rietveld heeft geprobeerd om zoveel mogelijk lucht, licht en natuur het huis binnen te laten komen door middel van bovenlichten en hoekramen die geheel open kunnen, waardoor het lijkt alsof je in de huiskamer buiten zit. De verschuifbare wanden op de eerste verdieping verdelen s avonds de ruimte in slaapkamers. Overdag worden de wanden ingeklapt en ontstaat er een grote woonruimte. Rietveld heeft in zijn ontwerp heel veel geëxperimenteerd met de ruimte. De onbegrensde ruimte van buiten heeft hij begrensd en weten te vangen in zijn architectuur. Het begrenzen van ruimte zal de rest van zijn carrière het belangrijkste uitgangspunt zijn, want zo zei hij: Zoo is het in de Bouwkunst mogelijk een Afb. 2: Het Rietveld Schröderhuis, Bron: Foto Ernst Moritz. RSA 084 F Brown Utrecht: De invloed van Truus Schröder op het ontwerp is groot geweest. Samen met Rietveld heeft zij haar huis ontworpen. Na de bouw van het huis is er altijd een intensieve samenwerking geweest tussen Rietveld en Truus Schröder. 10

12 ruimtebegrenzing te scheppen en niets meer. 21 Al vrij snel na de bouw werd het Schröderhuis beroemd in Europa. Het gebouw werd gepubliceerd in De Stijl, in een belangrijk Frans tijdschrift L Architecture Vivante en in Internationale Architektur uitgegeven onder leiding van Walter Gropius van het Bauhaus. De Europese architecten en critici waren onder de indruk van het open ontwerp van het gebouw. 22 In 1926 publiceerde El Lissitzky foto s en een artikel over het huis in het Russische tijdschrift Stroitel naia Promyshlennost. 23 Er kwam veel waardering van buitenlandse critici, zoals Gropius, Le Corbusier en Gideon. In Nederland was de receptie eveneens positief. De Nederlandse criticus en architect J.G. Wattjes besprak het huis in een artikel over moderne bouwkunst in Utrecht. Hij was zeer te spreken over de moderne woning, omdat het gebroken had met de traditionele architectuur en vanwege de sterke samenhang van het ontwerp met de ligging en het uitzicht. 24 Wattjes zag evenals de criticus P.K. Meurs de woning als een voorbeeld van constructivisme. Meurs beschreef dit als volgt: het samenstellen van massa- en vlakelementen in kleur tot een sprekende compositie van dienende kunst. 25 De opdrachten die Rietveld na de bouw van het Schröderhuis kreeg, waren van particulieren. Deze opdrachten waren soms moeilijk te realiseren, omdat de ontwerpen vaak werden afgekeurd door de gemeentelijke Schoonheidscommissies. In Laren hield zelfs de burgemeester de bouw van een woning tegen. De burgemeester, de heer Van Nispen noemde Rietvelds ontwerpen kippenhokken. Het werk van den heer Rietveld getuigt aan een volkomen gemis aan fantasie. Het is nuchter en zakelijk, als men t zoo wil noemen (ik zie het zakelijke er niet van in), maar het is ook koud en ongevoelig Wij moeten dien schandelijke bouw niet in Laren hebben. 26 De woningen in het oeuvre van Rietveld zijn zeer divers. Rietveld experimenteerde met materialen en met ruimtebegrenzing. Daardoor bevinden zich in het oeuvre van Rietveld woningen die zijn opgetrokken uit baksteen, uit beton, uit hout of uit zoveel mogelijk glas. Hij heeft zowel woningen ontworpen met platte daken, als met kappen. Maar de maateenheid waarmee de ruimtelijkheid werd ontworpen, vond Rietveld belangrijker dan de toegepaste materialen:?( ) Het gaat niet om steen, glas, ijzer, ook niet om de vorm hiervan (...). Maar het gaat om de maat en de hoedanigheid van de leegte tussen de materialen, erom en erop. 27 Het ontwerp van de ruimte was het belangrijkste in de ogen van Rietveld, daarna volgde het materiaal. De keuze tot het juiste materiaalgebruik was afhankelijk van zowel de structuur van het materiaal als door prijs, beschikbaarheid, bouwvoorschriften en wensen van opdrachtgevers. 28 Hoewel het materiaalgebruik op de tweede plaats staat bij de ontwerpen van Rietveld, kan het ontwerpen van ruimte niet zonder het materiaal. Het materiaal is de vertaler van het ruimteconcept en het bepaalt de zwaarte en de 21 Rietveld, G. Nut, constructie: (schoonheid: kunst), i 10, jr. 1, nr.3 (1927): p Bless 1982: Lissitsky, El. Stroitel naia Promyshlennost, Moskou, nr. 12 (1926): pp Wattjes, J.G. Moderne bouwkunst in Utrecht, Het Bouwbedrijf, jr.2 (1925): pp Meurs, P.K. van. Een woonhuis te Utrecht, architect G. Rietveld, Bouwen, nr. 5 (1926): pp Hausbrand, F. Goed en afgekeurd werk van Rietveld, Bouwkundig Weekblad, nr. 44. Vol. 4 (1933): p Rietveld, G., Nieuwe Zakelijkheid in de Nederlandsche Architectuur, De Vrije Bladen nr. 9(1932) schrift 7: pp Geciteerd in Dettingmeijer, R. e.a. Rietvelds Universum. Rotterdam 2010 [verschijnt in oktober 2010]. 28 Dettingmeijer, R. e.a. Rietvelds Universum. Rotterdam 2010 [verschijnt in oktober 2010]. 11

13 uitstraling van de architectuur. Kleine ramen in zware houten kozijnen in een betonnen gevel zijn niet kenmerkend voor de architectuur van Rietveld. Rietveld zocht naar zoveel mogelijk licht en ruimte in zijn architectuur. Dit kon hij bereiken door zo min mogelijk materiaalgebruik; Rietveld ontwierp wat noodzakelijk was en daarbij hoorde geen versieringen in de gevel. Het gebruik van het juiste materiaal is ook erg belangrijk in het bereiken van licht en ruimte, zoals veel glas, geplaatst in slanke stalen kozijnen in een wit Afb. 3: Woning Van den Doel, Bron: RSA 548 F 003 gesausde gevel. Platte daken zijn veel terug te zien in de ontwerpen van Rietveld. Een open gevel, meestal aan de tuinzijde, is kenmerkend bij de woningen die Rietveld heeft ontworpen. Hij hield bij het ontwerpen van zijn huizen veel rekening met landschap er omheen. De huizen kregen veel vensters zodat het interieur in verbinding stond met de omgeving en de functie van de kamers waren afgestemd op de stand van de zon. Aan de noordzijde lag de gang en de keuken, aan de zuidzijde de leefruimtes (afb. 3). De verbinding tussen buiten en binnen stond allemaal in het teken van zoveel mogelijk ruimtelijkheid creëren in de architectuur, het belangrijkste aspect in het werk van Rietveld. Bouwkunst zag hij als ruimtekunst. 29 De woonhuizen die Rietveld ontwierp waren vaak een totaal concept. Zowel het exterieur als het interieur werden ontworpen, van voordeur tot inbouwkasten. Regelmatig kreeg Rietveld naast de opdracht om een woning te ontwerpen ook de opdracht om de inrichting te verzorgen met zijn meubels. Soms werden de meubels speciaal ontworpen voor zijn opdrachtgevers, zoals voor de familie Max. Rietveld had voor het echtpaar Max in 1952 een woning ontworpen in Amersfoort. De inrichting verzorgde hij ook, van inbouwkast tot toilettafel, van kapstok tot fauteuils. De inrichting werd gepubliceerd in het tijdschrift Goed Wonen als voorbeeld van een puur Rietveld interieur. 30 Rietveld vond het niet nodig dat zijn werk behouden zou blijven. Hij was van mening dat hij leefde en werkte aan het prille begin van een nieuwe tijd waarin alles zou veranderen, en dat niemand nog wist waar het heen zou gaan met de architectuur. Daarom zag hij alles wat hij maakte als experimenten die heel snel achterhaald zouden kunnen zijn. Hij zag zijn architectuur als tijdelijk of voorlopig. Hij vond het in de begintijd van het Moderne Bouwen te pretentieus om perfectie na te streven. Rietveld was, door middel van het experimenteren met ruimte en materialen, op zoek naar een nieuwe architectuur. 31 Zijn ideeën over de tijdelijkheid in zijn architectuur worden mooi verwoord in een reactie van Rietveld op het voorstel van de Adviescommissie voor Beeldende Kunst en Kunstnijverheid om zijn eervolle loopbaan te bekrachtigen met het vervaardigen van een buste. Het werd door Rietveld afgewezen: Zo n kop op een voetstukje, neen niet van mij, ik ben hiervoor een veel te onbestendig figuur, als persoon en in m n werk. t Zou trouwens mijn werk overleven. Mag ik het vergeten? Oku, K. The Architecture of Gerrit Th. Rietveld. Tokyo, 2009, p Goed Wonen, December Mulder 1994: geraadpleegd

14 De gedachten van Rietveld over zijn architectuur zijn duidelijk. Hij bouwde als experiment en voor de tijdelijkheid. Aan de materiële waarde van dingen hechtte Rietveld niet veel, zowel niet bij zijn meubels als bij zijn architectuur. Toen er een snelweg voor het Schröderhuis werd gebouwd, wilde Rietveld het huis het liefst laten slopen. Het huis was ontworpen met het weidse uitzicht op het landschap voor het huis en de ruimtelijkheid die de omgeving bood. Zijn bedoelingen werden teniet gedaan door de snelweg en volgens Rietveld was zijn architectuur daardoor niets meer waard. De bewoonster van het huis, Truus Schröder heeft weten te voorkomen dat het huis werd afgebroken. Bertus Mulder, een bouwkundige in dienst bij het architectenbureau van Rietveld ging in 1961 in de oude woning wonen van Rietveld op het Vredenburg, te Utrecht. Rietveld zelf was in 1957, na het overlijden van zijn vrouw, bij Truus Schröder gaan wonen. 33 Mulder trof de woning aan met alle meubels er nog in, sommigen nog met stickers van het Stedelijk Museum te Amsterdam en het Museum of Modern Art te New York waar ze tentoongesteld waren geweest. Rietveld zei tegen Mulder over de inboedel: wat je kunt gebruiken, gebruik je en de rest donder je maar weg Prefabricatie en de sociale woningbouw Rietveld bouwde in 1927 de chauffeurswoning. De woning was bedoeld als een experimenteel prototype voor verdere industrialisatie. De gevel was opgebouwd uit een staalskelet waarin betonplaten werden gehangen. Het staalskelet en de betonplaten waren geprefabriceerd, genummerd en op de bouwplaats in elkaar gezet. De chauffeurswoning was Rietvelds eerste experiment tot industrialisatie van het bouwen. Snel na de bouw bleek dat de chauffeurswoning met meerdere gebreken kampte, zoals lekkages. In hoofdstuk vier wordt uitgebreid ingegaan op de chauffeurswoning. Rietveld wilde het liefst, zoals bij de chauffeurswoning, een totale woning prefabriceren, maar dit bleek lastig uitvoerbaar te zijn. Door prefabricatie konden er snel en goedkoop woningen gebouwd worden. In de jaren twintig van de vorige eeuw waren er veel problemen op de huizenmarkt en er was een groot tekort aan goede huizen voor de arbeidersklasse. Rietveld dacht de oplossing te vinden in het prefabriceren van de huizen. Daardoor konden de kosten relatief laag gehouden worden en werd het mogelijk voor de lagere sociale klasse te bouwen. Het uitgangspunt van zijn ontwerpen waren om snel en goedkoop te bouwen. Licht en ruimte, geheel passend in de ideeën van het Moderne Bouwen, speelden een grote rol in zijn ontwerpen. Rietveld was in aanraking gekomen met de principes van het Moderne Bouwen door zijn deelname aan het CIAM. Door het Schröderhuis kreeg Rietveld internationale erkenning en raakte hij al snel betrokken bij de internationale avant-garde architectuur. In 1928 was hij een van de deelnemers van het eerste CIAM- congres in het Zwiterse La Sarraz. 35 Door het CIAM kreeg Rietveld veel contact met internationale architecten. Het ideaal van het CIAM was om de verschillende elementen van de hedendaagse architectuur tot elkaar te brengen en de bouwkunst terug te voeren naar haar werkelijke, dat wil zeggen haar economische en maatschappelijke, doelstellingen. 36 Voor de betrokken architecten betekenden dit onder meer rationalisatie en standaardisatie in het bouwproces en vooral ook bijzondere aandacht voor stedenbouwkundige problemen. Het Leitmotiv 33 Mulder & Van Zijl 2009: Mulder 1994: Oku 2009: Woud, A. van der. Het Nieuwe Bouwen. CIAM Volkshuisvesting Stedebouw, Delft & Otterlo, 1983, p

15 van het CIAM was: Form follows function. 37 Naast technische en constructieve aspecten en verschillende functies van stedelijk leven (wonen, werken, ontspanning) werd er ook intensieve aandacht besteed aan hygiëne, het praktische en functionele gebruik van huishoudelijke apparatuur en de betekenis van licht, lucht en zon. Rietveld heeft in zijn loopbaan veel aandacht aan de problemen van de volkswoningbouw besteed en experimenteerde met ruimte en geprefabriceerde onderdelen voor oplossingen in de woningbouw. Wat dat betreft paste hij bij de stroming van het CIAM en de Nieuwe Zakelijkheid. De functionele richtlijnen van het CIAM nam Rietveld mee in zijn gedachten en ontwerpen, maar het is nooit zijn eigen Leitmotiv geworden: Met mijn zin voor het betrekkelijke was die functie geen betrouwbaar uitgangspunt ; die functie was een toevallig verlangen, die met de tijd zou veranderen en die ook steeds in de tijd verandert. Al was dit voor mij eigenlijk geen goed standpunt, ik heb me er nooit tegen verzet; ik heb me zelf zelfs functionalist genoemd, omdat ik er toch veel in zag en ik zag die functie dus niet alleen voor vandaag, maar ik zag hem ook in de toekomst. 38 Voor het Moderne Bouwen was de functie het uitgangspunt, voor Rietveld speelde de ruimtebegrenzing ook een belangrijke rol. Hij sprak dan ook niet van de Nieuwe Zakelijkheid of het Functionalisme, maar van Nieuwe Noodzakelijkheid. Volgens Rietveld moest er gebouwd worden wat nodig was, nodig voor het gebruik en voor de ruimtebeleving, niet meer en niet minder. 39 Opgemerkt moet worden dat meerdere collega-architecten van Rietveld niets zagen in puur functioneel bouwen. De vormgeving in de architectuur is bij architecten zoals Mart Stam, Merkelbach en Van Tijen altijd belangrijk gebleven. 40 In 1929 was Rietveld als Nederlandse vertegenwoordiger op het tweede CIAM congres, waar de woning voor mensen met een bestaansminimum ter discussie stond. In een ongedateerde handgeschreven tekst met de titel woningbouw zet Rietveld zijn missie van sociale woningbouw uiteen: Men kan echter ook een kook- en eetgelegenheid maken waar koken en eten een Breugels vermaak is. Hoe maken we het wonen tot een dagelijks feest, een feest van zon een feest van regen en mooie luchten; een feest in besloten kring op z n tijd en een feest van met de natuur meeleven op z n tijd. ( ) Ik weet wel, dat noch de maatschappij noch de menschen hieraan toe zijn; maar wij moeten bouwen voor een toekomst, die we als gelukkig en menschwaardig zien ( ). 41 Rietveld zag het wonen als iets eenvoudigs: het moest bescherming bieden tegen ongewenste weersinvloeden, een plek om voedsel te bereiden en het maken van een ruimtelijke omgeving. Soberheid was voor Rietveld geen verarming maar juist een middel om de werkelijkheid intens te 37 De Amerikaanse architect Louis Henry Sullivan stelde dat er ontworpen moest worden vanuit de functie van het gebouw. De vorm volgde dan vanzelf. Door zijn uitspraak Form follows function wordt hij als de grondlegger van het functionalisme beschouwd. 38 Rietveld, G. Th. Lezing in het Centraal Museum. Utrecht 1958, RSA GR Rietveld, G. Th. Nieuwe zakelijkheid in de Nederlandse Architectuur. Ongedateerd, RSA GR Zie meer hierover in: Rebel, B. Het nieuwe bouwen. Het functionalisme in Nederland Diss. Universiteit Utrecht 1983, pp Rietveld, Woningbouw. Ongedateerd, RSA GR

16 beleven. Hij was ervan overtuigd, dat in de architectuur, minder juist tot meer kwaliteit leidde. Hij riep dan ook iedereen op om de weelde van de soberheid te beleven. 42 Na het (mislukte) experiment van een totaal geprefabriceerde woning, de chauffeurswoning, ging Rietveld door om tot een oplossing te komen voor het tekort op de woningmarkt. In 1927 ontwierp Rietveld de woningkern. Zijn eerste ideeën voor een industriële woningkern werden opgepakt door het architectuurtijdschrift i 10 in , en een jaar later verscheen er in het tijdschrift een artikel over kleine woningen van Rietveld. 44 In 1929 kwam Rietveld met een ontwerp dat hij toonde op de reizende tentoonstelling Afb. 4: Ontwerp voor de woonkern, Bron: RSA 143 F 001 Neues Bauen van het CIAM in Frankfurt en Utrecht (afb. 4). Het ontwerp toonde een industrieel vervaardigde woningkern, bestaande uit een hal en voordeur, trappenhuis, badkamer, elektrische installatie en waterleiding. Voordeel van een dergelijke pre-fab kern was dat plaatselyk en ongeorganiseerd en van het seizoen afhankelijk handwerk vervangen kon worden door fabriekswerk. De pre-fab kern had hij gedacht met yzerconstructiewanden, plafonds, vloeren in materialen, die vocht, warmte en geluid isoleeren ; het geheel verpakt te verzenden en te openen als de opbouw geheel voltooid is. 45 Met deze woonkern konden er kwalitatief goede en goedkope woningen gebouwd worden die voor de lagere sociale klasse betaalbaar was. Een van de grootste problemen waarmee een architect bij het ontwerpen van functionele en goedkope seriewoningen wordt geconfronteerd zijn de noodzakelijke functionele onderdelen als trap, toilet, keuken, douche en afvoerkanalen. Hierdoor wordt de architect beperkt in de vrijheid ten aanzien van de vormgeving van het in- en exterieur van zijn gebouw. 46 De oplossing hiervoor zag Rietveld in de woonkern. Het voordeel van de woonkern was dat alle noodzakelijke voorzieningen in de kern werden geconcentreerd en dat er om de kern veel ruimte overbleef om te zitten, te eten en te slapen. 47 De recensie op de tentoonstelling van 1929 was positief. zoodat de kern ter plaatse kan worden opgesteld en het overige met weinig moeiten er om heen gebouwd, waardoor mede variatie in de grootte der huizen onderling verkregen kan worden en meer speling wordt gelaten voor het uitwendig aanzien Mulder 1994: Rietveld, G. Nut, constructie: (schoonheid: kunst). i 10, jr. 1, nr.3 ( 1927): pp Architect Rietveld, Kleine woningen te Utrecht i10, nr. 17/18 (1928): pp Tekeningen en teksten in Rietveld-archief NAi, Rotterdam (RIET 16-17). Geciteerd in Dettingmeijer, R. e.a. Rietvelds Universum. Rotterdam 2010 [verschijnt in oktober 2010]. 46 Bless 1982: Mulder 1994: Gruyter, W.J. de, Bouwkundige tentoonstelling van den Utr. Kunstkring, Utrechtsch Prov. En Sted. Dagblad, 24 oktober

17 In 1930 kreeg Rietveld de mogelijkheid om een kleine serie huizen te bouwen in opdracht van Bredero s Bouwbedrijf aan de Erasmuslaan in Utrecht. In deze woningen is een afgeleide van de kern toegepast. Rietveld plaatste de kern van het huis; de trap, de keuken, het toilet en badkamer aan één zijde van het huis zodat het overgrote gedeelte van het huis vrij bleef voor de leefruimte. 49 De woningen waren niet bestemd voor de arbeidsklasse waar Rietveld zo graag voor wilde bouwen, maar waren koopwoningen voor de middenklasse. De huizen aan de Erasmuslaan werden goed ontvangen door het Nederlandse publiek, maar de meeste ontwerpen van Rietveld werden slechts in een kleine kring van liefhebbers gewaardeerd. 50 Op het tweede CIAM-congres in 1929 presenteerde Rietveld zijn ideeën over het prefabriceren van woningen. Dit resulteerde in 1930 in een opdracht van de Wiener Werkbundsiedlung voor het project Mustersiedlung. Verschillende architecten ontwierpen woningen voor het project. Rietveld kon eindelijk in een blokje van vier rijtjeshuizen zijn ideeën voor een volkswoning verwezenlijken. In 1932 werd het project, de Mustersiedlung geopend. 51 Rietveld is hierna altijd bezig geweest zijn ideeën voor de sociale woningbouw verder uit te werken. Voor realisatie van zijn plannen was geen ruimte, omdat de opdrachtgevers er meestal geen succes in zagen tot na de Tweede Wereldoorlog. Uit de vele ontwerpschetsen die Rietveld als architect heeft gemaakt, blijkt dat hij altijd op zoek was naar geprefabriceerde onderdelen, vermindering van handeling en vereenvoudiging van maatvoering. 52 Tijdens de Tweede Wereldoorlog werd Rietveld gevraagd door Bredero s Bouwbedrijf om samen met andere architecten technische en esthetische verbeteringen te ontwikkelen voor het montagesysteem dat Bredero s Bouwbedrijf toepaste in de sociale woningbouw. 53 Het montagesysteem bestond uit geprefabriceerde betonblokken. Het bouwbedrijf wilde de betonblokken na de oorlog snel en in grote oplage produceren zodat er veel gebouwd kon worden. Aan Rietveld was in dit project het ontwerpen van sociale woningbouw in Gorcum-Noord toebedeeld. Tot de uitvoering hiervan is het nooit gekomen, maar de experimenten van Rietveld uit de bezettingsperiode hebben geleid tot het ontstaan van de betonnen B2-blokken (afb.5) en Rietvelds interesse in de architectonische variatiemogelijkheden. 54 De B2-blokken hadden het voordeel dat zij licht en modern oogden. Met de B2-blokken kon snel en flexibel gebouwd worden. Tevens was het mogelijk om afwisseling in een gevel te bereiken door de blokken met de holten naar voren te leggen, zoals bij het tijdelijke Sonsbeekpaviljoen te Arnhem (1955 en zie hoofdstuk zes). Nadeel was de beperkte vochtwering. Daarom waren de blokken slechts geschikt voor niet-permanente woningbouwprojecten met buitenwanden van betonblokken, zoals de vakantiewoningen te Markelo (1951). Afb.5: Betonnen B2-blokken. Bron: Foto Bertus Mulder. 49 Küper, M. & I. van Zijl, Gerrit Th. Rietveld Het volledige werk. Utrecht 1992, p Rietveld heeft met één slag een deel van het publiek gewonnen, Telegraaf 29 oktober Küper & Van Zijl 1992: Dettingmeijer, R. e.a. Rietvelds Universum. Rotterdam 2010 [ verschijnt in oktober 2010]. 53 Ibidem. 54 Ibidem. 16

18 Na de Tweede Wereldoorlog ontwikkelde Rietveld de zogenaamde kernwoning met een natte cel, een afgeleide van de woonkern uit De natte cel bevond zich in de kern van het huis om het trappenhuis heen en omvatte de keuken, douche en toilet (afb. 6). Na de Tweede Wereldoorlog was er sterke behoefte aan volkshuisvesting. Rietveld kreeg toen eindelijk de kans om zijn plannen te verwezenlijken bij het sociale woningbouwcomplex de Robijnhof. Op de Robijnhof wordt in hoofdstuk vijf uitvoerig ingegaan. Afb. 6: Ontwerp voor de natte cel, Bron: Küper & Van Zijl 1992: Faam en erkenning Door de Tweede Wereldoorlog en de nasleep daarvan kreeg Rietveld in de jaren veertig van de twintigste eeuw weinig bouwopdrachten. Pas in de jaren vijftig namen de opdrachten weer toe. Tegelijkertijd werden de principes van De Stijl in de kunst en in de architectuur internationaal weer populair. Het nationale karakter van deze avant-gardebeweging kreeg in Nederland steeds meer nadruk. 56 In 1951 en 1952 waren er drie grote tentoonstellingen over De Stijl in Amsterdam, Venetië en New York die door Rietveld werden ingericht. Zijn eigen werk was prominent aanwezig op de tentoonstellingen. In 1958 richtte Rietveld een grote overzichtstentoonstelling in van zijn eigen werk in het Centraal Museum te Utrecht. Na afloop van de tentoonstelling schonk Rietveld een gedeelte van zijn oeuvre aan het museum. De eerste stap om zijn werk te musealiseren was gezet. In deze periode ontstond er, vanwege de herleving van De Stijl, meer waardering voor Rietveld vanuit het grote publiek. Hij kreeg meer en grotere opdrachten, zoals de bouw van een fabriek voor Weverij de Ploeg in Bergeijk, de Academies voor de Kunsten in Amsterdam en in Arnhem, de Julianahal in Utrecht, een woningbouwproject in Utrecht en tentoonstellingsruimtes. Opvallend is dat er ook opdrachten vanuit de overheid bij zaten. Dit was voor het eerst dat Rietveld opdrachten van de overheid kreeg. Hij had toen al bijna dertig jaar als architect gewerkt voordat hij brede waardering kreeg voor zijn architectuur. Zelf had hij al in 1938 voorzien dat zijn architectuur niet direct zou aanslaan bij het publiek: Kunst uit eigen tijd stoot af, omdat het probeert wakker te maken, en omdat er geen associaties gevoeld worden met bekende gevoelens. 57 In 1964 kreeg Rietveld het eredoctoraat aan de Technische Hogeschool in Delft. Bij zijn toespraak tijdens het aanvaarden van deze onderscheiding was hij verbaasd en verwonderd: Ik bewonder U, dat U er zodanige waarde in hebt kunnen ontdekken, dat U meende tot deze onderscheiding te moeten overgaan. 58 Toch was hij gelukkig met deze erkenning: Blij ben ik met 55 Küper, M. Gerrit Rietveld, in: C. Blotkamp (red.), De vervolgjaren van De Stijl , Amsterdam & Antwerpen, 1996, p Dettingmeijer, R. e.a. Rietvelds Universum. Rotterdam 2010 [ verschijnt oktober 2010]. 57 Rietveld, G.Th. 8 en Opbouw, nr. 6 (1938): p Rietveld, G. Th. Korte rede bij gelegenheid van het verlenen van het eredoctoraat in de technische wetenschappen door de senaat van de Technische Hogeschool te Delft op Gepubliceerd in Bless 1982:

19 deze officiële erkenning, die door mij zeker nooit verwacht is, daar ik jarenlang een soort piraat in het bouwvak geweest ben. Met onstrijdlustige opzet, doch systematisch heb ik alle officieel erkende uitingen zoveel mogelijk vermeden, om open te blijven voor het nieuwe. 59 Was de reactie van Rietveld kenmerkend voor zijn bescheiden karakter of speelde er ook een vleugje ironie bij mee? Uit zijn reactie blijkt dat hij de latere waardering voor zijn werk wel op prijs stelde, maar het niet nastreefde. De erkenning voor het werk van Rietveld kwam pas laat en ook de faam voor Rietveld en zijn oeuvre is in Nederland nog niet zo lang bekend in tegenstelling tot het buitenland. Rietveld wordt in het buitenland gezien als een vooraanstaand leider in de Nederlandse bouwkunst en is in meerdere internationale standaardwerken over de architectuurgeschiedenis opgenomen, zoals in An Outline of European Architecture van Nicolas Pevsner uit Één van de eersten die Rietvelds werk serieus bestudeerd heeft, is de Amerikaanse onderzoeker Theodore Brown. Hij schreef in 1958 een dissertatie over het werk van Rietveld. 60 In Nederland was er een gebrek aan kennis over Rietveld en als hij in de belangstelling stond was dat vanwege de kritiek op de veronderstelde slechte bouwkundige kwaliteiten van zijn ontwerpen. De lekkende daken zijn hier het bekendste voorbeeld van. 61 De afgelopen decennia is er meer waardering gekomen voor Rietveld als architect en meubelmaker. Totaal heeft Rietveld meer dan 350 meubelontwerpen en ongeveer honderd uitgevoerde gebouwen op zijn naam staan. Zijn wereldfaam echter dankt hij aan het Schröderhuis 62 en de rood-blauwe stoel (afb. 7). De Nederlandse regering plaatste het Rietveld Schröderhuis in 1995 op de Voorlopige Lijst. Deze Lijst was een inventarisatie van Afb.7: De rood-blauwe stoel, 1918 Bron: Centraal Museum Utrecht monumenten die de regering wilde gaan nomineren voor de Lijst van het Werelderfgoed van de UNESCO. In 2000 is het huis op de Lijst gezet omdat: The Rietveld Schröderhuis in Utrecht is an icon of the Modern Movement in architecture and an outstanding expression of human creative genius in its purity of ideas and concepts as developed by the De Stijl movement. With its radical approach to design and the use of space, the Rietveld Schröderhuis occupies a seminal position in the development of architecture in the modern age Ibidem. 60 Zie Brown, Th. M. The work of G. Rietveld architect. Utrecht, Vaak wordt vergeten dat meerdere architecten van het Moderne Bouwen en de Internationale Stijl hier last van hadden, zoals Le Corbusier. De architecten hadden te vooruitstrevende ideeën die het beschikbare materiaal nog niet aankon. 62 Het Schröderhuis werd sinds 1970 het Rietveld Schröderhuis genoemd. Dit geeft aan hoe sterk de buitenwereld dit huis verbindt aan Rietveld Geraadpleegd op

20 De rood-blauwe stoel is in 2007 opgenomen in de Canon van Nederland en vertegenwoordigt de beweging De Stijl in de canon. De stoel wordt gezien als een revolutie in de vormgeving en een verbeelding van de principes van De Stijl: De stoel voldoet daarmee nog wel aan de eisen die de kunstenaars van De Stijl aan beeldende kunst stelden. Ze vonden dat alleen de drie primaire kleuren (rood, blauw en geel) en de drie 'niet-kleuren' (zwart, grijs en wit) mochten worden gebruikt. Verder moesten alle lijnen recht zijn en ook de hoeken. 64 Hierbij moet wel de kanttekening gemaakt worden dat Rietveld geen waarde hechtte aan het specifieke en idealistische gebruik van de primaire kleuren. 65 De stoel werd overigens ook al in 1918 ontworpen en toen had Rietveld nog geen contacten met de groep De Stijl. De Berlijnse stoel is wel degelijk een ontwerp gebaseerd op de principes van De Stijl (afb. 8). Rietveld Afb. 8: De Berlijnse stoel, 1923 Bron: Centraal Museum Utrecht ontwierp deze stoel in 1923, de periode waarin hij nauw betrokken was bij De Stijl. De stoel belichaamt de ideeën van De Stijl beter, want het heeft een asymmetrische vormgeving en is uitgevoerd in zwart, grijs en wit, kleuren die naast de primaire kleuren ook veel werden toegepast door de aanhangers van De Stijl. De sterke associatie met De Stijl heeft het overige architectonische werk en meubels van Rietveld altijd overschaduwd. Hij heeft, in de ogen van de critici, te vroeg gepiekt en heeft zijn hoogtepunt (rood-blauwe stoel en het Rietveld Schröderhuis) nooit meer kunnen overtreffen. In 1980 schrijft de Amerikaanse kunsthistoricus Scott Burton over de rood-blauwe stoel: and soon became the quintessential De Stijl object, the group s icon. It s too famous, actually. Its celebrity is at the expense of our appreciation of Rietveld s whole range. 66 Ook bij de tentoonstelling Visions of Utopia in 1982, gehouden in Nederland en Amerika over De Stijl werd de rood-blauwe stoel enkel gepresenteerd vanuit De Stijl. De functionele en idealistische motieven van Rietveld bij dit werk werden genegeerd. 67 Rietveld ontwierp de stoel voor fabrieksmatige productie zodat iedereen zich deze stoel kon veroorloven. Het clichébeeld werd gecorrigeerd door de publicaties van de auteurs Marijke Küper en Frits Bless in de jaren tachtig van de vorige eeuw. 68 Dit heeft er echter niet voor kunnen zorgen dat de rood-blauwe stoel tegenwoordig niet meer als icoon van De Stijl wordt gepresenteerd. Volgens Peter Vöge ligt dit aan het feit dat de iconen van Rietveld voorbeelden zijn van revolutionaire design. Ze kennen geen voorlopers en geen relatie met de geschiedenis. Vanaf de jaren vijftig tot en met de jaren tachtig van de twintigste eeuw zijn ze ook altijd gepositioneerd als de driedimensionale kunstwerken van De Stijl Geraadpleegd op Voor de schilderes Charley Toorop maakte Rietveld bijvoorbeeld een roze en een zee- groene stoel. In: Küper & Van Zijl 1992: Burton, S. Furniture Journal. Rietveld, Art in America, jr.9, nr. 68 (1980): pp Ibelings, H. Rietveld s fame. In: M. Küper, W. Quist, H. Ibeling, Gerrit Thomas Rietveld: Houses (2G Books). 2007, p Bless, F. Rietveld Een biografie. Amsterdam 1982; Küper, M. Gerrit Rietveld, in: C. Blotkamp (red.), De vervolgjaren van De Stijl Amsterdam & Antwerpen 1996, pp Vöge, P. The Complete Rietveld Furniture. Rotterdam 1993, pp