CONTROLE VAN VERPAKKINGS- MATERIALEN IN DE LEVENSMIDDEL- INDUSTRIE

Transcriptie

1 CONTROLE VAN VERPAKKINGS- MATERIALEN IN DE LEVENSMIDDEL- INDUSTRIE RAPPORT ND03T002/01 Dr. K. Bouma Ing. D.K. Kalsbeek-van Wijk Voedsel en Waren Autoriteit Regionale dienst Noord Keuringsdienst van Waren Postbus AL Groningen tel.nr fax internet site oktober 2003 KvW Noord, rapportnummer ND03T002/01, oktober 2003

2 INHOUDSOPGAVE pagina SAMENVATTING SUMMARY 1. INLEIDING Verpakkingen voor levensmiddelen Wettelijke aspecten Doel van het onderzoek 2 2. MATERIAAL EN METHODE Monstername Screening van verpakkingen Samenstelling verpakkingsmateriaal Screening van migranten 4 3. RESULTATEN EN DISCUSSIE Samenstelling verpakkingsmateriaal Resultaten screening Ingewonnen informatie over verpakkingsmateriaal CONCLUSIES LITERATUUR 12 BIJLAGE I: Inspectieformulier BIJLAGE II: Samenstelling verpakkingsmateriaal BIJLAGE III: Migranten in verpakkingsmateriaal KvW Noord, rapportnummer ND03T002/01, oktober 2003

3 SAMENVATTING en TREFWOORDEN Het onderzoek aan verpakkingen voor levensmiddelen binnen de VWA/KVW richtte zich tot nu toe voornamelijk op verpakkingen bemonsterd bij de verpakkingsindustrie. De productie van verpakkingsmaterialen is echter een Europese of zelfs mondiale aangelegenheid. Vandaar dat monstername van verpakkingen in de levensmiddelindustrie een betere indruk geeft dan monstername in de verpakkingsindustrie, wat betreft de blootstelling van de Nederlandse consument aan verpakkingsmaterialen. Het doel van dit project was om verpakkingsmaterialen, bemonsterd in de levensmiddelindustrie, te controleren. De Regeling Verpakkingen en gebruiksartikelen (Warenwet) bestaat uit positieve lijsten van stoffen die (uitsluitend) gebruikt mogen worden ter vervaardiging van verpakkingen voor levensmiddelen. Daarnaast bevat deze Regeling een groot aantal (migratie)limieten voor het eindproduct. Omdat de officiële analysemethoden zeer arbeidsintensief zijn, hanteert de VWA in eerste instantie een screeningsmethode, om vast te stellen of er stoffen aanwezig zijn in het verpakkingsmateriaal, welke mogelijk naar het levensmiddel kunnen migreren. Begin 2003 zijn 48 verpakkingen bemonsterd in de levensmiddelindustrie. Polyetheen werd veelvuldig gebruikt als contactlaag met het levensmiddel. Daarnaast werd vaak polypropeen en polystyreen aangetroffen. Een aantal verpakkingen bestond uit meerlaagse verpakkingen. Aan de buitenkant van de verpakking werden ook andere materialen aangetroffen, waaronder polyamide, polyethyleen tereftalaat en papier/karton. Deze verpakkingsmaterialen zijn gescreend op potentiële migranten. Tijdens de screening zijn de volgende groepen stoffen aangetroffen in het extract: monomeren en uitgangsstoffen, oligomeren, weekmakers, anti-oxidanten, glijmiddelen en andere hulpstoffen. Niet alle stoffen zijn toegelaten volgens de Regeling Verpakkingen en gebruiksartikelen. Opvallend was dat het UV-B filter 2- ethylhexyl-4-methoxycinnamaat in allerlei verpakkingsmaterialen werd aangetroffen. Deze stof staat niet vermeld op de positieve lijst van de Regeling Verpakkingen en gebruiksartikelen. Het merendeel van de geïnspecteerde bedrijven had geen informatie beschikbaar over de samenstelling van het materiaal, of een verklaring dat de verpakking geschikt is om met levensmiddelen in aanraking te komen. Het bewustzijn van het potentiële risico op migratie vanuit het verpakkingsmateriaal is laag. Trefwoorden: verpakking, levensmiddel, screening, identificatie, migratie. KvW Noord, rapportnummer ND03T002/01, oktober 2003

4 SUMMARY and KEYWORDS Up to now the survey of food contact materials of the Inspectorate for Health Protection mainly concerned packaging materials, sampled in the packaging industry. The market of food contact materials is an European or even global market. Therefore the exposure of Dutch consumers to food contact materials is better approached by sampling these materials in the food industry. The aim of this project was to check food packaging materials, sampled in the food industry, for compliance with regulations. The Packaging and Food-utensils Regulation (Food and Commodities Act) is based on positive lists of substances that may be used to make food contact materials. In addition, this Regulation contains a great number of (migration)limits for the endproduct. As the official methods of analysis are very labour-intensive, the Inspectorate starts compliance testing by screening the packaging material for substances that may migrate from the packaging material into the food. In January and February 2003, 48 food contact materials were sampled in the food industry. Polyethylene was the main plastic used in the layer in contact with the foodstuff. In addition polypropylene and polystyrene were frequently found. A number of packaging materials consisted of several different layers (so called multilayers). On the outside of the food contact materials also other materials were found, such as polyamide, polyethylene terephthalate and paper(board). These food contact materials were screened for potential migrants. During this screening the following groups of substances were detected in the extract: monomers and starting substances, oligomers, plasticisers, antioxidants, lubricants and other additives. Some of these substances were not listed in the Packaging and Food-Utensils Regulation. It was striking that the UV-B filter 2-ethylhexyl-4- methyoxycinnamate was detected in several different materials. This substance is not on the positive list of the Packaging and Food-utensils Regulation. The majority of the inspected companies had no information available on the composition of the food contact material, or a statement that the packaging material was suitable for food contact. The awareness that migration of substances may impose a risk on the food safety was low. Keywords: food contact material, screening, identification, migration. KvW Noord, rapportnummer ND03T002/01, oktober 2003

5 1. INLEIDING 1.1 Verpakkingen voor levensmiddelen Bijna alle levensmiddelen in Nederland worden in verpakte vorm aangeboden aan de consument. Het is daarom voor de voedselveiligheid belangrijk dat deze verpakkingen veilig zijn. In 2000 is in het project NDFCM007 [5.1] in samenwerking met het VT team Noord onderzoek uitgevoerd naar verpakkingen voor levensmiddelen, gebruikt in de levensmiddelindustrie. In dat project werden verpakkingen aseptisch bemonsterd en onderzocht op microbiologische besmetting. Daarnaast is gekeken in hoeverre de levensmiddelindustrie zelf documentatie heeft over het verpakkingsmateriaal wat betreft samenstelling, chemische en microbiologische besmetting. Gebleken is dat er weinig bewustzijn is wat betreft de chemische veiligheid van deze verpakkingen. In dat project (NDFCM007) werd de microbiologische besmetting onderzocht van plastic verpakkingen. In een ander project (NDFCM006) [5.2,5.3] is de microbiologische besmetting van papier en karton onderzocht. Gebleken is dat de microbiologische besmetting van zowel plastic als papieren verpakkingen geen risico met zich mee brengt voor contaminatie van het levensmiddel. 1.2 Wettelijke aspecten In het Verpakkingen- en gebruiksartikelenbesluit (Warenwet) [5.4] worden eisen gesteld aan de chemische en microbiologische veiligheid van verpakkingen en gebruiksartikelen, bestemd voor levensmiddelen. De Regeling Verpakkingen en gebruiksartikelen (Warenwet) [5.5] geeft invulling aan het Verpakkingen- en gebruiksartikelenbesluit, voor wat betreft de chemische veiligheid. Het Besluit en de Regeling vormen een zodanig stelsel van eisen dat, zelfs wanneer wordt uitgegaan van zeer gevaarlijke grondstoffen (bijv. acrylnitril, vinylchloride, butadieen), in beginsel veilige verpakkingen geproduceerd kunnen worden. In deze Regeling worden 10 materiaalcategorieën gedefinieerd: I. Kunststoffen VI. Keramische materialen en s II. Papier en karton VII. Textielproducten III. Rubberproducten VII. Folie van geregenereerde cellulose IV. Metalen IX. Hout en kurk V. Glas en glaskeramiek X. Deklagen Ieder hoofdstuk bevat eisen aan de gebruikte grond- en hulpstoffen. In de meeste gevallen zijn dit positieve lijsten van grond- en hulpstoffen en additieven. Dit betekent dat alleen die stoffen mogen worden gebruikt, die op deze lijst vermeld staan. Daarnaast geldt een globale migratielimiet. Voor de meeste materialen bedraagt deze 60 mg/kg levensmiddel. Dit betekent dat maximaal 60 mg aan bestanddelen van het verpakkingsmateriaal naar het levensmiddel mag migreren. Voor sommige stoffen wordt op basis van hun toxicologische eigenschappen ook een specifieke migratielimiet (SML) gesteld of een maximaal restgehalte in het verpakkingsmateriaal of gebruiksartikel (QM). Het meest representatief is om de migratie in het levensmiddel zelf te bepalen. Dit geeft een accuraat beeld van de daadwerkelijke blootstelling van consumenten. Helaas is dit niet altijd eenvoudig te bepalen. Daarom staat in deel B van de Regeling Verpakkingen en gebruiksartikelen voorgeschreven welke levensmiddelen simulanten mogen worden gebruikt en welke blootstellingstijd- en temperatuur moeten worden gehanteerd. Kvw Noord, rapportnummer ND03T002/01, oktober

6 1.3 Doel van het onderzoek Tot nu toe is het gebruikelijk geweest binnen de VWA om verpakkingen en gebruiksartikelen voor levensmiddelen te bemonsteren bij de verpakkingsindustrie. Aangezien het een internationale (mondiale) markt is voor verpakkingsmaterialen en ook levensmiddelen, geeft controle van deze producten geen totaal beeld van de veiligheid van verpakkingen waar de Nederlandse consument mee in aanraking komt. Deze controle is uiteraard wel heel zinvol, ook uit het oogpunt van 'home authority' principe. Het doel van dit onderzoek is om de verpakkingen voor levensmiddelen te controleren, welke worden gebruikt in de levensmiddel industrie. Dit om meer controle uit te oefenen op de verpakkingen voor levensmiddelen voor de Nederlandse consument, en om de levensmiddel industrie bewust te maken van het mogelijke risico van verpakkingsmaterialen. Daartoe zijn 48 verpakkingen bemonsterd. Deze zijn onderzocht op materiaalsoort en er is een screening uitgevoerd om te kijken welke stoffen uit deze verpakkingen kunnen migreren. De wettelijke status van deze migranten is voorts beoordeeld. Kvw Noord, rapportnummer ND03T002/01, oktober

7 2. MATERIAAL EN METHODE 2.1 Monstername In de maand januari en februari 2003 zijn 48 verpakkingen bemonsterd in de levensmiddel industrie. De verpakkingen waren bestemd voor de volgende levensmiddelen: deegwaren, zuivel, salades, vlees, snoep en zuivel. Deze bemonstering is uitgevoerd door controleurs van het VT team in de regio Noord (provincies Friesland, Groningen en Drenthe). In totaal zijn 15 bedrijven geïnspecteerd. 2.2 Screening van verpakkingen Vanwege het groot aantal (migratie)limieten, is het een zeer arbeidsintensief karwei om de verpakkingen te testen op de migratie van alle mogelijk aanwezige stoffen met een limiet. Daarom heeft de VWA (Utrecht) een screeningsmethode ontwikkeld [5.6]. Gestart wordt met identificatie van het verpakkingsmateriaal. Hiermee kan het hoofdstuk, waarin de van toepassing zijnde wettelijke eisen staan, worden vastgesteld. Daarna wordt het materiaal onderworpen aan een extractie en de aanwezige stoffen in dit extract worden geïdentificeerd. Gekeken wordt of deze stof zich op de positieve lijst bevindt en of er een (migratie)limiet geldt. Een schatting kan worden gemaakt van het gehalte in het extract. Op basis hiervan wordt beoordeeld of de (migratie)limiet mogelijk wordt overschreden. In dat geval moet een migratietest worden uitgevoerd zoals voorgeschreven in de Regeling Verpakkingen en gebruiksartikelen [5.5], in de juiste levensmiddelsimulant onder juiste blootstellingscondities (tijd en temperatuur). De specialisatie 'Verpakkingen' van de VWA in Utrecht heeft destijds onderzoek gedaan naar de migranten uit verschillende soorten verpakkingsmaterialen volgens de beschreven screeningsprocedure [5.7]. In deze publicatie wordt aangegeven welke migranten zijn gevonden in de belangrijkste plastic verpakkingsmaterialen voor levensmiddelen. 2.3 Samenstelling materiaal De samenstelling van het verpakkingsmateriaal is bepaald met behulp van FT-IR (Fourier Transformed Infra Red), volgens SOP CHE01-ND511 [5.8]. Zowel de contactzijde met het levensmiddel als de buitenkant is geïdentificeerd. In het geval van meerlaagse folies is niet getracht om alle aparte lagen te identificeren, alleen van de beide buitenste lagen is een spectrum opgenomen. Een cirkel met een diameter van 23 mm werd gestanst uit het verpakkingsmateriaal. Hiervan is een reflectiespectrum opgenomen met een Perkin Elmer apparaat. Vier scans werden opgenomen van 4000 tot 450 cm -1 met een resolutie van 4.0 cm -1. Kvw Noord, rapportnummer ND03T002/01, oktober

8 2.4 Screening van migranten In sommige gevallen bestond een verpakking uit 2 verschillende onderdelen. Voorbeelden hiervan zijn een bakje met deksel, of een kuipje afgedekt door een folie. In deze gevallen, is van beide onderdelen een gelijk deel afgewogen en gelijktijdig gescreend, zodat één extract werd verkregen. Voor de screening van migranten werd SOP SIG01-ND425 [5.8] als basis gebruikt. Er zijn een aantal aanpassingen wat betreft GC-MS analyse. Ongeveer 300 mg van het fijnverdeelde materiaal werd afgewogen in een buis. Hieraan werd 2 ml interne standaardoplossing in diethylether toegevoegd. Deze interne standaardoplossing bevat 15 µg/ml aan dodecaan. Deze buis werd afgesloten en gedurende 30 minuten in een ultrasoonbad geplaatst. De oplossing werd, eventueel na filtreren, overgebracht in een vial. Deze oplossing werd met behulp van GC-MS geanalyseerd. Sommige bestanddelen (geëxtraheerde stoffen) losten niet op in diethylether. Voor deze monsters werd hexaan gebruikt als extractievloeistof. Dit betrof de volgende monsters: , , , , , Ook is aan een aantal monsters na ultrasoneren extra interne standaardoplossing toegevoegd omdat er zwelling van het monster optrad en, waardoor er te veel van de vloeistof werd geabsorveerd. Kvw Noord, rapportnummer ND03T002/01, oktober

9 3. RESULTATEN EN DISCUSSIE 3.1 Samenstelling verpakkingsmaterialen In Bijlage I is een overzicht per monster voor welk soort levensmiddel het bestemd is en uit welk materiaal het bestaat. Dit betrof verpakkingen voor deegwaren, zuivel, salades, vlees, snoep en zuivel. In tabel 1 staat een overzicht uit welke materialen de verpakking bestond, aan de contactzijde met het levensmiddel en de buitenkant. Totaal waren 48 verpakkingen bemonsterd, 3 verpakkingen bestonden echter uit 2 deelmonsters. Het totaal aantal onderzocht monsters bedroeg daarom 51. In Figuur 1 wordt het gebruikte materiaal in verpakkingen voor levensmiddelen weergegeven. Tabel 1: Samenstelling verpakkingsmateriaal (totaal aantal 51) contactzijde buitenkant materiaal aantal % aantal % PE PP PS PET PVC PA PMMA nitrocellulose papier PE: polyetheen PET: polyethyleentereftalaat PA: polyamide (nylon) PP: polypropeen PVC: polyvinylchloride PMMA: polymethylmethacrylaat PS: polystyreen PE PP PS PET PVC PA papier PE PP PS PET PVC PA PMMA nitrocellulose papier Figuur 1: Verpakkingsmateriaal in contact met levensmiddel (links) en buitenkant (rechts). Totaal aantal onderzochte verpakkingen bedraagt 51. Uit voorgaand onderzoek [5.9] was gebleken dat polyolefines (PE en PP) voornamelijk worden gebruikt als verpakkingsmateriaal voor levensmiddelen. PVC, PET en PS werden daarnaast veel aangetroffen. De monstername van dit project is echter te beperkt en selectief geweest om harde conclusies uit te kunnen trekken. Uit tabel 1 blijkt wel dat PE en PP vaak werden gebruikt als verpakkingsmateriaal voor levensmiddelen, maar vooral aan de contactzijde met het levensmiddel. Deze materialen zijn goedkoop, makkelijk verwerkbaar en worden vaak als dichtings(seal)laag aangebracht. PA (barrièrelaag) en papier (lage prijs) werden meer gebruikt aan de buitenkant van het levensmiddel. Kvw Noord, rapportnummer ND03T002/01, oktober

10 3.2 Migranten uit verpakkingsmateriaal In Bijlage II wordt per monster aangegeven welke stoffen zijn aangetroffen in het extract van het verpakkingsmateriaal. Voor iedere migrant wordt weergegeven wat de relatieve concentratie in het extract is. Verder wordt de wettelijke status weergegeven, indien bekend. In tabel 2 worden deze resultaten samengevat. Alleen de contactzijde van het verpakkingsmateriaal en de buitenkant zijn geïdentificeerd; mogelijke tussenliggende lagen zijn niet onderzocht. Een aantal verpakkingen bestond uit meerlaagse folies. De gevonden migrant kan ook afkomstig zijn uit een van de tussenliggende lagen. Tabel 2: Migranten aangetroffen tijdens het screeningsonderzoek (totaal 48 monsters) stof CAS nr. frequentie relatief piekopp. 1 status RVG [5.5] aangetroffen in materiaal monomeren styreen geen beperking PS/PE/PET/papier caprolactam SML=15 mg/kg 2 PA/PE overige uitgangsstoffen methyleen difenyl QM(T)=1 mg/kg 4 PE/PA diisocyanaat 2,4-tolueendiisocyanaat QM(T)=1 mg/kg 4 PE/PA 1,1'-methyleenbis QM(T)=1 mg/kg 4 PE/PA (isocyanatobenzeen) koolwaterstoffen pentamethylpentaan PE/PP tridecaan PE/PET tetradecaan PE pentadecaan PE/PA/karton hexadecaan PE/PP/PA/PVC/ papier/nitrocell. heptadecaan PE/PS/PVCpapier octadecaan PE/PA/karton nonadecaan PE/PA/papier tetramethylpentadecaan PE/PA eicosaan PE/PP/PA/papier/ nitrocellulose phytaan PE/karton docosaan PP/PE/PA tetracosaan papier pentacosaan PP/PET/PVC hexacosaan papier heptacosaan PP/PET/papier octacosaan papier triacontaan papier hentriacosaan papier pentatriacontaan PP cyclotetradecaan PE/PA cyclohexadecaan PS/papier cyclotetracosaan PE/PA tetradeceen PE hexadeceen PE octadeceen PE nonadeceen PE/PA/PET docoseen PE/PA tricoseen PE/PA squaleen PE/PP/PA/PET/PV C PS/PMMA/papier 1,13-tetradecadieen PP Kvw Noord, rapportnummer ND03T002/01, oktober

11 stof CAS nr. frequentie relatief piekopp. 1 status RVG [5.5] aangetroffen in materiaal amides hexadecanamide geen beperking PP oleamide geen beperking PP erucamide geen beperking PE/PP/PA/PET/ papier o-tolueensulfonamide PE/PET p-tolueensulfonamide PE/PET ethyl-tolueensulfonamide PP/papier vetzuren laurinezuur geen beperking PE pentadecaanzuur PS palmitinezuur geen beperking PE/PS stearinezuur geen beperking PE oleinezuur geen beperking PS/papier linolzuur geen beperking PE/PA/papier ricinolzuur SML=42 mg/kg PP weekmakers bis(2-ethylhexyl) adipaat SML=18 mg/kg PE/PP/PA/PS diisooctyladipaat geen beperking PE/PET tributylcitraat geen beperking PP/papier tributylacetylcitraat geen beperking PVC diethylftalaat PE/PET dibutylftalaat SML=15 mg/kg PE/PP/PA/PVC diisobutylftalaat SML=15 mg/kg 3 PE/PE/PVC/PS/PE T butyloctylftalaat PE butyldecylftalaat PE/PET bis(2-ethylhexyl)ftalaat SML=40 mg/kg PE/PA/PS/PVC diisononylftalaat geen beperking PVC di-n-butyl sebacaat geen beperking PE/PET/PS isopropyl palmitaat zie [5] PE/PA 2-palmitoylglycerol geen beperking PP/PMMA/nitrocel. methyl ricinoleaat PP dehydrobietinezuur,methyl PE/PA/papier ester 2-hydroxy-1-(hydroxy PP/nitrocellulose methyl)ethyl octadecanaat glycerol trioleaat PE/papier alcoholen pentadecanol PS nonylfenol PE 1-triacontanol PE 1-eicosanol papier campesterol papier sitosterol papier antioxidanten 1,1'-(1,2-cyclobutane PS/PET/papier diyl)bis-, trans- benzeen 2,6-diisopropylnaftaleen PE/PA ftaalzuur anhydride geen beperking PE/PET 2-isopropylthioxanthone PP/PMMA o-tolualdehyde PP/PET 1,3-difenylpropaan PS overige stoffen 2-ethylhexyl PS/PE/P/PP/PET/ Kvw Noord, rapportnummer ND03T002/01, oktober

12 stof CAS nr. frequentie relatief piekopp. 1 methoxycinnamaat 2,2'-methyleen-bis(6-tertbutyl-para-cresol) 1,3-bis(1,1dimethylethyl) benzeen status RVG [5.5] SML=1.5 mg/kg 6 PET PE/PP 2,4-di-tert-butylfenol PE/PP 2,6-di-tert-butyl-p-cresol geen beperking PE/PP 1,4-di-tert-butylbenzeen PE SML: specifieke migratielimiet QM: restgehalte in verpakkingsmateriaal 1. relatief piekoppervlak ten opzicht van de interne standaard dodecaan (15 µg/ml) 2. SML(T)=15 mg/kg voor caprolactam en het natrium zout hiervan 3. Hoofdstuk X (deklagen), 12.3 eisen aan het eindproduct 4. uitgedrukt als NCO, groepslimiet voor een aantal diisocyanaten 5. palmitinezuur en esters met glycol zijn toegelaten zonder restrictie 6. groepslimiet samen met 2,2'-methyleen bis(4-ethyl-6-tert-butylfenol) aangetroffen in materiaal PVC/papier Monomeren en uitgangsstoffen Styreen, het monomeer voor polystyreen, werd in enkele polystyreen verpakkingen aangetroffen. Voor deze stof gelden geen restricties. Dit betekent dat de globale migratielimiet van 60 mg/kg levensmiddel geldt voor de gehele verpakking. Caprolactam is het monomeer voor nylon (polyamide) en dit werd een aantal malen aangetroffen in folies met een PA laag. Voor deze stof geldt een SML van 15 mg/kg. Van zowel styreen als caprolactam waren de gehaltes in het extract laag. Voor beide stoffen geldt ook dat de geurdrempel vrij laag is en er eerder een mogelijk risico is op een geur- of smaakafwijking van het verpakte levensmiddel. Daarnaast zijn nog enkele cyanaten aangetroffen in lage gehaltes. Deze worden bijvoorbeeld gebruikt in polyurethaan lijmlagen of drukinkten. Voor deze stoffen geldt een QM (restgehalte) van 1 mg/kg verpakkingsmateriaal. Alkanen en alkenen (koolwaterstoffen) Een groot aantal alkanen en alkenen zijn aangetroffen tijdens de screening (C 13 -C 35 ). Dit zijn onder andere oligomeren, welke aanwezig zijn in polyolefines (PE en PP). Tijdens het onderzoek van de VWA Utrecht [5.7] werden deze oligomeren ook veelvuldig aangetroffen. In hoofdstuk I (kunststoffen) [5.5] staat hierover gemeld dat ze aanwezig mogen zijn in het eindproduct, voor zover het eindproduct blijft voldoen aan artikel 2, eerste lid, onderdeel c van het Verpakkingen- en gebruiksartikelen besluit (Warenwet) [5.4]. Dit wil zeggen geen geur- of smaakafwijking veroorzaken aan de eetwaar, of een gevaar (kunnen) opleveren voor de volksgezondheid. Een andere bron zijn de wassen welke worden aangebracht op papier en karton vanwege de water- en vetafstotendheid. Aan deze wassen zijn alleen zuiverheidseisen gesteld voor wat betreft het gehalte aan polycyclische aromaten (Hoofdstuk II: Papier en karton). Amides Een aantal amides is aangetroffen tijdens deze screening. Erucamide is een veel gevonden amide, hiervoor geldt geen restrictie. Ook in het onderzoek van de voormalige specialisatie in Utrecht [5.7] is deze stof veelvuldig aangetroffen. Deze stof wordt wel toegepast in PVC en polyolefines als glij- en losmiddel [5.10]. Kvw Noord, rapportnummer ND03T002/01, oktober

13 Tolueensulfonamides zijn stoffen die wel gebruikt worden in gekleurde laklagen. Aan kleurstoffen en pigmenten zijn eisen gesteld aan de afgifte van zware metalen en aromatische amines, maar niet aan tolueensulfonamides. p-tolueensulfonamide staat ook bekend als ontledingsproduct van het desinfectiemiddel Halamid (Na zout van p-tolueensulfonchlooramide). Dit zou ook een mogelijke bron kunnen zijn voor deze stof. Voor deze stof geldt een maximaal residu gehalte van 0.1 mg/kg [5.11]. Vetzuren Een aantal vetzuren werden aangetroffen in het ether extract: laurinezuur, palmitinezuur, stearinezuur, oleinezuur, en linolzuur. Deze vetzuren worden gebruikt als oppervlakte actieve stof. Voor deze vetzuren geldt geen restrictie. Ricinolzuur en de methylester hiervan werden aangetroffen in een plastic PP zak. Voor ricinolzuur geldt een SML van 42 mg/kg. Hiervan werd een grote hoeveelheid aangetroffen in het extract. Weekmakers In het merendeel van de monsters zijn weekmakers aangetroffen. Adipaten, citraten en ftalaten waren hierbij de meest voorkomende weekmakers. Ook in eerder onderzoek van de VWA [5.7] werden deze weekmakers veelvuldig aangetroffen. De hoogste gehaltes werden destijds in PVC films gevonden. Voor een aantal weekmakers is een SML vastgesteld, voor sommige geldt geen restrictie en sommige andere staan niet vermeld op de positieve lijst. Alcoholen Een aantal alcoholen is aangetroffen tijdens de screening (C 15 -C 30 ). Deze stoffen worden wel gebruikt als glijmiddel. Deze stoffen staan echter niet vermeld op de positieve lijst. De gevonden gehaltes zijn laag. Nonylfenol werd tijdens eerder onderzoek van de VWA aangetroffen in PS en PVC verpakkingen. Tijdens het marktonderzoek van de VWA naar weekgemaakt PVC speelgoed [5.12] werd deze stof ook in PVC aangetroffen in lage gehaltes. Campesterol en sitosterol werden aangetroffen in een kartonnen doos. Deze stoffen zijn sterolen die van nature voorkomen en beide sterolen zijn tijdens het onderzoek naar migranten in vleesnetten (rubber en katoen) veelvuldig aangetroffen [5.13]. Antioxidanten Een aantal antioxidanten is aangetoond, waaronder di-tert-butyl-p-cresol (BHT) en 2,4-di-tert-p-cresol. Deze zijn voornamelijk in polyolefines aangetroffen. Voor BHT geldt geen restrictie. 1,4-di-tertbutylbenzeen is een van de uitgangsstoffen voor antioxidanten. 2,2'-methyleen-bis(6-tert-butyl-paracresol) is gevonden in een PET verpakkingsmateriaal. Voor deze stof geldt een SML van 1.5 mg/kg, samen met een andere stof. Overige stoffen 1,3-difenylpropaan is aangetroffen in een aantal vleesschaaltjes van PS schuim. Dit is een bekend blaasmiddel voor PS. De stof 2-ethylhexyl-4-methoxycinnamaat is veelvuldig aangetroffen in verpakkingen van allerlei materialen. De identiteit van deze stof is bevestigd door middel van analyse van de referentiestof met GC-MS. Dit is een bekend UV-B filter, welke veelvuldig gebruikt wordt in antizonnebrand middelen. Het Wetenschappelijk Comité [5.14] heeft deze stof geëvalueerd en kwam tot de conclusie dat deze stof geen acute toxiciteit heeft. De mutagene, fotomutagene en fotoclastogeniciteit testen waren negatief. Voor de tetragene activiteit werd een NOAEL (No Adverse Effect Level) vastgesteld van 500 mg/kg bw/dag. Kvw Noord, rapportnummer ND03T002/01, oktober

14 2-ethylhexyl-4-methoxycinnamaat was soms in hoge hoeveelheden aanwezig in het ether extract. Deze stof is niet toegelaten voor verpakkingsmaterialen voor levensmiddelen. Er is niet gehandhaafd op de aanwezigheid van deze stof, omdat dit een signaleringsproject betrof en de termijn tussen monstername en analyse enige maanden bedroeg. 3.3 Ingewonnen informatie over verpakkingsmateriaal Aan de hand van het inspectieformulier (zie Bijlage I) is informatie ingewonnen bij de levensmiddel producent over het verpakkingsmateriaal. In Bijlage II wordt aangegeven in hoeverre informatie beschikbaar was over het verpakkingsmateriaal. Het belangrijkste was of de samenstelling van het verpakkingsmateriaal bekend was en of er een verklaring was dat het materiaal geschikt was om met levensmiddelen in aanraking te komen. Uit tabel 3 (Bijlage II) blijkt dat slechts 6 van de 15 bedrijven (40%) deze informatie beschikbaar had voor de gebruikte verpakkingsmaterialen. Voor 16 van de 48 verpakkingen (30%) was deze informatie aanwezig. Dit is weergegeven in figuur 2. Uit voorgaand onderzoek in 2000 [5.1] was ook gebleken dat de producenten van levensmiddelen zich weinig bewust zijn van het potentiële risico van verpakkingsmaterialen. informatie geen informatie Figuur 2: Informatie beschikbaar bij levensmiddel industrie over verpakkingsmateriaal. Totaal aantal geïnspecteerde bedrijven bedroeg 15. Kvw Noord, rapportnummer ND03T002/01, oktober

15 4. CONCLUSIES Verpakkingen voor de volgende categorieën levensmiddelen zijn onderzocht: deegwaren, zuivel, salades, vlees, snoep en zuivel. Polyetheen werd veel aangetroffen aan de contactzijde met het levensmiddel. Daarnaast werden polypropeen en polystyreen veel aangetroffen. Sommige verpakkingen bestonden uit meerlaagse systemen. Aan de buitenkant van de verpakking werd polyetheen, polypropeen, polystyreen, polyamide en papier veel gebruikt. Tijdens de screening zijn de volgende groepen stoffen aangetroffen in het extract: monomeren en uitgangsstoffen, oligomeren, weekmakers, anti-oxidanten, glijmiddelen en andere hulpstoffen. Niet alle stoffen staan vermeld in de Regeling Verpakkingen en gebruiksartikelen. Opvallend was dat het UV-B filter 2-ethylhexyl-4-methoxycinnamaat in allerlei verpakkingsmaterialen werd aangetroffen. Deze stof staat niet vermeld op de positieve lijst. Het merendeel van de geïnspecteerde levensmiddel bedrijven heeft geen informatie beschikbaar over het verpakkingsmateriaal, zoals de samenstelling van het materiaal en een verklaring dat het materiaal geschikt is om met levensmiddelen in aanraking te komen. Het bewustzijn van het potentiële risico van migratie is laag. Kvw Noord, rapportnummer ND03T002/01, oktober

16 5. LITERATUUR 5.1 Bouma, K. & Nab-Vonk, J.M. Juli Hygiëne van verpakkingen voor levensmiddelen. Rapport Keuringsdienst van Waren Noord, NDFCM007/ Gaikema, F.J. & Nab-Vonk, J.M. Oktober Microbiologisch onderzoek van papier en karton. Rapport Keuringsdienst van waren Noord, NDFCM006/ Bouma, K., Nab-Vonk, J.M. & Gaikema, F.J Microbiological contamination of plastic and paper food contact materials. De Ware(n) Chemicus. 2: Verpakkingen en gebruiksartikelenbesluit (Warenwet) van 1 oktober 1979, Stb Regeling verpakkingen en gebruiksartikelen (Warenwet) van 20 november 1979, nr , Stcrt. 1980, Van Battum, D. & Van Lierop, J.B.H Testing of food contact materials in the Netherlands. Food Additives and Contaminants. 5: Van Lierop, J.B.H Enforcement of food packaging legislation. Food Additives and Contaminants. 14(6-7): Kwaliteitshandboek Keuringsdienst van Waren Noord. 5.9 Bouma, K., Stavenga, K. & Draaijer, A. Augustus Domestic use of food packaging materials in the Netherlands. Rapport Keuringsdienst van Waren Noord, NDFCM010/ Van Lierop, B., Castle, L., Feigenbaum, A. & Boenke, A Spectra for the identification of additives in food packaging. Kluwer Academic Publishers, Dordrecht Regeling residuen van bestrijdingsmiddelen (Warenwet) van 31 januari 1984, nr , Stcrt. 54, zoals laatstelijk gewijzigd bij regeling van 24 augustus 2002, nr. VGB/VL , Stcrt Bouma, K. & Schakel, D.J Migration of phthalates from PVC toys into saliva simulant by dynamic extraction. Food Additives and Contaminants 19: Bouma, K. & Schothorst, R.C Identification of extractable substances from rubber nettings used to package meat products. Food Additives and Contaminants 20: Scientific Committe for Cosmetic Products, and Non-food Products intended for Consumers. Opnion on the evaluation of potentially estrogenic effect of UV-filters adopted by the SCCNFP during the 17 th plenary meeting of 12 June Kvw Noord, rapportnummer ND03T002/01, oktober

17 BIJLAGE I: INSPECTIEFORMULIER Inboeken in ISI: project code NDFCM008, inboeken op NC (lab CCO van Lucas Nijboer) De monsters zullen worden onderzocht door Frank Nab. Datum Inspectielocatie Controleur Monsternummer Materiaalsoort : : : : : plastic/papier/metaalfolie/* (meerdere lagen mogelijk) * doorhalen wat niet van toepassing is Monstername Op welke plek is het monster genomen?. Was de bulkverpakking open of gesloten?... Wat voor levensmiddel wordt verpakt?... Wat is de inhoud van de verpakking? ml/g* Wie is de leverancier van de verpakking?. Desinfectie Wordt het levensmiddel gesteriliseerd in de verpakking?.... Wordt de verpakking gedesinfecteerd voor afvullen?... Zo ja: Waarmee wordt de verpakking gedesinfecteerd?... Welk toelatingsnummer staat op het desinfectiemiddel?.. Wie is de toelatingshouder?. (naam en adres op etiket) Eisen aan verpakking Welke normen worden door het bedrijf gehanteerd voor de verpakking? Chemisch: Hoe vaak worden de verpakkingen getoetst aan deze norm?. Wie controleert die norm?. Wat zijn hiervan de uitkomsten?. Mogelijk zijn er certificaten aanwezig van bijv. TNO of andere onderzoeksinstanties. Het liefst hier een kopie van maken. Anders de datum van dit certificaat en de onderzoeksinstelling noteren datum afgifte:.. onderzoeksinstituut... KvW Noord, rapportnummer ND03T002/01, oktober 2003 Bijlage I

18

19 KvW Noord, rapportnummer ND03T002/01, oktober 2003 Bijlage II BIJLAGE II: SAMENSTELLING VERPAKKINGSMATERIAAL Sommige verpakkingen bestaan uit 2 verschillende onderdelen. Deze zijn in de tabel gesplitst in deelmonsters a en b. Tabel 3: Overzicht van onderzochte verpakkingen monsternr. levensmiddel verpakkingsvorm specificatie bedrijf certificaat 1 contactzijde buitenkant snoep (spekjes) plastic puntzak PP PP PP snoep (schuim) onderleg vel papier papier snoep (spekjes) karton doos met plastic inlegvel PS papier snoep (trekdrop) karton doos met plastic inlegvel PS gecoat papier snoep (spekjes) plastic zak PP PP Indische cake plastic folie PE PVC kaas plastic folie PE/PA/PE PE PE aardappel salade ronde plastic bak aanwezig PP nitrocellulose suikerbrood plastic zak PE aanwezig PE PA cake plastic zak PE PA melk kartonnen melkpak tetrapak PE karton zuivelproduct meerlaagse folie PET/PE folie aanwezig PE PET huzarensalade ronde plastic bak PP, acryl gelakt aanwezig PP PP rundvlees salade ronde plastic bak aanwezig PP nitrocellulose a salade rond plastic bakje aanwezig PP PP b salade ronde deksel PET PET a huzaren salade rond plastic bakje aanwezig PP PMMA b huzaren salade ronde deksel PP PP koekjes plastic zak PP, acryl gelakt aanwezig PVC PVC koekjes plastic tray PETG aanwezig PET PET cake plastic zak PA laminaat aanwezig PE PA oranjekoek plastic zak PP PP koekjes plastic tray PET laminaat aanwezig PET PET vlees schaaltje van schuim (zwart) PS aanwezig PS PS vlees schaaltje van schuim (wit) PS aanwezig PS PS

20 KvW Noord, rapportnummer ND03T002/01, oktober 2003 Bijlage II monsternr. levensmiddel verpakkingsvorm specificatie bedrijf certificaat 1 contactzijde buitenkant vlees plastic inlegvel PE/PA aanwezig PE PE vers vlees/vleeswaren plastic vacuümzak PE PA vlees inlegvel PE PE droge worst plastic zak PET/PE PE PET a droge worst plastic zak PE PA b droge worst kartonnen label karton karton vlees plastic zak PP PE vlees plastic zak PE PE vlees plastic zak (krat wikkel) PE PE vlees papieren vel papier papier vlees schaaltje van schuim (zwart) PS PS carpaccio plastic dieptrekfolie PET PE carpaccio antifog plastic folie PE PET carpaccio plastic folie (antifog) PE PET vlees krat PE PE kipschnitzel schaaltje van schuim (geel) PS PS kalkoenendijen zwarte plastic rol PA PA diepvries kipnuggets kartonnen doos karton karton diepvries kipnuggets kartonnen doos PE karton diepvries cordon bleu kartonnen doos papier met PE coating aanwezig PE karton divers blauwe plastic kratzak PE PE kip witte plastic zak PE PE divers gele plastic kratzak PE PE divers witte plastic kratzak LLDPE aanwezig PE PE vlees transparante plastic zak PE PE vlees schaaltje van schuim PS PS vlees schaaltje van schuim PS PS 1: verklaring dat het verpakkingsmateriaal geschikt is om met levensmiddelen in aanraking te komen PE: polyetheen PA: polyamide (nylon) LLDPE: linear low density polyethylene PET: polyethyleentereftalaat PP: polypropeen PVC: polyvinychloride PS: polystyreen PMMA: polymethylmethacrylaat

21 BIJLAGE III: MIGRANTEN IN VERPAKKINGSMATERIAAL Tabel 4: Migranten in verpakkingsmateriaal monsternr. migrant CAS nr. relatief A 1 status RVG [5.5] N-ethyl-4-tolueensulfonamide PP/PP hexadecanamide geen beperking tributylcitraat geen beperking oleamide geen beperking erucamide geen beperking ethylhexyl-4-methoxycinnamaat papier squaleen styreen geen beperking PS/papier diisobutyl ftalaat SML=15 mg/kg styreen geen beperking PS/gecoat heptadecaan papier 1,1'-(1,2-cyclobutanediyl)bis-, trans benzeen oleinezuur geen beperking ,13-tetradecadieen PP/PP n-docosaan methyl ricinoleaat erucamide geen beperking ricinolzuur SML=42 mg/kg N-ethyl-4-tolueensulfonamide n-triacontaan tributylcitraat geen beperking bis(2-ethylhexyl)adipaat SML=18 mg/kg erucamide geen beperking caprolactam SML(T)=15 mg/kg 2 PE/PA/PE tricoseen docoseen erucamide geen beperking heptadecaan PE/PVC hexadecaan ethylhexyl-4-methoxycinnamaat palmitoylglycerol geen beperking squaleen ,6-diisopropylnaftaleen PE/PA methyleen difenyl diisocyanaat QM(T)=1 mg/kg 3 2-ethylhexyl-4-methoxycinnamaat bis(2-ethylhexyl) adipaat SML=18 mg/kg erucamide geen beperking squaleen isopropyl palmitaat zie [4] PE/PA 2-ethylhexyl-4-methoxycinnamaat erucamide geen beperking squaleen diisobutylftalaat SML=15 mg/kg 5 PE/karton 2-ethylhexyl-4-methoxycinnamaat KvW Noord, rapportnummer ND03T002/01, oktober 2003 Bijlage III

22 1 monsternr. migrant CAS nr. relatief A status RVG [5.5] squaleen ftaalzuur anhydride geen beperking PE/PET o-tolueensulfonamide p-tolueensulfonamide di-n-butyl sebacaat geen beperking 1-nonadeceen erucamide geen beperking heneicosaan PP/PP pentatriacontaan (acryl bis(2-ethylhexyl) adipaat SML=18 mg/kg gelakt) 2-isopropylthioxanthone palmitoylglycerol geen beperking hexadecaan PP/nitro- eicosaan cellulose 2-palmitoylglycerol geen beperking 2-hydroxy-1-(hydroxymethyl)ethyl octadecanaat o-tolualdehyde PP/PET heptacosaan pentacosaan ethylhexyl-4-methoxycinnamaat heneicosaan PP/PMMA 2-isopropylthioxanthone palmitoylglycerol geen beperking squaleen diisobutyl ftalaat SML=15 mg/kg 5 PVC dibutyl ftalaat SML=15 mg/kg pentacosaan tributylacetylcitraat geen beperking bis(2-ethylhexyl) ftalaat SML=40 mg/kg diisononyl ftalaat geen beperking styreen geen beperking PET 1,1'-(1,2-cyclobutanediyl)bis-, transbenzeen nonadeceen ,2'-methyleen-bis(6-tert-butyl-paracresol) SML(T)=1.5mg/kg ,4-tolueen-diisocyanaat QM(T)=1 mg/kg 3 PE/PA diisobutyl ftalaat SML=15 mg/kg 5 dibutyl ftalaat SML=15 mg/kg 1,1'-methyleenbis QM(T)=1 mg/kg 3 (isocyanatobenzeen) bis(2-ethylhexyl) ftalaat SML=40 mg/kg erucamide geen beperking ,4-di-tert-butylfenol PP/PP docosaan heptacosaan erucamide geen beperking KvW Noord, rapportnummer ND03T002/01, oktober 2003 Bijlage III

23 1 monsternr. migrant CAS nr. relatief A status RVG [5.5] PET/PET 1,1'-(1,2-cyclobutanediyl)bis-, transbenzeen styreen geen beperking PS 1,1'-(1,2-cyclobutanediyl)bis-, transbenzeen pentadecanol cyclohexadecaan di-n-butyl sebacaat geen beperking bis(2-ethylhexyl) adipaat SML=18 mg/kg bis(2-ethylhexyl) ftalaat SML=40 mg/kg styreen geen beperking PS 1,3-difenylpropaan ,1'-(1,2-cyclobutanediyl)bis-, transbenzeen palmitinezuur geen beperking pentadecaanzuur di-n-butyl sebacaat geen beperking bis(2-ethylhexyl) ftalaat SML=40 mg/kg caprolactam SML(T)=15 mg/kg 2 PE/PA octadecaan cyclotetradecaan nonadeceen ethylhexyl-4-methoxycinnamaat cyclotetracosaan erucamide geen beperking squaleen tetradeceen PE nonylfenol nonadeceen palmitinezuur geen beperking 1-octadeceen isopropoyl palmitaat zie [4] stearinezuur geen beperking 2-ethylhexyl-4-methoxycinnamaat cyclotetracosaan erucamide geen beperking squaleen triacontanol caprolacatam SML(T)=15 mg/kg 2 PE/PET diethylftalaat butyldecylftalaat ethylhexyl-4-methoxycinnamaat erucamide geen beperking squaleen caprolactam SML(T)=15 mg/kg 2 PE/PA pentadecaan hexadecaan ,6,10,14-tetramethylpentadecaan KvW Noord, rapportnummer ND03T002/01, oktober 2003 Bijlage III

24 1 monsternr. migrant CAS nr. relatief A status RVG [5.5] octadecaan docosaan linolzuur geen beperking dehydroabietine zuur, methyl ester erucamide geen beperking squaleen ,2,4,6,6-pentamethylheptaan PP/PE 1,3-bis(1,1-dimethylethyl)benzeen ,4-di-tert-butylfenol ,6-di-tert-butyl-p-cresol (BHT) geen beperking dibutylftalaat SML=15 mg/kg ,2,4,6,6-pentamethylheptaan PE 1,4-di-tert-butylbenzeen ,4-di-tert-butylfenol laurinezuur geen beperking docosaan ethylhexyl-4-methoxycinnamaat tetradecaan PE 1-hexadeceen octadeceen butyloctylftalaat nonadeceen ethylhexyl-4-methoxycinnamaat docoseen cyclohexadecaan papier tetracosaan hexadecaan hexacosaan heptacosaan heneicosaan triacontaan octacosaan eicosaan hentriacontaan styreen geen beperking PS 1,1'-(1,2-cyclobutanediyl)bis-, transbenzeen diisobutylftalaat SML=15 mg/kg 5 PET/PE diisobutylftalaat SML=15 mg/kg 5 PE/PET erucamide geen beperking tridecaan PE/PET dibutylftalaat SML=15 mg/kg diisooctyl adipaat geen beperking squaleen geen identificeerbare pieken PE/PE styreen geen beperking KvW Noord, rapportnummer ND03T002/01, oktober 2003 Bijlage III

25 1 monsternr. migrant CAS nr. relatief A status RVG [5.5] PS 1,3-difenylpropaan ,1'-(1,2-cyclobutanediyl)bis-, transbenzeen di-n-butyl sebacaat geen beperking 2-ethylhexyl-4-methoxycinnamaat bis(2-ethylhexyl)ftalaat SML=40 mg/kg nonadecaan PA nonadeceen eicosaan squaleen styreen geen beperking karton hexadecaan heptadecaan octadecaan linolzuur geen beperking 2-ethylhexyl-4-methoxycinnamaat dehydroabietine zuur, methyl ester eicosanol squaleen campesterol sitosterol styreen geen beperking PE/karton heptadecaan octadecaan ethylhexyl-4-methoxycinnamaat dehydroabietine zuur, methyl ester squaleen styreen geen beperking PE/karton pentadecaan hexadecaan heptadecaan octadecaan phytaan nonadecaan ethylhexyl-4-methoxycinnamaat glycerol trioleaat squaleen styreen geen beperking PE tetradecaan hexadecaan octadecaan palmitinezuur geen beperking eicosaan stearinezuur geen beperking 2-ethylhexyl-4-methoxycinnamaat squaleen PE erucamide geen beperking KvW Noord, rapportnummer ND03T002/01, oktober 2003 Bijlage III

26 1 monsternr. migrant CAS nr. relatief A status RVG [5.5] erucamide geen beperking PE tridecaan PE isopropylpalmitaat zie [4] nonadeceen ethylhexyl-4-methoxycinnamaat tricoseen nonadeceen squaleen hexadecaan PE octadecaan isopropylpalmitaat zie [4] 2-ethylhexyl-4-methoxycinnamaat erucamide geen beperking squaleen styreen geen beperking PS 1,3-difenylpropaan squaleen styreen geen beperking PS 1,3-difenylpropaan ,1'-(1,2-cyclobutanediyl)bis-, transbenzeen ethylhexyl-4-methoxycinnamaat squaleen relatief piekoppervlak ten opzicht van de interne standaard dodecaan (15 µg/ml) 2. SML(T)=15 mg/kg voor caprolactam en het natrium zout hiervan 3. uitgedrukt als NCO, groepslimiet voor een aantal diisocyanaten 4. palmitinezuur en esters met glycol zijn toegelaten zonder restrictie 5. Hoofdstuk X (deklagen), 12.3 eisen aan het eindprodukt 6. groepslimiet samen met 2,2'-methyleen bis(4-ethyl-6-tert-butylfenol) KvW Noord, rapportnummer ND03T002/01, oktober 2003 Bijlage III