Verschenen in: Standaard der Letteren 26 maart Leo Apostel: de laatste encyclopedist? Herman De Dijn

Transcriptie

1 Verschenen in: Standaard der Letteren 26 maart Leo Apostel: de laatste encyclopedist? Herman De Dijn Het was bekend dat in de nagelaten teksten van Leo Apostel zeker materiaal zit dat de moeite van het uitgeven waard is. Kort na elkaar verschenen zopas twee boeken van de ongeveer anderhalf jaar geleden overleden filosoof: één over atheïstische religiositeit en één over het postmodernisme. Er is ongetwijfeld meer op komst. Beide boeken bevatten naast reeds vroeger gepubliceerde artikels ook tot nu toe onuitgegeven teksten. Apostel verschijnt hier als een filosoof die zich uitdrukkelijk ziet als pleitbezorger van de Verlichting. Tegelijk voelt hij de noodzaak zich uiteen te zetten met laatmoderne tendensen. Hij gaat de confrontatie aan met een fenomeen dat door de Verlichting werd uitgestoten, maar niet wil of kan verdwijnen: de religiositeit. Apostel wil dit recupereren, zij het onder een atheïstische vorm. Hij gaat ook in op de uitdaging van het postmodernisme, dat hij begrijpt als een interne kritiek van de Verlichting op zichzelf. In beide boeken toont Apostel zich nog op een andere wijze de erfgenaam van de encyclopedisten: door zijn extreme nieuwsgierigheid en zijn bereidheid alles te bekijken en te onderzoeken wat ook maar van enig belang kon zijn voor zijn project van een eenheidsweten of wereldbeeld. De teksten over het postmodernisme hebben me op één uitzondering na minder kunnen bekoren dan deze over atheïstische spiritualiteit. Geen van deze teksten is echt af; allemaal dragen ze in mindere of meerdere mate het karakter van aan de gang zijnd denken en onderzoek. Soms gaat het zelfs om niet veel meer dan lectuurnotities of cursusnota s (vooral dan in het boek over postmodernisme). Toch is de publicatie van deze teksten een goede zaak. Ze laten de worsteling zien van een gedreven denker die geloofde in de Verlichting, maar de openheid en de moed had zich diepgaand te confronteren met wat vanuit een verlicht standpunt niet zelden a priori wordt afgedaan als voorbijgestreefd of evident oninteressant: religiositeit of spiritualiteit; de postmoderne denkwijze(n). De verlichting en de Verlichting 1 De kerken hebben de spiritualiteit uit handen gegeven; de onkerkelijke bewegingen hebben geen spiritualiteit voortgebracht. Dit is Apostels diagnose van onze tijd. Een trieste situatie, omdat spiritualiteit een radicale ondersteuning geeft aan ethiek en zingeving (ook al kan ze zelf geen rationele fundering bieden). Dit tekort aan spiritualiteit is vooral erg in een context van crisis zowel van de traditionele religies, als van de a-religieuze laïciteit. Apostels hoofddoel hier is een nieuwe spiritualiteit tot ontwikkeling helpen brengen: een atheïstische spiritualiteit, die kansen biedt voor wie zijn gading niet vindt in een theïstische, of zelfs pantheïstische of naturalistische spiritualiteit. Ook deze laatste vormen zijn niet-theïstisch; maar de tegenhanger van de theïstische spiritualiteit op de terugweg is toch vooral de atheïstische spiritualiteit. Deze is immers ook personalistisch, zij het niet gericht op een transcendente Persoon, maar op de mens, de persoon, de geschiedenis. 1 Leo Apostel, Atheïstische spiritualiteit (Samenstelling en eindredactie: Jan H. Mysjkin; een Woord vooraf van D. Batens en een Nawoord van P. Schmidt). Brussel, VUB Press, 1998, 216 p. Herman De Dijn 1 Boekbespreking: Leo Apostel,

2 Maar wat is eigenlijk spiritualiteit? In de grond gaat het om iets heel gewoons: een innerlijke beleving waarvan de kern bestaat in decentratie, niet meer leven vanuit zichzelf, maar opgaan in iets anders. Dit kan zeer spontaan gebeuren, in momenten van verrukking, van spontane mystiek. Het kan ook meer systematisch gebeuren, in een zich bewust richten op een of andere vorm van zelfoverstijging, allereerst in geprivilegieerde momenten (van gebed en cultus bijvoorbeeld), maar dan overvloeiend in het dagelijks leven. Spiritualiteit is de facto verbonden met religie; maar kan eigenlijk ook daarbuiten bestaan. Religie wordt oorspronkelijk gevoed door spiritualiteit, maar bevat ook allerlei andere elementen, waaronder religieuze instituties; daardoor zal de religieuze ervaring volgens Apostel (haast) onvermijdelijk degenereren. Religie kan de vorm aannemen van godsdienst, maar hoeft dat niet te doen. Apostel bespreekt diverse vormen van niet-kerkelijk of niet-religieus gebonden spiritualiteit (van natuurmystiek tot de niet-naturalistische, atheïstische mystiek van het Zenboedhisme). Hoewel spiritualiteit de voedingsbodem is van mystiek, vallen de twee niet samen: er is spiritualiteit mogelijk zonder mystiek, en omgekeerd. Wat Apostel dus vooral interesseert is een niet-theïstische, meer bepaald atheïstische spiritualiteit. Dit heeft met twee zaken te maken: zijn atheïsme, dat - zeker in zijn laatste geschriften - niet militant, niet anti-theïstisch was; en zijn verlangen om de Verlichting te injecteren met innerlijke verlichting, met spiritualiteit. Dit alles bleef tot het einde verbonden met een zelden op de voorgrond tredend, maar toch onderhuids aanwezige marxistische overtuiging. Hij zag zich als de wegbereider van een nietvervreemde mensheid: We beschouwen onszelf als voorbereiders van dit toekomstige bewustzijn (zonder vervreemding) (p. 77). Apostel heeft het gevoel dat hij die atheïstische spiritualiteit zelf moet uitvinden, zij het dat hij te rade kan gaan, en dit ook effectief doet, bij allerlei vormen van reeds bestaande theïstische en niet-theïstische spiritualiteit. Van de vier teksten hier opgenomen is de oudste reeds verschenen in 1981 (in het Gentse tijdschrift Communication and Cognition) (Tekst II). Het is een tekst die volgens Apostel zelf diende te worden vervangen door de lange tekst van (Tekst III, volgens de samensteller de meest bewerkte tekst) waarover hij evenmin helemaal tevreden was, maar die hij uiteindelijk toch vrijgaf voor publicatie. Tekst II werd niettemin in het boek opgenomen om de lezer de kans te geven Apostels evolutie te volgen. Van de twee andere, kortere teksten, beide uit 1994, werd er één vroeger gepubliceerd in een uitgave van het Davidsfonds De geur van de roos (Tekst I). De vraag rijst waarom Apostel de tekst uit 1981 heeft verworpen? Zelf zegt hij in een postscriptum bij Tekst III: omwille van onvoldoende informatie en incorrecte innerlijke praktijk. De verworpen tekst lijkt ook veel scherper anti-godsdienstig dan de latere teksten. Apostel flirt hier zelfs met de nihilistische vorm van spiritualiteit van Georges Bataille; wat hij later verwerpt. Apostel blijft echter tot het laatste moment atheïst (en materialist). Dit heeft te maken met zijn interpretatie van de theïstische vorm van religie, die volgens hem totaal onaanvaardbaar is: het theïsme bevat allerlei contradicties en is onverenigbaar met de menselijke autonomie. Een perfect wezen is onmogelijk en onaanvaardbaar. Hij herhaalt hier zonder veel originaliteit allerlei eerder stereotiepe bezwaren tegen de godsdienst. Autonomie, vrijheid en goedheid tezamen genomen kunnen enkel [sic!] worden gehinderd (en dit is onvermijdelijk) door houdingen en instellingen die zich op God in se concentreren (p. 41). Paradoxaal genoeg, geeft Apostel toe dat de contradicties van het Godsgeloof parallellen vinden in het atheïsme. De mens moet eindig zijn, wil zijn leven zinvol zijn; tegelijk is die eindigheid echter onaanvaardbaar. Vormen van atheïstische religiositeit zijn even tegengesteld aan elkaar als vormen van theïstische religiositeit. Zowel godsdienst als atheïsme vallen zichzelf van binnenuit aan. Simon Vestdijk heeft gelijk wanneer hij een verborgen verwantschap ziet tussen atheïsme en theïsme. In de latere teksten geeft Apostel zelfs toe dat er Herman De Dijn 2 Boekbespreking: Leo Apostel,

3 vormen van theïstische religiositeit zijn waar hij zeer dicht bij staat (nl. een combinatie van procestheologie en bevrijdingstheologie). Wat ook opvalt, is dat buiten de verworpen tekst (Tekst II) Apostel het niet meer heeft over atheïstische rituelen, ondanks het feit dat er sprake blijft van een (mogelijke) sociale inbedding van de spiritualiteit in een collectieve beleving. Het is niet duidelijk of dit een bewuste weglating is. Ik heb de indruk dat voor Apostel spiritualiteit uiteindelijk veel belangrijker is dan ritueel. Dit blijkt onder meer hieruit dat hij de Nederlandse filosoof Frits Staal niet blijkt te volgen in diens pleidooi voor een zuiver rituele spiritualiteit. Kenmerkend voor Apostels opvatting van spiritualiteit is dat het daar gaat om een religieuze ervaring van iets: het gaat om een correcte beleving van het zijn, de funderende werkelijkheid of de totaliteit (eventueel in het concrete). Dit beklemtoont hij zeer regelmatig: het gaat om een onvoorwaardelijke aandacht voor de werkelijkheid. Dit lijkt vooral van belang omdat deze ervaring voor hem geldt als de emotionele tegenhanger van een intellectuele zoektocht naar een rationeel inzicht in de totaliteit. Religie in het algemeen is het verzaken aan de gehechtheid aan het eigen ik om zich te wijden aan het heil van de totaliteit (p. 87). De mystieke ervaring vereist altijd een werkelijk contact met de externe totaliteit. Dit is totaal tegengesteld aan Frits Staals opvatting van het ritueel als naar niets anders verwijzend dan zichzelf. Hoewel het inderdaad gebruikelijk is om de spirituele, religieuze of mystieke ervaring te omschrijven als een contact met de diepste realiteit of totaliteit, is het toch de vraag of men dit kan/mag interpreteren in de epistemologisch-realistische zin van Apostel. In dezelfde lijn ligt Apostels afwijzing van interpretaties van (theïstische) religiositeit die in het verlengde liggen van deze van Santayana en Wittgenstein (eveneens terug te vinden bij Simon Vestdijk): deze zijn hem te sterk niet-cognitivistisch; ze maken religiositeit te zeer los van kennis van de werkelijkheid of totaliteit. Voor Apostel is de spiritualiteit zelf onafhankelijk van de rationaliteit van ethiek, zingeving, wereldbeeld en wetenschap. Zij is verzoenbaar met zeer diverse wereldbeelden, die ze noch insluit noch uitsluit. Hoewel ze geen bepaald wereldbeeld insluit, is ze toch een soort complement van het verstandelijke wereldbeeld: het gaat om een soort ondersteuning van het verstand door het hart. Ethische en zingevingsproblemen worden evenmin opgelost door religiositeit, maar door een combinatie van een rationele waardentheorie en een rationeel wereldbeeld. (Dit impliceert een welbepaalde interpretatie van zingeving die haar sterk verbindt met kennis.) Toch geldt ook hier weer dat de spiritualiteit (het hart) verstand en wil, zin en plicht ondersteunt. Hoewel er geen rechtstreekse band is, toch zou het zoeken naar een unificerende wijsbegeerte, die de wetenschap in zich opneemt, ertoe leiden zich te willen uitdrukken in een religieus schouwen van de totaliteit. Soms zegt Apostel ook dat de spiritualiteit slechts authentiek kan blijven voor zover ze intiem verbonden is met (ethisch-) politieke actie en met analytische rationaliteit (wetenschap en wijsbegeerte als constructie van een wereldbeeld). Al deze uitspraken lijken mij betwistbaar. Zoekers naar eenheidswetenschap zijn dikwijls helemaal niet geïnteresseerd in een religieus schouwen van de totaliteit. Moeten we authenticiteit ontzeggen aan monniken, nu of in het verleden, die zich niet engageren in politieke actie of in wetenschappelijk-filosofisch nadenken? Op andere plaatsen lijkt Apostel dit zelf toe te geven. Spiritualiteit lijkt inderdaad alleen te testen op haar authenticiteit in de praktijk van het (spirituele) leven zelf. Apostel legt er terecht de nadruk op dat spiritualiteit (en mystiek) van een radicaal andere aard is dan het zoeken van ervaringen: zij is onverzoenbaar met een spiritueel hedonisme of dit nu te maken heeft met occultisme, drugsextasen, parapsychologie, of andere nonsens. Mystieke ervaring mag/kan niet rechtstreeks worden gezocht; haar pogen te beheersen is contradictorisch. Spiritualiteit is dus onverenigbaar met streven naar technische of magische beheersing; zij heeft evenmin iets te maken met Herman De Dijn 3 Boekbespreking: Leo Apostel,

4 (psycho)therapie. Maar betekent dit alles niet dat het individu hier, zoals Apostel zelf toegeeft, uiterst kwetsbaar is? Apostel besteedt herhaaldelijk grote aandacht aan kwaliteitscriteria voor spiritualiteit of voor mystiek. Deze criteria poogt hij af te leiden uit de ervaring zelf. Haar karakter van overgave, van decentratie, verhindert bijvoorbeeld dat men haar op correcte wijze zou kunnen zoeken door technische middelen of als therapeutisch hulpmiddel. Wat Apostel hier duidelijk onderschat, vanuit zijn afkeer voor instituties, is het belang van een (religieuze) gemeenschap. Deze geeft steun en context aan het zoeken naar authentieke spiritualiteit door het aanbieden van beproefde wegen, begeleid door meesters die zelf eerst de beproefde weg zijn gegaan. Uiteraard kunnen instituties en meesters gevaarlijk zijn. Maar er totaal zonder willen, is wellicht veel gevaarlijker in een domein waar zelfbedrog en illusie zo dreigend zijn. Apostels voorkeur voor een strikt individueel opgevatte spiritualiteit gaat gepaard met een haast instinctieve afkeer voor institutionele religiositeit in het algemeen. Ik denk dat hij hier werkelijk ongelijk heeft. Traditionele religiositeit, zeker indien sterk ingebed in het alledaagse leven, bood een kader waarin voor zeer vele mensen, hoe eenvoudig ze ook waren, een vorm van niet-mystieke spiritualiteit beschikbaar was. (Ook een rationalist als Spinoza erkent dit!) Traditionele, in rituelen ingebedde religiositeit was een manier om even boven de eigen ik-betrokkenheid en pietluttigheid uit te stijgen, om met tegenslagen, verveling en beperktheid om te gaan op een niet-illusoire, nuchtere manier, verafstaand van de Schwärmerei van speciale ervaringen. Uiteraard is het zo dat de institutionele godsdienstigheid zodanig veranderd is dat deze vorm van spiritualiteitsbeleving vandaag doorgaans buitengewoon wordt bemoeilijkt door de excessieve nadruk hetzij op ethisch-politieke actie, hetzij op theologische nieuwigheden. Gezien Apostels onbegrip voor dit traditioneel soort spiritualiteit, is het logisch dat hij zich het dichtst voelt staan bij modernistische vormen van theïstische religiositeit die eerder demystifiërend en anarchistisch zijn. Zoals Apostel zelf herhaaldelijk beklemtoont, gaat het in dit boek niet om een algemene theorie over spiritualiteit en haar verschillende vormen. Doorheen een barrage van classificaties, argumenten, resumés, overzichten, auteurs, gaat hij op zoek naar wat hem dienstig kan zijn in functie van zijn project: het opbouwen van een atheïstische spiritualiteit. Dit maakt de lectuur niet gemakkelijk; evenmin altijd bijzonder inspirerend. Tijdens de lectuur smeekt men af en toe om een pauze, waarin ook dieper op een of ander thema (zoals de relatie spiritualiteit en zingeving, of de rationaliteit van emoties) had kunnen worden ingegaan. Toch zal dit boek zijn lezers vinden: omdat voldoende mensen Apostel zullen horen (of zien) spreken doorheen zijn teksten, en doorheen (ondanks) het geargumenteer, gesystematiseer, geschematiseer dat hen overvloedig kenmerkt. Het moet mij van het hart dat het eigenlijk onbegrijpelijk is dat een uitgeverij als de VUB Press het niet nodig vindt al was het maar een personenregister op te nemen in een boek met zoveel referenties. Apostel wilde de Verlichting zelf een supplément d âme van verlichting geven. Of dat, gezien het activisme dat haar kenmerkt, geen onbegonnen zaak is, valt verder te bediscussiëren. In elk geval heeft hij gelijk dat authentieke religiositeit, of ze nu theïstisch is of niet, in onze laat-moderne maatschappij tegelijk buitengewoon belangrijk en buitengewoon problematisch lijkt. Herman De Dijn 4 Boekbespreking: Leo Apostel,

5 Apostel en het postmodernisme 2 Samen met zijn vriendin Jenny Walry had Leo Apostel eind 1994 het plan opgevat een boek te schrijven over het postmodernisme. Vlak voor zijn dood - in de drukkend hete zomer van vertelde hij haar dat hij het volledige plan voor zijn deel van het boek in zijn hoofd had, het in één ruk zou uitschrijven en daarna haar gedeelte grondig zou herlezen. Het heeft niet mogen zijn. Apostel liet wel een aantal manuscripten en een gepubliceerd opstel na, waarin aan bod kwamen: een inleiding in het postmodernisme; de voorgeschiedenis van het postmodernisme; uiteenzettingen over een aantal postmoderne auteurs (Deleuze, Derrida, Lyotard); het postmoderne wereldbeeld in de literatuur; de relatie tussen postmodernisme en Verlichting. Op basis van dit materiaal werd door Bart Keunen een lopende tekst geschreven die het tweede deel vormt van dit boek. Slechts een tweetal secties van dit deel (de inleiding en de laatste sectie, nl. het reeds gepubliceerde opstel) zijn integrale teksten van Apostel. Bart Keunen presteerde het de manuscripten tot een leesbaar geheel te bewerken, waarbij niet chronologisch, maar thematisch geput werd uit de manuscripten. Aanhalingstekens duiden precies aan waar Apostel zelf aan het woord is. Volgens Jenny Walry is Keunen erin geslaagd de rode draad van Apostels opvattingen over het postmodernisme te reconstrueren. Deze reconstructie beslaat ongeveer 130 van de 300 bladzijden van dit boek. De algemene inleiding en de delen I en III zijn van de hand van Jenny Walry. Zij handelen respectievelijk over: de kenmerken van modernisme en postmodernisme; een historisch deel over de relatie tussen postmodernisme en postmoderniteit; en een sociaal deel dat dezelfde relatie toelicht aan de hand van een case-studie, de organisatieleer. Wat telkens weer treft bij Leo Apostel is zijn enorme gedrevenheid. Toen Bart Keunen kennis had genomen van de manuscripten van Apostel, was zijn eerste reactie dat de tekst geschreven leek te zijn door een jong en enthousiast iemand. Deze gedrevenheid had ongetwijfeld te maken met de dubbele missie die hij zichzelf gaf: een intellectuele missie, het creëren van een filosofisch wereldbeeld, en een sociaal-politieke missie, nl. een ideologische strijd voor een vernieuwde marxistische praktijk, die leert van de nieuwe sociale bewegingen. Apostels intellectuele activiteit had een paradoxaal karakter: enerzijds wilde hij zo diep mogelijk doordringen in het vreemde gedachtengoed, van welke aard het ook was, anderzijds wilde hij steeds dit gedachtengoed vruchtbaar maken voor zijn intellectueel project, dat onbeschaamd metafysisch was. In al deze opzichten was het postmodernisme voor hem een reële uitdaging. Naargelang zijn studie vorderde kreeg hij, volgens Jenny Walry, steeds meer bewondering voor de postmoderne filosofie. Zijn eigen doel was het een synthetisch beeld van de werkelijkheid te creëren, waarin de mens zich intellectueel kan situeren. Het is dan ook niet verwonderlijk dat hij vooral bewondering opbracht voor de meest metafysische van de postmodernisten, Gilles Deleuze. 2 Leo Apostel en Jenny Walry (met medewerking van Bart Keunen), Hopeloos gelukkig. Leven in de postmoderne tijd. Amsterdam, Meulenhoff/Kritak, 350 pp. Herman De Dijn 5 Boekbespreking: Leo Apostel,

6 De andere tenoren, Jacques Derrida en Jean-François Lyotard, die hij sceptische postmodernisten noemde, poogde hij via Deleuze te benaderen. Ook de sociaal-ethische, anarchistische kant van vele postmodernisten kon hij tot op zekere hoogte appreciëren. Wat is nu Apostels opvatting over het postmodernisme? Apostel gebruikt verschillende strategieën om vat te krijgen op het postmoderne denken: een benadering via zijn historische wortels (Nietzsche, Heidegger, Adorno); via deelstudies van de belangrijke postmoderne filosofen (Deleuze, Derrida, Lyotard); via de relatie Verlichtingpostmodernisme; via de beschouwing van een aantal stellingen die gewoonlijk aan postmoderne denkers worden toegeschreven. Welke weg Apostel ook neemt, telkens komt hij bij hetzelfde uit: in het postmodernisme gaat het om een radicaal pluralisme, zowel op metafysisch en epistemologisch, als op ethisch-politiek en esthetisch vlak. Apostel kent de negatieve boodschap die gewoonlijk aan het postmodernisme wordt toegeschreven: er is geen kenobject, geen kensubject, geen kennis, geen fundering van kennis, geen mededeling van kennis, geen wilsobject, geen wilssubject, geen fundering van een project en geen mededeling van een project (p. 147). Dit nihilisme of scepticisme is echter een groot en groots gevecht (p. 152), een radicale invraagstelling van de Verlichting door de Verlichting, een zoektocht naar een nomadische wetenschap, die achter alle eenheid, identiteit, fundering zocht naar bevestiging van veelheid, verandering, vreemdheid. Dit onvermijdelijk abstract klinkende metafysische basisinzicht is nauw verbonden met de postmoderne aandacht voor sociale uitsluiting, stigmatisering en dergelijke; met andere woorden: met een pleidooi voor een anarchistische micro-politiek, terug te vinden bij haast alle protagonisten. Postmodernisme is dus een bepaalde ontwikkeling van de Verlichting, van het modernisme zelf. Het postmoderne anarchisme is niets anders dan de Verlichting die genadeloos zichzelf bekritiseert. De praktische paradox van het postmodernisme wordt weergegeven in de titel: Hopeloos gelukkig. Ondanks het nihilisme toch geen pessimisme, ondanks het scepticisme toch geen afzweren van het streven naar vrijheid en gelijkheid, van het geloof in de maakbaarheid van de geschiedenis. Apostel is echter niet onverdeeld positief. Hij vindt dat de paradox toch nog in beweging moet worden gezet: de postmodernen weigeren de dialectiek die hen drijft expliciet te herkennen: wie de eenheid zoekt, dreigt de veelheid te vergeten; maar veronderstelt het bevestigen van veelheid niet ook dat er toch een perspectief is waarin die veelheid als veelheid verschijnt. Hij licht dit punt concreet toe via het voorbeeld van het feminisme. Na een modernistische aanvang (participeren van de vrouw aan de universele bevrijding), volgde de fase van de postmoderne aandacht, eerst voor het vrouwelijke verschil, om dan te eindigen in het ontdekken van de verschillen tussen vrouwen, met het gevaar in totale versplintering terecht te komen. Zowel op metafysisch als op ethisch-politiek vlak pleit Apostel dus voor een dialectische verzoening van het postmodernisme en het modernisme: hij wil een soepele eenheidsmetafysica, die toch oog heeft voor de oneindige diversiteit. Aan dit soort metafysica diende een moderne linkse politiek te worden gekoppeld, die in de leer is gegaan bij het postmoderne anarchisme zonder erin te blijven steken. Hoe dit alles precies mogelijk is, blijft althans in dit boek een open vraag. De geleidelijk meer en meer positieve houding van Apostel tegenover het postmodernisme heeft te maken met twee factoren: ten eerste, de mogelijkheid het via Deleuze een metafysische interpretatie te geven; en ten tweede, zijn sympathie met de linkse, anarchiserende tendenzen, die volgens hem niet toevallig bij deze denkers aanwezig zijn ook in hun concrete politieke engagement. Herman De Dijn 6 Boekbespreking: Leo Apostel,

7 Op beide punten is Apostels interpretatie niet onbetwistbaar: de band tussen het postmoderne gedachtengoed van de besproken auteurs en hun links engagement lijkt eerder contingent: bij de voorouders Nietzsche en Heidegger is er van zo n band zelfs helemaal geen sprake. Apostels metafysische interpretatie van het post- modernisme wordt maar plausibel wanneer de meest esoterische, Gilles Deleuze, als de centrale figuur wordt genomen. Apostel kan zich veel moeilijker verzoenen met het sceptisch-linguïstisch postmodernisme van Derrida, Lyotard en Rorty, laat staan met het denken van Baudrillard of Vattimo. Ook ten aanzien van zijn interpretatie van Deleuze kan men vragen stellen. Apostel komt tot een nogal letterlijke lectuur van Deleuze s teksten, waarbij hij Deleuze s gebruik van wetenschappelijke gegevens en modellen heel erg au sérieux neemt (vb. Deleuze s gebruik van een niet-euclidisch geometrisch model voor het beschrijven van zijn nomadische ruimte), en zelf nieuwe verbanden en vergelijkingen suggereert. Hij is erg opgetogen over Deleuze s inter- en transdisciplinariteit. Alan Sokal en Jean Bricmont hebben terecht geprotesteerd tegen een naïef, ondoordacht en on- wetenschappelijk gebruik van positief-wetenschappelijke concepten en inzichten in de menswetenschappen en in de filosofie. De vraag is natuurlijk of dit noodzakelijk op een naïeve en ondoordachte manier gebeurt. Apostel zelf leek zich met kennis van zaken te engageren in inter- en transdisciplinaire discussies. De wijze waarop hij Deleuze interpreteert, maakt deze laatste echter bijzonder kwetsbaar voor het verwijt van charlatanisme. De concentratie op metafysische en epistemologische problemen brengt mee dat heel eigen kenmerken van het postmoderne denken op de achtergrond verdwijnen, of dat de subtiliteit in stijl en denkwijze van de behandelde auteurs niet bij de lezer wordt overgebracht. Het specifieke karakter van het postmoderne scepticisme of relativisme kan zeker niet tot een gewoon epistemologisch scepticisme worden herleid. Er wordt geen aandacht besteed aan wat men het performatieve, op een soort disclosure gerichte schrijven van vele postmodernen zou kunnen noemen: datgene waarover ze spreken (versplintering, ironie, vreemdheid, reële schijn...) willen ze niet zomaar afstandelijk benaderen. Ze willen de lezer ertoe brengen zichzelf diepgaand met deze fenomenen te confronteren doorheen een worsteling met een tekst, die poogt te verhinderen dat men denkt te weten waarover het gaat, waarna men kan overgaan tot de orde van de dag. De algemene inleiding en het eerste deel van het boek (van de hand van Jenny Walry) bevatten allerlei terminologische, historische, sociologische en filosofische beschouwingen in verband met het postmodernisme. Deze beschouwingen verraden sterk hun didactische ontstaanscontext (lessencycli voor volkshogescholen) en hernemen bekende inzichten, zij het vanuit een eerder klassiek marxistisch perspectief. Ook het derde deel, een lange appendix van een veertigtal bladzijden, is van Jenny Walry en draagt als titel Het postmodernisme en de postmoderniteit: de organisatieleer als case-study. De tegenstelling postmodernisme-postmoderniteit verwijst duidelijk naar het marxistisch schema bovenbouw-onderbouw. Walry zocht hier naar eigen zeggen naar een materialistisch organisatiemodel. Deze appendix komt neer op een lange bespreking van een paar boeken over postmoderne organisatieleer en eindigt met allerlei open vragen zonder antwoord. Herman De Dijn 7 Boekbespreking: Leo Apostel,

8 Apostels benadering van het postmodernisme wordt door zijn eigen agenda bepaald. Vandaar de aandacht voor allerlei auteurs, vooral dan Gilles Deleuze. De lectuur van deze overzichten is doorgaans geen gemakkelijke karwei. Gelukkig zijn er de twee opstellen Het postmoderne wereldbeeld in de literatuur en Postmodernisme en Verlichting: antagonisme of voortzetting? (het laatste is reeds gepubliceerd in een huldeboek, en hier dus voor het eerst echt toegankelijk). Aan de hand van interessante vragen, fenomenen (feminisme) en voorbeelden uit de literatuur (Doctorow, Eco, Pynchon) wordt hier aan de leek een echte toegang geboden tot de problematiek, zij het door iemand die zelf niet overtuigd is, die een modernist gebleven is. Vooral in de boeiende bespreking van de postmoderne literatuur treft weer hoe buitengewoon receptief Apostel zich kon opstellen, zonder echter ooit zijn eigen opzet en missie te vergeten. Herman De Dijn 8 Boekbespreking: Leo Apostel,