Het economisch belang van luchtvaart
|
|
- Paula Pieters
- 8 jaren geleden
- Aantal bezoeken:
Transcriptie
1 Het economisch belang van luchtvaart
2
3 Amsterdam, september 2012 In opdracht van KLM Het economisch belang van luchtvaart en de effecten van kostenverhogende beleidsmaatregelen Joost Zuidberg Jan Veldhuis Roetersstraat WB Amsterdam - T (+31) F (+31) secretariaat@seo.nl ABN-AMRO Postbank KvK Amsterdam BTWNL B01
4 De wetenschap dat het goed is SEO Economisch Onderzoek doet onafhankelijk toegepast onderzoek in opdracht van overheid en bedrijfsleven. Ons onderzoek helpt onze opdrachtgevers bij het nemen van beslissingen. SEO Economisch Onderzoek is gelieerd aan de Universiteit van Amsterdam. Dat geeft ons zicht op de nieuwste wetenschappelijke methoden. We hebben geen winstoogmerk en investeren continu in het intellectueel kapitaal van de medewerkers via promotietrajecten, het uitbrengen van wetenschappelijke publicaties, kennisnetwerken en congresbezoek. SEO-rapport nr Copyright 2012 SEO Amsterdam. Alle rechten voorbehouden. Het is geoorloofd gegevens uit dit rapport te gebruiken in artikelen en dergelijke, mits daarbij de bron duidelijk en nauwkeurig wordt vermeld.
5 HET ECONOMISCH BELANG VAN LUCHTVAART i Samenvatting In deze beknopte rapportage is het belang van de luchtvaartsector voor Nederland en de effecten van kostenverhogende beleidsmaatregelen uiteengezet. Hieruit blijkt dat luchtvaart voor veel geledingen van de Nederlandse maatschappij positieve effecten met zich mee brengt en dat, als een kostenverhogende beleidsmaatregel wordt overwogen, invoering op wereldwijde schaal een voorwaarde is om de concurrentieverhoudingen niet te verstoren. Het belang van de luchtvaartsector in Nederland: De luchtvaartsector en luchtvaartgerelateerde activiteiten nemen circa 3 procent van het totale bruto binnenlands product van Nederland voor hun rekening. Een goede internationale bereikbaarheid als gevolg van een uitgebreid luchtvaartnetwerk is de belangrijkste vestigingsplaatsvoorwaarde voor logistieke en internationale topbedrijven gevestigd in de nabijheid van Schiphol en in de rest van Nederland. Een uitgebreid luchtvaartnetwerk zorgt voor een productiviteitstoename. Zowel door de toename van concurrentie voor Nederlandse bedrijven, als door de mogelijkheden die Nederlandse bedrijven hebben om zich op andere wereldwijde markten te begeven. Daarnaast brengt de luchtvaartsector een grote hoeveelheid werkgelegenheid met zich mee. Als alle indirecte werkgelegenheid wordt meegenomen dan bedraagt de werkgelegenheid als gevolg van activiteiten in de luchtvaartsector bijna banen, hetgeen ongeveer 3,8 procent van de totale werkgelegenheid in Nederland is. Een uitgebreid verbindingennetwerk op een luchthaven brengt belangrijke welvaartseffecten voor de Nederlandse consument (in casu de passagier) met zich mee. Dit welvaartseffect vertaalt zich in een afname van de reistijd door snellere (directe) reisopties en in een afname van de ticketprijs door een toename van de concurrentie. De belangrijkste conclusies omtrent de effecten van kostenverhogende beleidsmaatregelen: Een wereldwijde business als de luchtvaart vereist wereldwijde maatregelen. Kostenverhogende maatregelen op nationaal, maar ook op Europees niveau, verstoren het level playing field ernstig. Een dergelijke verstoring van het level playing field leidt tot een substantiële afname van het aantal passagiers op Nederlandse luchthavens. Een passagiersafname leidt tot een afname van de luchtvaartgerelateerde werkgelegenheid en tot een afname van de bijdrage van de luchtvaart aan het BBP. Ter illustratie: een vliegbelasting van 10 voor passagiers met een Europese bestemming en van 20 voor passagiers met een intercontinentale bestemming leidt tot een afname van het aantal passagiers van 12,5 miljoen en, in tijden van laagconjunctuur, tot een daling van de werkgelegenheid van tot maximaal banen en een afname van het BBP van 0,75 miljard tot maximaal 2,25 miljard. Een substantiële passagiersafname leidt tot een reductie van het aantal verbindingen. Dit tast het vestigingsklimaat van de Schipholregio en van Nederland in het geheel aan. De Nederlandse passagier wordt geraakt door langere reistijden en hogere reiskosten door de afname van het reisaanbod.
6
7 HET ECONOMISCH BELANG VAN LUCHTVAART Inhoudsopgave Samenvatting... i 1 Inleiding Het economisch belang van luchtvaart Bijdrage aan de Nederlandse economie Vestigingsplaatseffecten en buitenlandse investeringen Werkgelegenheidseffecten Welvaartseffecten voor de Nederlandse passagier Kostenverhogende beleidsmaatregelen Kostenverhogende belastingmaatregelen in de praktijk Algemene effecten van kostenverhogende belastingmaatregelen Het effect van het EU-emissiehandelssysteem CPB becijfert voorstellen vliegbelasting Conclusie: wereldwijde luchtvaartsector vereist level playing field... 15
8
9 HET ECONOMISCH BELANG VAN LUCHTVAART 1 1 Inleiding In de Luchtvaartnota 1 staat de internationale bereikbaarheid en daarmee de kwaliteit van het internationale verbindingennetwerk centraal. In deze korte rapportage zet SEO het economisch belang van een dergelijk luchtvaartnetwerk uiteen. Daarnaast brengt SEO de effecten van kostenverhogende beleidsmaatregelen op de Nederlandse luchtvaartsector en de internationale bereikbaarheid in beeld. In februari 2011 heeft de Tweede kamer de Luchtvaartnota aangenomen. In de Luchtvaartnota, die grotendeels gebaseerd is op het Aldersakkoord, staat de luchtzijdige bereikbaarheid van Nederland centraal. In de nota wordt onder meer gesteld:..om deze ambities waar te maken is de internationale bereikbaarheid van ons land een belangrijke voorwaarde. Daarbij is de kwaliteit van het internationale verbindingennetwerk essentieel. Het moet een netwerk zijn, dat met haar bestemmingen en frequentie aansluit bij de behoeften van de regionale en Nederlandse economie... Met de Luchtvaartnota onderstreept het Rijk het economische belang van de luchtvaart en de daarmee samenhangende internationale bereikbaarheid. Daarnaast heeft het Rijk andere belangen te dienen, zoals het bewaken van de milieukwaliteit en een adequate dekking van de uitgaven van het Rijk. Daaruit kunnen kostenverhogende beleidsmaatregelen voortvloeien, die (direct of indirect) de kwaliteit van de internationale bereikbaarheid van Nederland ondergraven. KLM acht het van belang om nog eens de ambitie die in de Luchtvaartnota is neergelegd te onderstrepen. En vooral om de potentiële aantasting van de internationale bereikbaarheid als gevolg van kostenverhogende maatregelen in andere beleidsdossiers te illustreren. KLM heeft SEO Economisch Onderzoek gevraagd om in een kort onderzoek dit belang nog eens samen te vatten. SEO baseert zich hiervoor op informatie uit bestaande studies betreffende (1) het economisch belang van de luchtvaart en (2) de effecten die uiteenlopende kostenverhogende beleidsmaatregelen op de luchtvaartsector, de consument en de bereikbaarheid hebben. 1 Rijksoverheid (2009) Luchtvaartnota.
10
11 HET ECONOMISCH BELANG VAN LUCHTVAART 3 2 Het economisch belang van luchtvaart Het belang van een hoogwaardig internationaal verbindingennetwerk in Nederland is essentieel voor de Nederlandse economie. Het draagt in belangrijke mate bij aan het vestigingsklimaat voor internationale bedrijvigheid, aan de werkgelegenheid in de regio en aan de welvaart van de Nederlandse consument. Alle aan het huidige Netwerk op Schiphol gerelateerde economische activiteiten nemen 3,1 procent van het BBP voor hun rekening. In de Luchtvaartnota onderschrijft de Rijksoverheid het belang van de internationale bereikbaarheid van Nederland als belangrijke voorwaarde voor de economische ontwikkeling van Nederland: een innovatieve, concurrerende en ondernemende economie en een duurzame leefomgeving. Een kwalitatief hoogwaardig internationaal verbindingennetwerk is dan ook essentieel om de internationale bereikbaarheid van Nederland te garanderen. In dit hoofdstuk wordt het economisch belang van de luchtvaartsector voor Nederland onderverdeeld naar: 1. Bijdrage aan de Nederlandse economie: de luchtvaartsector draagt bij aan het bruto binnenlands product (BBP) van Nederland en zorgt bovendien voor belastinginkomsten voor de Nederlandse staat. 2. Vestigingsplaatseffecten: een fijnmazig luchtvaartnetwerk met (hoogfrequente) verbindingen naar alle belangrijke global cities maakt de Schipholregio en ook de rest van Nederland tot een aantrekkelijke vestigingsplaats voor multinationals. 3. Werkgelegenheidseffecten: luchtvaart brengt een substantiële hoeveelheid werkgelegenheid met zich mee, zowel direct op het luchthaventerrein als indirect bij bijvoorbeeld toeleveranciers, bij ondernemingen die zich in de Schipholregio vestigen vanwege het gunstige vestigingsklimaat of in de toeristische sector. 4. Welvaartseffecten: (directe) luchtverbindingen verhogen de welvaart van de Nederlandse consument (de passagier) door kortere reistijden en eventueel lagere ticketprijzen. 2.1 Bijdrage aan de Nederlandse economie De bijdrage van de luchtvaartsector aan het bruto binnenlands product (BBP) van Nederland is door Oxford Economics 2 geschat op 11,8 miljard. Dit staat gelijk aan 2,1 procent van het totale BBP van Nederland. Deze bijdrage bestaat uit de directe output van de luchtvaartsector (luchthavens, luchtvaartmaatschappijen en grondafhandeling), de output van toeleveranciers aan de luchtvaartsector en de bestedingen van mensen werkzaam in bovengenoemde sectoren. Als ook de impact van de luchtvaartsector op het toerisme wordt meegenomen dan is de bijdrage van de luchtvaartsector aan het BBP 3,1 procent ( 17,5 miljard). Boston Consulting Group en 2 Oxford Economics (2011) Economic benefits from air transport in the Netherlands. Cijfers hebben betrekking op 2009.
12 4 HOOFDSTUK 2 McKinsey komen tot een totale bijdrage aan de Nederlandse economie van de luchtvaartsector van 26 miljard. 3 Oxford Economics heeft verder becijferd dat een 10 procent groei van het luchtvaartnetwerk ( connectivity ) leidt tot een toename van het BBP van nog eens 365 miljoen. Hiermee gaat Oxford Economics uit van een, naar eigen zeggen, conservatieve elasticiteit van 0,07: een toename van de connectiviteit met 1 procent leidt op lange termijn tot een toename van het BBP met 0,07 procent. Voorts wijst Oxford Economics op de bijdrage van de luchtvaartsector aan de Nederlandse staatskas. Bedrijven en werknemers in de luchtvaartsector betalen ongeveer 2,0 miljard aan belastingen. Daarnaast schat Oxford Economics de bijdrage in de vorm van belastingen door toeleverende bedrijven op ongeveer 1,6 miljard en de belastingen als gevolg van uitgaven van werknemers in bovengenoemde sectoren op 1,3 miljard. Naar schatting van de ATAG 4 zal het aantal luchtreizigers in Europa in 2030 ten opzichte van 2010 zijn verdubbeld. Deze groei zal zich voornamelijk voordoen in de opkomende Oost- Europese markten. Maar ook in West-Europa, en dus in Nederland, wordt een groei van het aantal passagiers verwacht. Dit betekent dat de bijdrage van de luchtvaartsector aan de Nederlandse economie in de komende decennia zal toenemen. 2.2 Vestigingsplaatseffecten en buitenlandse investeringen Een uitgebreid (zakelijk) bestemmingenaanbod op een luchthaven verbetert niet alleen het vestigingsklimaat van de betreffende luchthavenregio, maar heeft ook een positieve invloed op het vestigingsklimaat van het hele land. In de regio Amsterdam zijn momenteel meer dan bedrijven, verenigingen en stichtingen gevestigd. 5 Onderzoekers Bel en Fageda 6 concluderen dat een groei van 10 procent in het aanbod van intercontinentale vluchten vanaf een luchthaven leidt tot een groei van 4 procent in het aantal hoofdkantoren van grote bedrijven dat in de omgeving van de luchthaven gevestigd is. Dit betekent dat het uitgebreide intercontinentale luchtvaartnetwerk op Schiphol in belangrijke mate bijdraagt aan het aantal hoofdkantoren dat in de Amsterdamse regio, bijvoorbeeld op de Zuidas, is gevestigd. Oxford Economics voegt daaraan toe dat een verbetering van de verbondenheid met de rest van de wereld leidt tot een toename van de productiviteit in andere sectoren. Enerzijds wordt die productiviteitstoename veroorzaakt door een toename van de concurrentie op de thuismarkt (in 3 Survey on the Mainport: A review of market development and impact of AAS proposal on airport charges on airlines, Schiphol, and the Dutch economy, April ATAG (2012) Aviation, benefits beyond borders. 5 Kamer van Koophandel (2011) Bedrijvendynamiek region Amsterdam. Betreffen inschrijvingen in het handelsregister per 1 januari Bel en Fageda (2008) Getting there fast: globalization, intercontinental flights and location of headquarters, in Journal of Economic Geography.
13 HET ECONOMISCH BELANG VAN LUCHTVAART 5 casu Nederland) in de vorm van buitenlandse bedrijven die door het uitgebreide luchtvaartnetwerk toetreden tot de Nederlandse markt. Daarnaast krijgen Nederlandse bedrijven door het uitgebreide luchtvaartnetwerk beter toegang tot buitenlandse, goedkopere en meer efficiënte toeleveranciers, hetgeen ook kan leiden tot een productiviteitstoename. Tenslotte leidt een groot luchtvaartnetwerk tot mogelijkheden voor Nederlandse bedrijven om voet aan de grond te krijgen op voor hun lucratieve buitenlandse markten. Ook de Kamer van Koophandel Amsterdam (KvK) 7 benadrukt het belang van het (inter)continentale luchtvaartnetwerk van Schiphol als vestigingsvoorwaarde voor logistieke en internationale topbedrijven in de vier buurgemeenten: Aalsmeer, Amstelveen, Haarlemmermeer en Uithoorn. De KvK noemt het netwerk op Schiphol zelfs de belangrijkste vestigingsvoorwaarde voor deze groep bedrijven. 2.3 Werkgelegenheidseffecten De bijdrage van Schiphol aan de werkgelegenheid in de regio is groot. De werkgelegenheid op Schiphol bij bedrijven binnen de luchtvaartsector is door Oxford Economics geschat op banen. Als daar de werkgelegenheid bij toeleverende bedrijven en de werkgelegenheid als gevolg van uitgaven van werkenden binnen de luchtvaartsector bij op wordt geteld dan komt het onderzoeksbureau op banen. Daarnaast leidt de bedrijvigheid in de luchtvaartsector tot nog eens banen in de toeristische sector. In totaal is dat 3,8 procent van de totale werkgelegenheid in de Nederlandse economie. Dit aantal komt overeen met de bevindingen van de Boston Consulting Group en McKinsey, die uitkomen op een totaal werkgelegenheidseffect van ongeveer banen. Ook de KvK rapporteert grote werkgelegenheidseffecten rond Schiphol. In de buurgemeenten Aalsmeer, Amstelveen, Haarlemmermeer en Uithoorn vindt de KvK bijna banen die aan de luchthaven gerelateerd zijn. Verder hebben Buck Consultants International en SEO 8 becijferd dat de werkgelegenheid per passagier van luchtvaartmaatschappijen met een basis op de betrokken luchthaven groter is. Ter illustratie: de KLM groep heeft in totaal medewerkers. De groep heeft in Nederland FTE s werkzaam, die 86 procent van het totaal aantal FTE s vormen, 9 terwijl de helft van de operaties vertrekt vanuit of aankomt in het buitenland. KLM is daarmee, gemeten in FTE, de derde particuliere werkgever van Nederland. Vooral het intercontinentale netwerk van KLM geeft een aanzienlijke bijdrage aan de werkgelegenheid. Daarmee onderscheidt de maatschappij zich van luchtvaartmaatschappijen die vooral op korte afstand opereren. Tot slot is het van belang te onderkennen dat banen in de air transport services (werkgelegenheid bij luchtvaartmaatschappijen en luchthavens) een twee keer zo hoge productiviteit hebben dan de gemiddelde baan in de Nederlandse economie. Zo concludeert Oxford Economics. 7 Kamer van Koophandel Amsterdam (2010) De lokale lusten van Schiphol. 8 SEO (2005) Economische betekenis marksegmenten. 9 KLM jaarverslag 2011.
14 6 HOOFDSTUK 2 Marginale werkgelegenheidseffecten In veel luchthavengerelateerde cases is het van belang om inzicht te krijgen in de marginale werkgelegenheidseffecten van een uitbreiding van het aantal passagiers van een luchthaven. Deze marginale werkgelegenheidseffecten worden over het algemeen verondersteld groter te zijn op hubluchthavens dan op kleinere luchthavens. Afgaande op de literatuur lijkt het redelijk om voor Schiphol uit te gaan van ongeveer additionele directe arbeidsplaatsen per miljoen additionele passagiers. 10 Voor regionale luchthavens ligt dit aantal vermoedelijk enkele honderden arbeidsplaatsen lager. Schattingen van de marginale indirecte werkgelegenheidseffecten lopen op tot maximaal het dubbele van het aantal directe arbeidsplaatsen. 2.4 Welvaartseffecten voor de Nederlandse passagier Een uitgebreid verbindingennetwerk op een luchthaven brengt belangrijke welvaartseffecten voor de Nederlandse consument (in casu de passagier) met zich mee. Dit welvaartseffect vertaalt zich voornamelijk in een afname van de reistijd door snellere (directe) reisopties en in een afname van de ticketprijs door een toename van de concurrentie. Een voorbeeld ter illustratie: een nieuwe directe route van Schiphol naar de Vietnamese hoofdstad Ho Chi Minh City, die op dit moment (september 2012) niet direct met Schiphol is verbonden, leidt tot een substantieel kortere reistijd, omdat een overstap op een andere luchthaven dan niet meer nodig is. De reistijd neemt in een dergelijk geval minimaal met enkele uren af. De afname van de reistijd in uren vermenigvuldigd met een gevalideerde tijdswaardering leidt tot het welvaartseffect voor de consument als gevolg van een afname in reistijd. Daarbij komt het mogelijke effect als gevolg van meer concurrentie en dus een lagere ticketprijs als andere belangrijke component van het welvaartseffect. Vooral de tijdgevoelige zakelijke passagier waardeert directe verbindingen hoog, waarbij eens te meer het belang van directe (intercontinentale) verbindingen voor het vestigingsklimaat van internationale bedrijven wordt benadrukt. In dat verband is er dan ook een grote welvaartsbijdrage van het intercontinentale KLM-netwerk. KLM bedient 67 (81 inclusief partners) intercontinentale bestemmingen direct. 11 Zonder KLM kunnen er veel minder intercontinentale bestemmingen direct bediend worden, zodat aan dat netwerk aanzienlijke reistijdvoordelen zijn gerelateerd. Veel (intercontinentale) bestemmingen die KLM direct bedient zijn alleen levensvatbaar met een aanzienlijke hoeveelheid transferpassagiers, omdat de lokale markt niet groot genoeg is om een directe operatie te kunnen onderhouden. Als KLM die bestemmingen schrapt, worden die waarschijnlijk niet overgenomen door een andere luchtvaartmaatschappij, omdat die op Schiphol niet over (voldoende) transferpassagiers beschikken. De consequentie daarvan is dat de Nederlandse consument in dat geval niet meer rechtstreeks naar die bestemmingen kan vliegen. Dat resulteert in negatieve consequenties voor het Nederlandse vestigingsklimaat. 10 Zie bijvoorbeeld York Aviation (2004) The social and economic impact of airports in Europe en Kennisinstituut voor Mobiliteitsbeleid (2012) De luchtvaart in het EU-emissiehandelssysteem. 11 Inclusief Europese bestemmingen bedienen KLM en haar partners vanaf Schiphol 169 bestemmingen.
15 HET ECONOMISCH BELANG VAN LUCHTVAART 7 3 Kostenverhogende beleidsmaatregelen In veel gevallen is de som van de negatieve effecten van kostenverhogende beleidsmaatregelen groter dan de inkomsten die een dergelijke maatregel genereert. Met name luchtvaartmaatschappijen, luchthavens, de toeristische sector en de overheid krijgen te maken met omzetderving. Onderzoek heeft verder aangetoond dat invoering van een kostenverhogende beleidsmaatregel idealiter op wereldwijde schaal moet plaatsvinden om de concurrentieverhoudingen niet te verstoren. Op 1 juli 2008 heeft de Nederlandse overheid de vliegbelasting ( ticket tax ) ingevoerd. Met deze maatregel kreeg de luchtvaartsector te maken met een forse verhoging van de kosten. Een jaar later is de vliegbelasting weer op nul gesteld, omdat de additionele belastinginkomsten niet opwogen tegen de nadelige effecten voor de sectorpartijen met doorwerkingen in alle geledingen van de Nederlandse samenleving. 12 In december 2009 is de vliegbelasting officieel afgeschaft. In een later stadium besloten ook de Ierse en de Duitse overheden om de nationale luchtvaartsector soortgelijke belastingmaatregelen op te leggen. Tot op heden zijn zij daar nog niet op teruggekomen en zijn substantiële weglekeffecten aanbodreacties van luchtvaartmaatschappijen zichtbaar. Ook daar is dus het effect van een invoering van een maatregelen op een te kleine geografische schaal zichtbaar. De invoering van dergelijke belastingmaatregelen leidt dus tot omzetderving bij luchtvaartmaatschappijen (door hogere kosten bij absorptie van de belasting en/of hogere ticketprijzen bij doorbelasting aan de reiziger) en luchthavens (door minder verkeer). Daarnaast is er een negatief welvaartseffect voor lokale reizigers die minder reisopties hebben door de eventuele opheffing van bepaalde routes door luchtvaartmaatschappijen. Tot slot nemen de inkomsten als gevolg van een daling van het inkomend toerisme af. Als redenen voor het opleggen van een kostenverhogende beleidsmaatregel op de luchtvaartsector worden veelal de vrijstelling van accijns op kerosine en het nultarief voor de BTW op internationale vliegtickets aangedragen. Verder wordt vaak gewezen op de milieueffecten die het vliegen met zich meebrengt. Deze effecten zouden niet volledig in de prijs van het vliegen naar voren komen. Daartegenover staat dat zoals in het voorgaande geïllustreerd - de luchtvaart een belangrijke motor is voor de Nederlandse economie en voor de Nederlandse werkgelegenheid. Tevens wordt vaak voorbijgegaan aan het feit dat de luchtvaartsector de enige transportsector is die voor haar eigen infrastructuur en het grootste deel van haar beveiliging betaalt, zonder enige vorm van subsidie. Op jaarbasis betalen luchtvaartmaatschappijen op Schiphol ongeveer 750 miljoen aan luchthavengelden, beveiliging, luchtverkeersleiding en geluidsisolatie Ministerie van Financiën (2009) - Wijziging van de wet belastingen op milieugrondslag in verband met de afschaffing van de vliegbelasting, memorie van toelichting. 13 Ontleend aan SEO (2012) Benchmark luchthavengelden en overheidsheffingen.
16 8 HOOFDSTUK Kostenverhogende belastingmaatregelen in de praktijk In de laatste vijf jaar zijn er binnen Europa drie overheden geweest die een op de luchtvaartsector gerichte belastingmaatregel hebben ingevoerd: Nederland, Ierland en Duitsland. Van deze drie invoeringen heeft SEO in effectstudies de effecten voor de verschillende belanghebbenden in kaart gebracht. Het Kennisinstituut voor Mobiliteitsbeleid (KiM) heeft de effecten van de Nederlandse vliegbelasting op het passagiersgedrag in beeld gebracht. Nederlandse vliegbelasting Als gevolg van de invoering van de vliegbelasting in Nederland heeft SEO de vraagreductie voor Nederlandse luchthavens geschat op ongeveer 10 procent van de Nederlandse reismarkt. 14 Dit komt neer op ongeveer 3,5 miljoen passagiers, waarvan het grootste deel gaat vliegen vanaf buitenlandse luchthavens net over de grens. Het KiM kwam tot een reductie van het aantal Nederlandse passagiers op alleen Schiphol die valt toe te schrijven aan de vliegbelasting van ongeveer 1 miljoen passagiers. 15 SEO heeft in haar onderzoek becijferd dat als gevolg van de invoering van de vliegbelasting de totale omzetderving voor luchtvaartgerelateerde bedrijven 1,2 tot 1,3 miljard bedraagt. Het grootste deel hiervan komt voor rekening van luchtvaartmaatschappijen: ongeveer 940 miljoen. Daarnaast krijgen luchthavens (circa 90 miljoen) en reisbureaus ( 120 tot 300 miljoen) ook te maken met een scherpe omzetdaling. Verder nemen ook de opbrengsten uit het inkomend toerisme af met bijna 100 miljoen. Mede door vraaguitval als gevolg van hogere ticketprijzen schat SEO de opbrengst van de vliegbelasting lager in dan de beoogde 350 miljoen, namelijk circa 260 miljoen. Daarbij komt dat de inkomsten voor de overheid uit vennootschapsbelasting en BTW afnemen als gevolg van dalende winsten en minder uitgaven door inkomende toeristen. Tot slot zal het aantal werklozen toenemen, hetgeen de overheid een additionele kostenpost bezorgt door de toename van het aantal werkloosheidsuitkeringen. Dit laatste is vermoedelijk een korte termijneffect, omdat mag worden verondersteld dat het leeuwendeel van de nieuwe werklozen, zeker in hoogconjunctuur, elders een baan vindt. Echter, in tijden van laagconjunctuur, zoals thans (in 2012) het geval is, is het effect op de werkgelegenheid langduriger. De som van de negatieve effecten van de vliegbelasting voor de overheid werd door SEO geschat op 150 tot 280 miljoen, waarmee de opbrengst van ongeveer 260 miljoen voor een groot deel of zelfs in zijn geheel in de vorm van hogere uitgaven en minder belastingopbrengsten weer wegvloeit. Ierse air travel tax Ook de invoering van de Ierse air travel tax zou volgens berekeningen van SEO netto tot meer kosten leiden dan opbrengsten. 16 De omzetderving kwam hier voor een groot deel uit een verlies aan bestedingen van inkomende toeristen. Verder was ook hier sprake van substantiële 14 SEO (2009) Implicaties van de invoering van de ticket-tax. 15 Een dergelijke inschatting is in grote mate afhankelijk van de mate van doorbelasting van de vliegbelasting door luchtvaartmaatschappijen aan reizigers. Als er geen doorbelasting plaatsvindt, is er geen effect voor de reiziger, maar is het negatieve effect voor luchtvaartmaatschappijen wel fors. In de praktijk is het vermoedelijk zo dat doorbelasting deels plaatsvindt, zodat zowel luchtvaartmaatschappijen als reizigers een deel van de lasten dragen. 16 SEO (2009) The implications of the Irish air travel tax.
17 KOSTENVERHOGENDE BELEIDSMAATREGELEN 9 omzetderving voor luchtvaartmaatschappijen, luchthavens en voor de overheid zelf. Tevens leidde de invoering van de belastingmaatregel tot een substantiële verschuiving van vluchten naar andere landen (door Ryanair en Aer Lingus) en in ieder geval op korte termijn tot een substantiële toename van het aantal werklozen. Duitse Flugsteuer Het Deutsches Zentrum für Luft- und Raumfahrt (DLR) en SEO hebben in opdracht van de regio Rheinland-Pfalz de effecten van de invoering van de Duitse Flugsteuer in kaart gebracht. 17 Ook de Duitse case laat op nationaal niveau geen positief beeld zien. Netto bezien worden de beoogde inkomsten van de maatregel van 1,1 miljard niet gehaald door minder belastinginkomsten en hogere werkloosheidsuitkeringen. Daartegenover staat een verlies aan toegevoegde waarde voor de Duitse maatschappij en een verlies aan winst voor de sectorpartijen die de netto-inkomsten van de belastingmaatregel ruimschoots overtreffen. Recente passagierscijfers laten zien dat de ontwikkeling van het binnenlandse verkeer in Duitsland achterblijft bij het verkeer op Europese routes en dat vooral ook de grensluchthavens te maken hebben met een terugloop van passagiers Bovendien heeft de invoering van de belasting ertoe geleid dat low cost carrier Ryanair zich voor een belangrijk deel heeft teruggetrokken van de luchthavens Dusseldorf Weeze en Frankfurt Hahn. Nederland ten opzichte van Ierland en Duitsland De Nederlandse situatie verschilt op enkele punten belangrijk van die van Ierland en ook van die van Duitsland. Zo leidt het feit dat Ierland een eiland is tot geen of zeer beperkte weglekeffecten. Een effect dat in de Nederlandse situatie juist een voorname rol speelde. Daarnaast heeft Duitsland heeft een thuismarkt van bijna 82 miljoen mensen, waardoor het Duitse luchtvaartnetwerk robuuster is dan het Nederlandse, met een kleine 17 miljoen mensen. De Nederlandse luchtvaartmarkt is daarmee extra kwetsbaar voor substantiële weglekeffecten. Invoering vliegbelasting op nationaal niveau extra schadelijk In twee van de bovengenoemde case studies (dus behalve Ierland) valt op dat het zogenoemde weglekeffect erg groot is. Dat betekent dat reizigers bij een verhoging van de ticketprijzen, door bijvoorbeeld belastingmaatregelen, op nationaal niveau snel de weg weten te vinden naar buitenlandse luchthavens net over de grens. Zo vonden Nederlanders na de invoering van de vliegbelasting massaal de weg naar luchthaven Weeze en is ook het aantal Duitsers dat na de invoering van de Flugsteuer gebruik maakt van buitenlandse luchthavens aanzienlijk. Invoering van een dergelijke belastingmaatregel op internationale schaal leidt tot beperkte weglekeffecten. Vraaguitval ontstaat dan in de vorm van reizigers die überhaupt niet meer reizen en in de vorm van reizigers die kiezen voor een alternatief vervoersmiddel (modal shift). Als de maatregel ook de transferpassagier treft en de maatregel is niet wereldwijd ingevoerd, leidt dat tot een aanzienlijk passagiersverlies op de overstapmarkt, zoals het geval bij het EU-emissiehandelssysteem (EU ETS) (zie paragraaf 3.3). De resultaten van bovenstaande onderzoeken laten zien dat het nationaal invoeren van een belastingmaatregel om verschillende redenen een zware impact heeft: 17 DLR & SEO (2010) Studie zur Geplanten Luftverkehrsabgabe der Bundesregierung. 18 ADV Statistieken IVF:
18 10 HOOFDSTUK 3 Sterke passagiersafname door: Weglek naar luchthavens over de grens (een deel van de weglek is na afschaffing van de maatregel blijvend) Overige vraaguitval (door modal shift en afzien van reizen) Substantiële afname van de werkgelegenheid als gevolg van de passagiersafname Aantasting van het Nederlandse luchtvaartnetwerk: vraaguitval kan uiteindelijk leiden tot het verdwijnen van een (substantieel) deel van Nederlands bestemmingenportfolio Rekenvoorbeeld: ticketheffing van 10 voor passagiers met een Europese bestemming en 20 voor passagiers met een intercontinentale bestemming geldig voor zowel O/D- als transferpassagiers de heffing wordt door luchtvaartmaatschappijen volledig doorberekend aan de passagier Stap 1. De heffing leidt tot een passagiersafname op Schiphol van ongeveer 25 procent (ongeveer 10 procent voor O/D en ongeveer 45 procent voor transfer). Stap 2. Dit staat gelijk aan een passagiersafname op Schiphol van 12,5 miljoen. Stap 3. Uitgaande van minimaal banen (direct) per miljoen passagiers en maximaal banen (direct en indirect) per miljoen passagiers leidt dit tot een daling van de directe werkgelegenheid van banen. De afname van de indirecte werkgelegenheid ligt vermoedelijk tussen een derde en het dubbele van het directe werkgelegenheidseffect. Stap 4. Uitgaande van een toegevoegde waarde per luchtvaartgerelateerde baan aan het BBP van Nederland van staat de afname van de directe werkgelegenheid gelijk aan een afname van het BBP van 0,75-2,25 miljard. NB1. In geval van hoogconjunctuur is het werkgelegenheidseffect en het effect op het aantal banen vermoedelijk beperkt, omdat mensen dan sneller een andere baan vinden. NB2. Indien er geen volledige doorberekening van de heffing plaatsvindt, gaat de heffing (deels) ten koste van het resultaat van de betrokken luchtvaartmaatschappij. Dit kan leiden tot het schrappen van verbindingen en tot het afkalven van het (overstap)netwerk. Bron: scenario afgeleid van SEO 20, passagiersmultipliers afgeleid van KiM 21 en Vrije Universiteit Amsterdam 22, relatie werkgelegenheid-bbp afgeleid van Oxford Economics Algemene effecten van kostenverhogende belastingmaatregelen Het KiM heeft een uitgebreide uiteenzetting van verschillende belastingen en heffingen in de luchtvaart gepubliceerd. 24 Grofweg worden vier verschillende vormen van belastingen en/of heffingen onderscheiden: accijns, emissieheffing, vliegbelasting en emissiehandel. Ook het KiM concludeert dat een Europese of, beter nog, een wereldwijde invoering van een maatregel altijd 20 Significance & SEO (2007) - Effecten van verschillende heffingsvarianten op de Nederlandse luchtvaart. 21 Kennisinstituut voor Mobiliteitsbeleid (2012) De luchtvaart in het EU-emissiehandelssysteem. KiM heeft alleen de directe werkgelegenheidseffecten in beeld gebracht, omdat de becijfering van de indirecte effecten volgens het KiM op praktische en fundamentele problemen stuit. 22 Vrije Universiteit Amsterdam (2001) Indirecte effecten van de uitbreiding van Schiphol na 2010, verkenning vanuit een welvaarts-economisch perspectief. 23 Oxford Economics (2011) Economic benefits from air transport in the Netherlands. Cijfers hebben betrekking op Kennisinstituut voor Mobiliteitsbeleid (2010) Belastingen en heffingen in de luchtvaart.
19 KOSTENVERHOGENDE BELEIDSMAATREGELEN 11 wenselijker is dan een invoering van een belastingmaatregel op nationaal niveau. Op de eerste plaats heeft het weglekeffect naar buitenlandse luchthavens, dat optreedt als gevolg van een nationale invoering een negatieve invloed op de concurrentiepositie van Nederland. Op de tweede plaats kan het weglekeffect ertoe leiden dat de emissiereductie (op internationale schaal) beperkt is of dat er zelfs sprake is van een toename: reizigers die vanaf een buitenlandse luchthaven gaan vliegen aanvaarden vaak een langer voortransport (veelal met de auto, omdat regionale luchthavens over het algemeen slecht te bereiken zijn met het openbaar vervoer) met mogelijk zelfs een toename van de emissie van schadelijke stoffen. Voorts hebben onderzoeksbureaus Significance en SEO de effecten van zeven verschillende heffingsvarianten doorgerekend. 25 De cijfers laten zien dat er in de meeste varianten sprake is van meer dan 10 procent passagiersverlies op alle Nederlandse luchthavens. Dergelijke effecten hebben uiteraard een substantiële negatieve impact op de winstgevendheid van luchtvaartmaatschappijen en luchthavens en bovendien op allerlei aan de luchtvaart gerelateerde sectoren. In het meest extreme geval is er zelfs sprake van een passagiersverlies van 26 procent op Schiphol en 12 procent op regionale luchthavens. Daar staat tegenover dat de emissiereductie varieert in de verschillende varianten van 3 tot 28 procent. Het Centraal Planbureau (CPB) heeft het onderzoek als gedegen en waardevol betiteld en wijst bovendien op negatieve werkgelegenheidseffecten van tot banen. 26 Dit zijn evenwel, vooral in tijden van hoogconjunctuur, tijdelijke effecten: mensen die als gevolg hiervan hun baan verliezen, zullen in die gevallen veelal snel een andere baan vinden. In tijden van laagconjunctuur, zoals thans (in 2012) het geval is, is het effect op de werkgelegenheid langduriger. 3.3 Het effect van het EU-emissiehandelssysteem Omdat het EU-emissiehandelssysteem (EU ETS) in alle lidstaten van de Europese Unie (EU) van kracht is, is er in Nederland niet of nauwelijks sprake van een weglekeffect. Daarmee is de schade voor de concurrentiepositie van Nederland beperkter dan in het geval van de vliegbelasting. Echter, omdat voor luchtvaartmaatschappijen van buiten de EU maar voor een beperkt deel van hun netwerk het emissiehandelssysteem van kracht is, is er toch sprake van een verslechterde concurrentiepositie voor luchtvaartmaatschappijen die in de EU zijn gevestigd. Daarmee is er dus weldegelijk sprake van een aantasting van het level playing field. Scheelhaase, Grimme en Schaefer concluderen in hun artikel over de invloed van de opname van de luchtvaarsector in het EU-emissiehandelssysteem dat..network carriers based outside the EU and with a moderate growth of emissions between 2006 and 2012 will most likely gain a significant competitive advantage compared to European network carriers. 27 Ook onderzoeksbureau CE Delft heeft de negatieve invloed van het EU ETS op de concurrentiepositie van EU ETS in kaart gebracht Zij wijzen op het feit dat luchtvaartmaatschappijen uit voornamelijk Noord-Amerika de mogelijkheid hebben om de extra kosten die zij hebben als gevolg van het EU ETS weg te zetten 25 Significance & SEO (2007) Effecten van verschillende heffingsvarianten op de Nederlandse luchtvaart. 26 CPB (2007) Het effect van een vliegticketbelasting: een second opinion. 27 Scheelhaase, Grimme en Schaefer (2010) The inclusion of aviation in the EU emission trading scheme impacts on competition between European and non-european network airlines, in Transportation Research Part D. 28 CE Delft (2008) Competitiveness issues for Dutch aviation from EU ETS. 29 CE Delft en MVA Consultancy (2007) Implications of EU emission trading scheme for competition between EU and non-eu airlines.
20 12 HOOFDSTUK 3 op binnenlandse routes waarop een prijsverhoging minder effect op het aantal passagiers heeft door de afwezigheid van concurrentie (kruissubsidiëring). Effecten voor luchtvaartmaatschappijen Recent heeft het KiM de effecten van het EU ETS voor enkele grote luchtvaartmaatschappijen in beeld gebracht. Daaruit blijkt dat luchtvaartmaatschappijen als KLM, Air France, British Airways en Lufthansa als gevolg van het EU ETS te maken krijgen met aanzienlijke passagiersverliezen (tot passagiers (2,2 procent) voor KLM bij volledige doorbelasting), terwijl niet in de EU gevestigde luchtvaartmaatschappijen als SWISS, Turkish Airlines en Emirates juist profiteren van het systeem (tot extra passagiers (2,7 procent) voor Emirates op routes die beïnvloed worden door EU ETS). 29 Ook het Ministerie van Infrastructuur en Milieu onderkent ook het gevaar van schadelijke gevolgen van het EU ETS voor de luchtvaartsector. Zo wordt in de kamerbrief van Atsma 31 gesteld dat, gezien de prijsgevoeligheid van transferpassagiers, het EU ETS in essentie het schadelijkst is voor luchthavens met een hubfunctie binnen de EU (zoals Schiphol). Als gevolg daarvan profiteren andere maatschappijen als Emirates en Turkish Airlines, die opereren vanuit een voor transferpassagiers gunstig gelegen thuisbasis ten opzichte van Europa, juist van het EU ETS. Het gevolg daarvan is dat de concurrentiepositie van deze maatschappijen ten opzichte van KLM wordt versterkt en het level playing field daarmee wordt aangetast. Volgens de kamerbrief, bestaan de initiële schadelijke gevolgen voor Schiphol en de regio in 2012 als gevolg van het EU ETS uit een passagiersafname van , een omzetderving van 3,6 miljoen en een verlies van ongeveer 200 arbeidsplaatsen in de regio. Verder moet met de invoering van EU ETS rekening worden gehouden met de volgende versterkende effecten: Hogere CO 2-prijzen: een stijging van de CO 2-prijs leidt tot een navenante toename van de negatieve effecten zoals hierboven beschreven. Een gemiddelde CO 2-prijs van 20 betekent voor Schiphol een daling van passagiers, een omzetderving van 7,2 miljoen en een verlies van 400 arbeidsplaatsen in de regio. Generieke tegenmaatregelen derde landen: in reactie op de verplichte deelname van niet- Europese luchtvaartmaatschappijen aan het EU ETS hebben 23 derde landen een verklaring getekend dat zij tegenmaatregelen nemen tegen de EU en haar lidstaten. Een boycot van het EU ETS van alle andere landen leidt ertoe dat bovenstaande negatieve effecten met een factor 1,5 toenemen. Een andere mogelijke generieke maatregel waarmee is gedreigd is het verdrievoudigen van de overvliegrechten over Siberië. Deze verdrievoudiging zou voor KLM een additionele schadepost van 160 miljoen op jaarbasis betekenen. Specifieke tegenmaatregelen derde landen: indien individuele landen daar bovenop besluiten om nog specifieke vergeldingsmaatregelen te nemen tegen Nederland kunnen er door verdere stapeling van effecten serieuze gevolgen zijn voor de concurrentiepositie van de Nederlandse luchtvaartsector. Terugkijkend naar eerdere conflicten is het niet ondenkbaar dat specifieke vergeldingsmaatregelen worden genomen tegen een kleine lidstaat als Nederland, die de Nederlandse luchtvaartsector onevenredig treffen. Zo geeft het KiM aan dat de specifieke tegenmaatregelen die tegen Nederland waren genomen vanwege de aanscherping van geluidsrichtlijnen door de EU tot een totale omzetderving van 25 tot 30 miljoen voor de KLM hebben geleid Kennisinstituut voor Mobiliteitsbeleid (2012) De luchtvaart in het EU-emissiehandelssysteem. 31 Ministerie van Infrastructuur en Milieu (2012) Samenvatting onderzoek EU ETS op de luchtvaart. 32 Kennisinstituut voor Mobiliteitsbeleid (2012) De luchtvaart in het EU-emissiehandelssysteem.
KLM-bijdrage aan de Internetconsultatie Belasting op Luchtvaart
KLM-bijdrage aan de Internetconsultatie Belasting op Luchtvaart Vraag 1 Hoe kijkt u aan tegen deze aspecten van een belasting op luchtvaart? Zijn er onderwerpen die u in dit verband onder de aandacht wil
Nadere informatieDe luchtvaart in het EU-emissiehandelssysteem. Samenvatting
Samenvatting De luchtvaart valt sinds 1 januari 2012 onder het Europese emissiehandelssysteem (ETS) en moet voor een deel van haar CO 2 - emissies emissierechten kopen. Bij een prijs van 10 euro per emissierecht
Nadere informatieTabel 1: De bijdrage van RtHA aan de regionale economie op basis van 2,4 miljoen passagiers
Prognose 2020 Door Alexander Otgaar, RHV Erasmus Universiteit Rotterdam Diverse studies zijn in het verleden uitgevoerd met als doel om de economische bijdrage van Rotterdam the Hague Airport (hierna aan
Nadere informatieLaat uw stem horen! Maak nu bezwaar tegen de vliegtaks!
Laat uw stem horen! Maak nu bezwaar tegen de vliegtaks! In het regeerakkoord staat het voornemen om per 2021 opnieuw een vliegtaks in te voeren. Het is onvoorstelbaar dat de overheid zich twee keer aan
Nadere informatieHet economisch belang van luchtvaart. Is stilstand of krimp slecht voor Nederland?
Het economisch belang van luchtvaart Is stilstand of krimp slecht voor Nederland? CE Delft Onafhankelijk onderzoek en advies sinds 1978 Energie, transport en grondstoffen Economische, technische en beleidsmatige
Nadere informatie11 september 2001; de oorlog in Irak; de SARS epidemie; de fusie tussen Air France en de KLM; de opkomst van de goedkope luchtvaartmaatschappijen.
Kan Schiphol de reizigers nog wel aan in 2020? Eric Kroes Directeur van Significance Hoeveel luchtreizigers zijn er op Schiphol te verwachten in 2020? Kan de luchthaven die aantallen nog wel aan? Levert
Nadere informatieLuchtvaart. 1. Invloed van prijsmaatregelen op luchtvaartmaatschappijen, luchthavens en consumenten en de invloed van schaarse capaciteit.
Dit document bevat de volgende onderwerpen: 1. Invloed van prijsmaatregelen op luchtvaartmaatschappijen, luchthavens en consumenten en de invloed van schaarse capaciteit. 2. Emissiehandel en CO 2 -compensatie.
Nadere informatieOntwikkelingen Nederlandse luchtvaart. Een beknopt overzicht
Ontwikkelingen Nederlandse luchtvaart Een beknopt overzicht Ontwikkelingen Nederlandse luchtvaart Een beknopt overzicht Dit rapport is geschreven door: Jasper Faber Eric Tol Wilhelmina van Wijlen Delft,
Nadere informatieAanbevelingen bij het rapport Drempelvrees?
Aanbevelingen bij het rapport Drempelvrees? Amsterdam, januari 2008 In opdracht van het Ministerie van Financiën Aanbevelingen bij het rapport Drempelvrees? Aanbevelingen naar aanleiding van de conclusies
Nadere informatieDe rol van regionale luchthavens in Europa Verleden, heden en toekomst
De rol van regionale luchthavens in Europa Verleden, heden en toekomst Jan Veldhuis SEO Economisch Onderzoek 14 februari 2013 Verwevenheid tussen verkeersvolume en economie Passagiers Regionale economie
Nadere informatieAdvies van de commissie van economische deskundigen over de CPB studie Economisch optimale waterveiligheid in het IJsselmeergebied *
Advies van de commissie van economische deskundigen over de CPB studie Economisch optimale waterveiligheid in het IJsselmeergebied * Amsterdam, januari 2014 In opdracht van Ministerie van Infrastructuur
Nadere informatieSamenvatting ... 7 Samenvatting
Samenvatting... In rapporten en beleidsnotities wordt veelvuldig genoemd dat de aanwezigheid van een grote luchthaven én een grote zeehaven in één land of regio, voor de economie een bijzondere meerwaarde
Nadere informatieOngezien, onverkocht?
Ongezien, onverkocht? Amsterdam, maart 2012 In opdracht van VBO Makelaar Ongezien, onverkocht? Funda en concurrentie op de markt voor woningmakelaardij Marco Kerste Barbara Baarsma Nicole Rosenboom Peter
Nadere informatieSamenvatting ... ... Tabel 1 Kwalitatieve typering van de varianten
Samenvatting................. In juli 2008 heeft de Europese Commissie een strategie uitgebracht om de externe kosten in de vervoersmodaliteiten te internaliseren. 1 Op korte termijn wil de Europese Commissie
Nadere informatieDe economie van de luchtvaart; waarde voor Eindhoven? Presentatie BVM 2 25 augustus 2018, Knegsel Dr Walter J.J. Manshanden
De economie van de luchtvaart; waarde voor Eindhoven? Presentatie BVM 2 25 augustus 2018, Knegsel Dr Walter J.J. Manshanden Ontwikkeling aantal passagiers, 2008-16 Landen EU > 50 miljoen pax in 2016 Aantal
Nadere informatieHet passagierspotentieel van de Luchthaven Twente
Amsterdam, mei, 2010 In opdracht van Vereniging Omwonenden Luchthaven Twente Het passagierspotentieel van de Luchthaven Twente Jan Veldhuis Roetersstraat 29-1018 WB Amsterdam - T (+31) 20 525 1630 - F
Nadere informatieEffecten van alternatieve varianten van de vliegbelasting. eindrapport
Effecten van alternatieve varianten van de vliegbelasting eindrapport II Den Haag, 15 oktober 2008 in opdracht van het Ministerie van Verkeer en Waterstaat, het Ministerie van Financiën, en het Ministerie
Nadere informatieVoorlopige update PwC rapport 2013: Laaggeletterdheid in Nederland kent aanzienlijke maatschappelijke kosten
24 Voorlopige update PwC rapport 2013: Laaggeletterdheid in Nederland kent aanzienlijke maatschappelijke kosten Maart 2017 PwC is het merk waaronder PricewaterhouseCoopers Accountants N.V. (KvK 34180285),
Nadere informatieGrensoverschrijdend Nederlandse economie groeit van buitenlandse reis
Grensoverschrijdend Nederlandse economie groeit van buitenlandse reis 2 3 Even toelichten Om maar meteen met de deur in huis te vallen. In de driehoek uitgaand, binnenlands en inkomend toerisme wordt het
Nadere informatieSchadevoorziening bij brand- en bouwveiligheid
Schadevoorziening bij brand- en bouwveiligheid Amsterdam, september 2013 In opdracht van WODC Schadevoorziening bij brand- en bouwveiligheid Een evenwichtig systeem? Bert Hof en Nicole Rosenboom Roetersstraat
Nadere informatieINSCHATTING VAN DE IMPACT VAN DE KILOMETERHEFFING VOOR VRACHTVERVOER OP DE VOEDINGSINDUSTRIE. Studie in opdracht van Fevia
INSCHATTING VAN DE IMPACT VAN DE KILOMETERHEFFING VOOR VRACHTVERVOER OP DE VOEDINGSINDUSTRIE Studie in opdracht van Fevia Inhoudstafel Algemene context transport voeding Enquête voedingsindustrie Directe
Nadere informatieAan de Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten- Generaal Postbus EA DEN HAAG
Aan de Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten- Generaal Postbus 20018 2500 EA DEN HAAG www.rijksoverheid.nl www.facebook.com/minbzk www.twitter.com/minbzk Uw kenmerk Datum 17 mei 2018 Betreft Beantwoording
Nadere informatieFactsheet Eindhoven Airport
Factsheet Eindhoven Airport Geschiedenis: - 1932 Vliegveld Welschap geopend - 1984 Passagiers terminal gebouwd - 2002 Komst Ryanair - 2006 Komst Wizz Air en Transavia - 2009 KLM stopt - 2013 Ryanair opent
Nadere informatieVraag 1. Antwoord ter inspiratie
Vraag 1. Hoe kijkt u aan tegen deze aspecten van een belasting op luchtvaart? Zijn er onderwerpen die u in dit verband onder de aandacht wil brengen en zo ja, kunt u deze Het principe van de vervuiler
Nadere informatieTitel Proposal for a Council Directive on a Common Consolidated Corporate Tax Base
Fiche 4: Richtlijn gemeenschappelijke geconsolideerde heffingsgrondslag voor de vennootschapsbelasting (CCCTB) 1) Algemene gegevens Titel Proposal for a Council Directive on a Common Consolidated Corporate
Nadere informatieSCHIPHOL: GOUDEN DRIEHOEK OF GRIJZE MASSA? Jan Veldhuis KIVI, Den Haag, 10 december 2015
SCHIPHOL: GOUDEN DRIEHOEK OF GRIJZE MASSA? Jan Veldhuis KIVI, Den Haag, 10 december 2015 Jan Veldhuis 2 1968 1975: Studie algemene econometrie (Tilburg) 1975 1979: Vervoerseconomisch onderzoek (NEA, Rijswijk)
Nadere informatieWTL Samenvatting Conclusie verdubbeling
Mei 2014 Inhoud Samenvatting... 1 Conclusie... 1 1. Definitieve cap op het luchtverkeer van Schiphol... 2 2. Het algemene economische belang van Schiphol... 2 2.1 Positief welvaartseffect... 2 2.2 Negatief
Nadere informatieMultiregionale economische effecten van de mainport Schiphol
Multiregionale economische effecten van de mainport Schiphol Gerlof Rienstra, directeur Rienstra Beleidsonderzoek en Beleidsadvies (gerlof.rienstra@outlook.com, tel. 06 51 207 198) Olaf Koops, directeur
Nadere informatieTweede Kamer der Staten-Generaal
Tweede Kamer der Staten-Generaal 2 Vergaderjaar 2017 2018 34 802 Wijziging van de Wet luchtvaart in verband met de implementatie van richtlijn nr. 2009/12/EG van het Europese Parlement en de Raad van de
Nadere informatieWerkgelegenheidsrapportage Haarlemmermeer Inleiding
Inleiding De werkgelegenheid in Haarlemmermeer is in 2014 vrijwel gelijk gebleven. Het aantal werkzame personen nam af met 238; een daling van 0,2%. Het totaal komt hiermee op 117.550 full-time arbeidsplaatsen.
Nadere informatieEffecten van Mobility Mixx voor de BV Nederland
Effecten van Mobility Mixx voor de BV Nederland Indicatie van het potentieel van Mobility Mixx wanneer toegepast op het gehele Nederlandse bedrijfsleven Notitie Delft, november 2010 Opgesteld door: A.
Nadere informatieEffecten van een nationale vliegbelasting
Effecten van een nationale vliegbelasting Amsterdam, november 2018 In opdracht van KLM Royal Dutch Airlines Effecten van een nationale vliegbelasting R. Lieshout T. Boonekamp J. Zuidberg SEO Economisch
Nadere informatieEconomische effecten van een verlaging van de administratieve lasten
CPB Notitie Datum : 7 april 2004 Aan : Projectdirectie Administratieve Lasten Economische effecten van een verlaging van de administratieve lasten 1 Inleiding Het kabinet heeft in het regeerakkoord het
Nadere informatieBenchmark luchthavengelden en overheidsheffingen
Amsterdam, 7 oktober 2009 In opdracht van Directoraat Generaal Luchtvaart en Maritieme zaken (DGLM) Benchmark luchthavengelden en overheidsheffingen Voor de jaren 2003, 2008 en 2009 J. Zuidberg Roetersstraat
Nadere informatieSamenvatting Regionaal-Economische betekenis Lelystad Airport
Samenvatting Regionaal-Economische betekenis Lelystad Airport Inhoud Blz. 1 Inleiding 1 2 Trends in de luchtvaart 2 3 SWOT Lelystad Airport 2 4 Scenario s 5 5 Economische betekenis 5 6 Hoe nu verder? 7
Nadere informatieImplicaties van de invoering van de ticket-tax
Amsterdam, maart 2009 in opdracht van ANVR en NBTC Implicaties van de invoering van de ticket-tax Drs. Jan Veldhuis Roetersstraat 29-1018 WB Amsterdam - T (+31) 20 525 1630 - F (+31) 020 525 1686 - www.seo.nl
Nadere informatieInternetconsultatie belasting op luchtvaart
Internetconsultatie belasting op luchtvaart Inleiding Afspraak regeerakkoord: drie sporen In het regeerakkoord Vertrouwen in de toekomst heeft het kabinet afgesproken dat een belasting op luchtvaart zal
Nadere informatieQuick Scan Schiphol na 2020
Quick Scan Schiphol na 2020 Samenvatting en conclusies Het mainportbeleid voor Schiphol is al tientallen jaren op volumegroei gericht. Het kabinet lijkt dit te willen voortzetten. Dit leidt tot een verhoogde
Nadere informatie5 mei Onderzoek: Vliegverkeer in Nederland
5 mei 2018 Onderzoek: Vliegverkeer in Nederland Over het EenVandaag Opiniepanel Het EenVandaag Opiniepanel bestaat uit ruim 55.000 mensen. Zij beantwoorden vragenlijsten op basis van een online onderzoek.
Nadere informatieEerste Kamer der Staten-Generaal
Eerste Kamer der Staten-Generaal 1 Vergaderjaar 2013 2014 31 936 Luchtvaartnota D VERSLAG VAN EEN SCHRIFTELIJK OVERLEG Vastgesteld 27 augustus 2014 Ordening 1 hebben kennis genomen van het voorgehangen
Nadere informatieCompensatie bij vertraging in de luchtvaart
Compensatie bij vertraging in de luchtvaart Amsterdam, november 2013 In opdracht van Ministerie van Infrastructuur en Milieu Compensatie bij vertraging in de luchtvaart Een vergelijking van de regeling
Nadere informatie6. Zee- en luchthavens: poorten op Europa en de wereld
6. Zee- en luchthavens: poorten op Europa en de wereld De totale toegevoegde waarde van de Vlaamse zeehavens en luchthavens nam in 2006 toe. De directe toegevoegde waarde van de zeehavens nam af, maar
Nadere informatieNov 2018 verkiezingen ORS Vertegenwoordiger kan Peter /of vervanger zijn (specialist DR 2.0) Waar sturen we onze vertegenwoordiger mee op pad?
Nov 2018 verkiezingen ORS Vertegenwoordiger kan Peter /of vervanger zijn (specialist DR 2.0) Waar sturen we onze vertegenwoordiger mee op pad? Wat vinden wij als DR op belangrijke thema s? Moeten we als
Nadere informatiePRESENTATIE Eindhoven Airport. Airneth 14 februari 2013
PRESENTATIE Eindhoven Airport Airneth 14 februari 2013 Ondernemingsvisie Eindhoven Airport Een goede internationale bereikbaarheid faciliteert de regio Zuidoost-Brabant bij de economische ontwikkeling.
Nadere informatieImplicaties van de invoering van de ticket-tax
Amsterdam, Maart 2009 In opdracht van ANVR en NBTC Implicaties van de invoering van de ticket-tax Drs. Jan Veldhuis Roetersstraat 29-1018 WB Amsterdam - T (+31) 20 525 1630 - F (+31) 020 525 1686 - www.seo.nl
Nadere informatieStrategie Schiphol Group
Strategie Schiphol Group Om de preferred airport in Europa te blijven, wil Schiphol Group de luchthaven verder ontwikkelen als hoogwaardige hub. Daartoe werken we nauw samen met onze homecarrier KLM, die
Nadere informatieDe luchtvaart in het EUemissiehandelssysteem
De luchtvaart in het EUemissiehandelssysteem Gevolgen voor de luchtvaartsector, consumenten en het milieu Kennisinstituut voor Mobiliteitsbeleid Gevolgen voor de luchtvaartsector, consumenten en het milieu
Nadere informatieSchiphol. de economische motor. Schiphol: de economische motor. AirportCity. www.schiphol.nl. www.youtube.com/schiphol
Schiphol de economische motor AirportCity Amsterdam Airport Schiphol is een lichtend voorbeeld van een AirportCity: een toonaangevende efficiënte luchthaven die haar bezoekers en de daar gevestigde ondernemingen
Nadere informatieKosten-batenanalyse Luchthaven Twente
Kosten-batenanalyse Luchthaven Twente Wijzigingen bij 2,4 miljoen passagiers Opdrachtgever: Vliegwiel Twente Maatschappij ECORYS Nederland BV Rotterdam, 23 september 2009 ECORYS Nederland BV Postbus 4175
Nadere informatie25 jaar bewegen rond de luchthaven
25 jaar bewegen rond de luchthaven Peter Joustra Senior Projectleider 13 november 2015 @peter_joustra #SADC_NL Outline 1. SADC : organisatie en scope. 2. Van 1987 tot heden: de ontwikkeling van luchthaven
Nadere informatieBenchmark luchthavengelden en overheidsheffingen
Benchmark luchthavengelden en overheidsheffingen Amsterdam, januari 2015 In opdracht van Ministerie van Infrastructuur en Milieu, Directoraat-Generaal Bereikbaarheid Benchmark luchthavengelden en overheidsheffingen
Nadere informatieBenchmark luchthavengelden en overheidsheffingen
Benchmark luchthavengelden en overheidsheffingen Amsterdam, februari 2013 In opdracht van Ministerie van Infrastructuur & Milieu, Directoraat-Generaal Bereikbaarheid Benchmark luchthavengelden en overheidsheffingen
Nadere informatieEconomisch belang marktsegmenten Schiphol
Rogier Lieshout Thijs Boonekamp 23 november 2017 Roetersstraat 29 1018 WB Amsterdam Tel: +31 (0)20 252 1630 secretariaat@seo.nl www.seo.nl 1. Inleiding Inhoud Schiphol bereikt dit jaar naar verwachting
Nadere informatieMeet-up: een beter klimaat voor kinderopvang Over de kosten en baten van investeren in kinderen. Janneke Plantenga, Waarborgfonds, 2 november 2017
Meet-up: een beter klimaat voor kinderopvang Over de kosten en baten van investeren in kinderen Janneke Plantenga, Waarborgfonds, 2 november 2017 Presentation Janneke Plantenga Wat zijn de kosten en baten
Nadere informatieBenchmark luchthavengelden en overheidsheffingen
Benchmark luchthavengelden en overheidsheffingen Amsterdam, april 2016 In opdracht van Ministerie van Infrastructuur en Milieu, DirectoraatGeneraal Bereikbaarheid Benchmark luchthavengelden en overheidsheffingen
Nadere informatieVraag 1 Heeft u kennisgenomen van het bericht Steun voor KLM schadelijk voor Schiphol en Waarom zou je concurrentie KLM tegenhouden??
> Retouradres Postbus 20901 2500 EX Den Haag De voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Binnenhof 4 2513 AA DEN HAAG Plesmanweg 1-6 2597 JG Den Haag Postbus 20901 2500 EX Den Haag T 070-456
Nadere informatieVraag Antwoord Scores
Opgave 1 1 maximumscore 2 Een antwoord waaruit blijkt dat consumenten (bepaalde) aankopen naar voren halen, wanneer ze een hoge / hogere inflatie in de komende periode verwachten. 2 maximumscore 2 Een
Nadere informatieFactsheet ontwikkeling luchtvaart. Kennisinstituut voor Mobiliteitsbeleid
Notitie over de ontwikkeling van Schiphol in vergelijking met concurrerende luchthavens in de periode 2007-2009 Kennisinstituut voor Mobiliteitsbeleid Joost Kolkman Maart 2010 Inhoud 1 Inleiding 3 2 Wereldwijd
Nadere informatieDe voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Binnenhof AA DEN HAAG
> Retouradres Postbus 20901 2500 EX Den Haag De voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Binnenhof 4 2513 AA DEN HAAG Rijnstraat 8 2515 XP Den Haag Postbus 20901 2500 EX Den Haag T 070-456 0000
Nadere informatieEconomisch belang van de hubfunctie van Schiphol
Economisch belang van de hubfunctie van Schiphol Amsterdam, september 2015 In opdracht van de Ministeries van Infrastructuur en Milieu, Economische Zaken en Financiën Economisch belang van de hubfunctie
Nadere informatieGroningen Airport Eelde: Investeren in de Toegangspoort van het Noorden
Groningen Airport Eelde: Investeren in de Toegangspoort van het Noorden 1 Inleiding Luchthaven bestaat sinds 1931 In Luchtvaartnota van het Rijk 2011 aangemerkt als luchthaven van nationaal belang Aandeelhouders:
Nadere informatieSCHATTING BBO OPBRENGSTEN
SCHATTING BBO OPBRENGSTEN 1. Opbrengsten BBO aan overheidsinkomsten Voordat wordt ingegaan op de opbrengsten die de BBO aan Lands kas zal bijdragen, wordt stilgestaan bij het gegeven dat het BBO-stelsel
Nadere informatieEindexamen economie vmbo gl/tl 2006 - II
BEOORDELINGSMODEL Aan het juiste antwoord op een meerkeuzevraag wordt één punt toegekend. HET GROTE ONDERNEMERSSPEL 1 B 2 A 3 maximumscore 2 Voorbeeld van een juiste berekening: Loonkosten in twee jaar:
Nadere informatieWerkgelegenheidsrapportage Haarlemmermeer Inleiding
Inleiding De werkgelegenheid in Haarlemmermeer is in 2015 aanzienlijk gestegen. Het aantal werkzame personen is toegenomen met 1,4% (1.700). Het totaal komt hiermee op ruim 119.000 arbeidsplaatsen (voltijds)
Nadere informatieBenchmark luchthavengelden en overheidsheffingen
Benchmark luchthavengelden en overheidsheffingen Amsterdam, februari 2014 In opdracht van Ministerie van Infrastructuur en Milieu Benchmark luchthavengelden en overheidsheffingen Voor de jaren 2003, 2008,
Nadere informatieWerkgelegenheidseffecten Eindhoven Airport. Uitgevoerd door Stratagem Strategic Research BV
Werkgelegenheidseffecten Eindhoven Airport Uitgevoerd door Stratagem Strategic Research BV 12 maart 2012 1 Inleiding In 2007 hebben Stratagem en Ecorys onderzoek verricht naar de toenmalige en mogelijk
Nadere informatieVoorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Postbus 20018 2500 EA 'S-GRAVENHAGE
> Retouradres Postbus 20201 2500 EE Den Haag Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Postbus 20018 2500 EA 'S-GRAVENHAGE Korte Voorhout 7 2511 CW Den Haag Postbus 20201 2500 EE Den Haag www.rijksoverheid.nl
Nadere informatieKwalitatieve gevolgen voor de werkgelegenheid op korte termijn van de tegenbegrotingen
CPB Notitie Datum : 28 september 2009 Aan : Tweede Kamer Kwalitatieve gevolgen voor de werkgelegenheid op korte termijn van de tegenbegrotingen 1 Inleiding Tijdens de afgelopen Algemene Politieke Beschouwingen
Nadere informatieTicketprijsmonitor Amsterdam-Paramaribo
Ticketprijsmonitor Amsterdam-Paramaribo Amsterdam, 1 september 29 In opdracht van DGLM Ticketprijsmonitor Amsterdam-Paramaribo Bijlage bij: Amsterdam-Paramaribo: Open Skies of Open Market? drs. R. Lieshout
Nadere informatieWindmolenparken Zichtbaar vanaf de kust
Windmolenparken Zichtbaar vanaf de kust De impact op recreatie en toerisme -Addendum bij de studie uit 2014- Inhoud Blz. 1 Inleiding 1 2 Omvang van de impact (actualisatie) 3 3 Conclusies en aanbevelingen
Nadere informatieToerisme in perspectief. NBTC Holland Marketing Afdeling Research
Toerisme in perspectief NBTC Holland Marketing Afdeling Research Inleiding In dit rapport wordt op hoofdlijnen een beeld geschetst van trends en ontwikkelingen in het (internationaal) toerisme en de factoren
Nadere informatiede Nederlandse Orde van Belastingadviseurs Commissie Wetsvoorstellen
de Nederlandse Orde van Belastingadviseurs Commissie Wetsvoorstellen Aan Ministerie van Financiën Ingediend op: https://www.internetconsultatie.nl/luchtvaartbelasting Amsterdam, 4 september 2018 Betreft:
Nadere informatieVereniging Omwonenden Luchthaven Eelde
Vereniging Omwonenden Luchthaven Eelde 'voor de kwaliteit van de leefomgeving' Aan Provinciale Staten van Drenthe en Groningen Eelde, 15-11-2009 Betreft: Oplopende verliezen Luchthaven Eelde en perspectief
Nadere informatieEindexamen economie vwo I
Beoordelingsmodel Opmerking Algemene regel 3.6 is ook van toepassing als gevraagd wordt een gegeven antwoord toe te lichten, te beschrijven en dergelijke. Opgave maximumscore 2 Door de vermindering van
Nadere informatieWerkstuk Aardrijkskunde Schiphol als mainport
Werkstuk Aardrijkskunde Schiphol als mainport Werkstuk door een scholier 2540 woorden 2 december 2005 6,2 30 keer beoordeeld Vak Aardrijkskunde Inhoudsopgave Inhoudsopgave Inleiding De ontwikkeling van
Nadere informatieEindexamen economie 1-2 vwo 2007-II
Beoordelingsmodel Opmerking Algemene regel 3.6 is ook van toepassing als gevraagd wordt een gegeven antwoord toe te lichten, te beschrijven en dergelijke. Opgave 1 1 maximumscore 1 0,15 0,12 100% = 25%
Nadere informatie6,8. Werkstuk door een scholier 1956 woorden 21 november keer beoordeeld. Aardrijkskunde
Werkstuk door een scholier 1956 woorden 21 november 2006 6,8 167 keer beoordeeld Vak Methode Aardrijkskunde De Geo Hoofdvraag: Hoe moet het verder met de luchtvaart op schiphol? Ik denk dat Schiphol wel
Nadere informatieDe maatschappelijke kosten en baten van een luchthaven in zee moeten in beeld komen
! Terug naar Krant Bas ter Weel, Carl Koopmans, Rogier Lieshout Opinie 14 uur Tekst Krant " # 5 reacties $ % De maatschappelijke kosten en baten van een luchthaven in zee moeten in beeld komen Opinie Carl
Nadere informatieNieuwe waardering van tijd: Implicatie voor reizigersgedrag, - modellen en beleid Jan Veldhuis SEO Economisch Onderzoek
Nieuwe waardering van tijd: Implicatie voor reizigersgedrag, - modellen en beleid Jan Veldhuis SEO Economisch Onderzoek www.seo.nl - secretariaat@seo.nl - +31 20 525 1630 Airneth Seminar Den Haag, 25 september
Nadere informatieDe voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Binnenhof AA DEN HAAG
> Retouradres Postbus 20901 2500 EX Den Haag De voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Binnenhof 4 2513 AA DEN HAAG Rijnstraat 8 2515 XP Den Haag Postbus 20901 2500 EX Den Haag T 070-456 0000
Nadere informatieInternationale handel H7 1. Internationale handel. Waarom importeren: 25-2-2013. Waar komt het vandaan?
Internationale handel H7 1 Waar komt het vandaan? Economie voor het vmbo (tot 8,35 m.) Internationale handel Importeren = invoeren (betalen) Exporteren = uitvoeren (verdienen) Waarom importeren: Meer keuze
Nadere informatieLigt de toekomst van Schiphol in Dubai?
Ligt de toekomst van Schiphol in Dubai? Over de opkomst van Dubai als mega hub en hoe samenwerking met deze luchthaven de concurrentiepositie van Schiphol kan versterken. Abdel El Makhloufi & Sander Onstein
Nadere informatieVoorzitters van de Eerste en Tweede Kamer der Staten- Generaal Postbus EA 'S-GRAVENHAGE. Datum Aankoop aandelen Air France-KLM
> Retouradres Postbus 20201 2500 EE Den Haag Voorzitters van de Eerste en Tweede Kamer der Staten- Generaal Postbus 20018 2500 EA 'S-GRAVENHAGE Korte Voorhout 7 2511 CW Den Haag Postbus 20201 2500 EE Den
Nadere informatieDe voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Binnenhof AA DEN HAAG. Datum 29 april 2016 Betreft Actieagenda Schiphol
> Retouradres Postbus 20901 2500 EX Den Haag De voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Binnenhof 4 2513 AA DEN HAAG Plesmanweg 1-6 2597 JG Den Haag Postbus 20901 2500 EX Den Haag T 070-456
Nadere informatieTweede Kamer der Staten-Generaal
Tweede Kamer der Staten-Generaal 2 Vergaderjaar 2005 2006 29 665 Evaluatie Schipholbeleid Nr. 36 BRIEF VAN DE STAATSSECRETARIS VAN VERKEER EN WATER- STAAT Aan de Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal
Nadere informatieMet beide benen op de grond: De toepassing van OEI in de luchtvaart
Met beide benen op de grond: De toepassing van OEI in de luchtvaart Airneth Lunchseminar Den Haag, 13 november 2008 Prof.dr. Carl Koopmans Kennisinstituut voor Mobiliteitsbeleid (KiM) Inhoud 1. OEI 2.
Nadere informatieTweede Kamer der Staten-Generaal
Tweede Kamer der Staten-Generaal 2 Vergaderjaar 2012 2013 Aanhangsel van de Handelingen Vragen gesteld door de leden der Kamer, met de daarop door de regering gegeven antwoorden 66 Vragen van het lid Kuiken
Nadere informatieEconomische effecten Schiphol
Economische effecten Schiphol Amsterdam, juli 2017 In opdracht van Provincie Noord-Holland Economische effecten Schiphol Over indirecte effecten en de gevolgen van capaciteitsschaarste Guillaume Burghouwt
Nadere informatieBIJLAGE A KENGETALLEN In deze bijlage geven we in overzichtelijke tabellen de kengetallen weer die gebruikt zijn ter bepaling van de effecten van het kantoren- en bedrijventerreinenprogramma voor de regio
Nadere informatieBijlage 2: gevolgen verhoging energiebelasting op aardgas in de eerste schijf met 25%
Bijlage 2: gevolgen verhoging energiebelasting op aardgas in de eerste schijf met 25% Inleiding Deze bijlage bevat de effecten van een mogelijke verhoging van de energiebelasting (EB) op aardgas in de
Nadere informatieArbeidsproductiviteit in MKB en grootbedrijf
M21221 Arbeidsproductiviteit in MKB en groot Verklaring van verschillen tussen MKB en groot en ontwikkelingen 1993-29 Anne Bruins Ton Kwaak Zoetermeer, november 212 Arbeidsproductiviteit in MKB en groot
Nadere informatieEindexamen economie 1-2 vwo 2007-I
Beoordelingsmodel Algemene regel 3.6 is ook van toepassing als gevraagd wordt een gegeven antwoord toe te lichten, te beschrijven en dergelijke. Opgave 1 1 maximumscore 2 q v = 200 1,25 + 450 = 200 q a
Nadere informatieVraag 1 Heeft u kennisgenomen van de uitzending van Groeten van Max op 29 juni 2015 over de onduidelijkheid over toeslagen op vliegtickets?
> Retouradres Postbus 20901 2500 EX Den Haag De voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Binnenhof 4 2513 AA DEN HAAG Plesmanweg 1-6 2597 JG Den Haag Postbus 20901 2500 EX Den Haag T 070-456
Nadere informatiePosition Paper. Actieagenda Schiphol. Vakbonden in actie voor Actieagenda Schiphol
Position Paper Actieagenda Schiphol Vakbonden in actie voor Actieagenda Schiphol Paper van: VNV, FNV Luchtvaart, VNC, CNV Vakmensen, NVLT, VCP, De Unie, VHKP Mei 2016 Gezien het economisch belang en de
Nadere informatieVraag Antwoord Scores
Algemene regel 3.6 is ook van toepassing als gevraagd wordt een gegeven antwoord toe te lichten, te beschrijven en dergelijke. Opgave 1 1 maximumscore 1 Voordat de export wegviel was er evenwicht op de
Nadere informatieTweede Kamer der Staten-Generaal
Tweede Kamer der Staten-Generaal 2 Vergaderjaar 2015 2016 29 665 Evaluatie Schipholbeleid Nr. 224 BRIEF VAN DE STAATSSECRETARIS VAN INFRASTRUCTUUR EN MILIEU EN DE MINISTER VAN ECONOMISCHE ZAKEN Aan de
Nadere informatieEconomische impact Bèta College & Delta Academy
Economische impact Bèta College & Delta Academy Onderzoek naar de jaarlijkse economische impact van de komst van het Bèta College en de uitbreiding van de Delta Academy op de Zeeuwse economie drs. Sven
Nadere informatieReactie op SEO-studie naar welvaartseffecten van splitsing energiebedrijven
CPB Notitie Datum : 6 juli 2006 Aan : Ministerie van Economische Zaken Reactie op SEO-studie naar welvaartseffecten van splitsing energiebedrijven 1 Inleiding Op 5 juli 2006 heeft SEO, in opdracht van
Nadere informatieVervoer: Nieuwe vooruitzichten voor de EU-luchtvaart
IL-KUMMISSJONI EWROPEA STQARRIJA GĦALL-ISTAMPA Brussell, 26 Settembru 2012 Vervoer: Nieuwe vooruitzichten voor de EU-luchtvaart De mondiale luchtvaart verandert razendsnel en Europa is zwaarder getroffen
Nadere informatie