De historische boerderij in een veranderd landschap

Transcriptie

1 1 Jaar van de boerderij 2013: De historische boerderij in een veranderd landschap Duinboerderijen in het Noordhollands Duinreservaat Al eeuwenlang zijn boerderijen beeldbepalend geweest op het platteland. Iedere streek kende zijn eigen type boerderij afhankelijk van onder andere de bedrijfsvoering. In Noord- Holland is de stolpboerderij een van de meest voorkomende historische type. Een stolpboerderij bestaat uit een vierkante constructie van houten balken waarop het dak rust. Deze ruimte of barg werd gebruikt om hooi op te slaan. De ruimte daaromheen werd gebruikt als woongedeelte, stal, wagenschuur en werktuigenberging. Sinds de Tweede Wereldoorlog is het aantal stolpboerderijen in Noord-Holland sterk verminderd. De stolpen zijn te klein of te ouderwets voor een modern agrarisch bedrijf. In het kader van het jaar van de boerderij 2013 hebben we een route uitgezet langs lang verdwenen en bestaande stolpboerderijen. De nog bestaande boerderijen hebben allen een andere bestemming gekregen. Kruisberg, Berwout, Westert, Zeeveld en de Kroftwoning zijn voorbeelden van deze stolpboerderijen. Ook andere voormalige agrarische duinwoningen komen tijdens deze fietstocht in beeld. Daarnaast geeft deze route informatie over diverse duinontginningen uit de 19 e eeuw waar de vele duinboerderijen onderdeel van uitmaakten. De fietsroute is ±22 km lang en is te volgen aan de hand van de genummerde ANWB paddenstoelen langs de route. De route over verharde fietspaden kan gestart worden op drie verschillende punten. 1. PWN parkeerplaats Kraaiennest aan de Kruisbergweg in Heemskerk, fiets van hier richting Gasterij Kruisberg. 2. PWN parkeerplaats Johanna s Hof aan de Johanna s weg in Castricum 3. PWN parkeerplaats Middenweg aan de Oude Schulpweg in Egmond Binnen.

2 2 Start bij PWN parkeerplaats Kraaiennest Bij paddenstoelnummer richting Kruisberg 1 Kruisberg Kruisberg 1874 De in 1874 gebouwde boerderij De Kruisberg, in de duinen bij Heemskerk, vormde lange tijd het middelpunt van een duinontginningsproject. In 1869 kochten de gebroeders Kaan en de heer Spaan 800 hectare duinterrein met als doel het gebied in cultuur te brengen voor de teelt van aardappelen. De aardappelteelt had in die jaren op de kleigronden ernstig te leiden aan schimmelziekten. Duinzandgrond was veel minder gevoelig voor ziekten en de in het duin geteelde aardappelen waren goed van smaak. In 1872 was al 200 hectare in cultuur gebracht. De duinontginning werd echter geen succes. Door de sterk wisselende grondwaterstand en de verstuivingen van duinzand, mislukten de oogsten. Het idee van de ontginning werd verlaten. In het begin van de 20ste eeuw komt er op de betere stukken grond tuinbouw tot ontwikkeling met kleine perceeltjes omgeven door hagen waardoor groenteteelt kon plaatsvinden. Sinds 1986 zijn deze hagen grotendeels gerooid. Tegenwoordig wordt het terrein begraasd met Schotse Hooglanders en schapen met als doel een meer gevarieerde vegetatie van grassen en kruiden. In de Kruisberg is nu de Gasterij Kruisberg van Hans Logchies gevestigd. Bij paddenstoelnummer richting Castricum Bij paddenstoelnummer richting Castricum 2 Het Watervlak Spitwerk Watervlak

3 3 Ook op het Watervlak dat nu voor een groot gedeelte wordt gebruik als zweefvliegveld is in het verleden landbouw bedreven. Grote stukken zijn in de jaren van de grote werkeloosheid, tussen 1930 en 1940, met handkracht 90 cm. diep gespit. Na het spitten werden deze gronden eerst een seizoen ingezaaid met lupinen. Dit is een plant die stikstof (een meststof) uit de lucht kan vastleggen in de bodem. Daarna werden deze percelen ingezaaid met rogge. Ook na de 2 e wereldoorlog tot in de zestigerjaren werd deze teelt in stand gehouden. Onder meer met de zogenaamde Mansholtsubsidies. Bij paddenstoelnummer richting Castricum aan Zee 3 Schaapherderswoning Schaapherderswoning Op de hoek van de Oude Schulpweg en de Hoofdweg stond ± 20 jaar geleden het huis van de jachtopzichter Klaas Postma. Naast het toegangspad van zijn huis stond op een ruwe, wit geschilderde steen Hijr is t. Het verraadde Klaas Postma s Friese afkomst. Achter de woning stond een klein wit geschilderd gebouwtje dat dienst deed als schuur. In werkelijkheid was dit echter een Schaapherderswoning uit Bij paddenstoelnummer richting Egmonden 4 Het infiltratiegebied Castricum Het huidige infiltratiegebied Castricum werd aangelegd in Daarvoor was het omstreeks 1763 onderdeel van de oudste, circa 250 hectare grote landbouwontwikkeling van de Brabantse Landbouw. Het bedrijf zou als voorbeeld dienen voor latere ontginningen in de duinen. Mr. Daniël Theodore Gevers van Endegeest had in 1824 een verhandeling geschreven over de ontsluiting van de Nederlandse duinen voor de landbouw en hij vond de duinen bij Bakkum zeer geschikt voor ontginning. In 1829 kocht de eerste koning der Nederlanden uit het huis Oranje-Nassau, Koning Willem I, drie percelen duingrond bij Bakkum met als doel er een ontginningsproject te laten uitvoeren. De Koning stelde drie commissarissen aan voor het beheer. Namelijk: Daniël Gevers van Endegeest als bedenker van het plan, David van Lennep en Jacob Rendorp. Een aantal boerderijen werden toen gebouwd, andere werden opgenomen in het landgoed Bakkum.

4 Namen van boerderijen uit deze ontginning zijn Van Lennepsoord, Commissarishuis, Schaapherderswoning, Zeeveld, Kroftwoning, Huisje van Teun Oostermeijer, De Kwekerij en Johanna s Hof. Boerderijen en woningen van andere ontginningen uit die tijd zijn: Kruisberg, Schaapherderswoning, Berwout, De Westert, Vogelwater, Klein Johanna s Hof en Brabantse Landbouw. Bij paddenstoelnummer richting Egmonden 4 5 Van Lennepsoord Van Lennepsoord Tekening: Cor de Groot Aan het einde van het infiltratiegebied, aan het begin van het bos, is rechts een pad. Dit pad leidde naar de in 1932 afgebroken boerderij Van Lennepsoord. Als de laatste bewoner Engel Zonneveld nu uit het raam van Van Lennepssoord naar buiten zou kijken, zou hij direct zicht hebben op het huidige infiltratiegebied. Toen was het weiland dat bij de boerderij hoorde. Engel was naast boer ook schelpenvisser en de plaatselijke strandvonder. Langs de weg is links een oude windsingel te zien. Dit is een aangeplante brede strook van bomen en struiken, die de landbouw gewassen moest beschermen tegen de zoute zeewind. Hier is goed te zien hoe de kruinen van bomen en struiken in deze singel van west naar oost overhangen, alsof ze geschoren zijn. De wind uit zee heeft in de loop van eeuwen de vorm gegeven aan het loof. Bij paddenstoelnummer richting Egmonden Bij paddenstoelnummer richting Egmonden

5 5 6 Commissarisveld Commissaris huis Bij het oversteken van de Zeeweg van Castricum volgt spoedig aan de rechterhand op enige afstand dennenbossen. Er omheen staat loofhout. Dit bos is aangeplant op het Commissarisveld dat rond 1830 is ontgonnen. Het oorspronkelijke duinlandschap, van lage duintjes, werd toen afgegraven. De grond die vrijkwam, werd gedeponeerd op een stuk grond dat nu onderdeel is van Camping Bakkum en nog steeds het Stort wordt genoemd. De afwatering van deze percelen ging in noordelijke richting via de gegraven Geversvaart, die uitkwam op de nu nog bestaande Diepe Sloot. Hier aan de Zeeweg stond eens het Commissaris huis gebouwd in 1830 zo genoemd omdat de beherende commissarissen er een eigen kamer lieten inrichten voor bijeenkomsten. Toen in de twintiger jaren het strandbezoek populair werd zag de laatste bewoner van het Commissaris huis, grote Gert" Zonneveld daar wel brood in. Hij maakte een bescheiden terras waar strandgangers konden uitrusten onder het genot van een kogelflesje met bier of fris. 7 Wei van Brasser en Doornvlak Voorbij de dennenbossen is vervolgens het natuurbouwproject De Wei van Brasser zichtbaar. Dit 12,5 hectare grote perceel is tot 1976 in gebruik geweest als landbouwgrond. Op de bemeste oude landbouwpercelen ontwikkelt zich altijd een vegetatie van ruige soorten zoals duinriet en brandnetel. In 1997 werd besloten om van dit perceel weer een natte duinvallei te maken. De door landbouw verrijkte bovenlaag werd verwijderd en enkele diepere poelen werden gegraven. Bij het doorfietsen, voorbij het uitzichtduin, verschijnt aan de rechterhand een volgend natuurbouwproject, het Doornvlak uit Hier is een deel van het dennenbos gekapt. Tevens is ook de bemeste bovengrond van enkele oude akkers afgevoerd en zijn daar een paar poelen gegraven. Zorgvuldig ingepast in het oude duinlandschap. Tijdens de vogeltrek zijn deze nieuwe natte valleien een paradijs voor steltlopers en watervogels.

6 6 8 Vogelwater huidig Berwout Vogelwater, nu Berwout eerste helft 19 e eeuw Zoals de naam Vogelwater al aangeeft is dit een van oorsprong nat gebied, dat tijdens de ontginning werd ontwaterd via de Diepe Sloot. In een nota uit 1830 krijgt de schapenjongen uitdrukkelijk de opdracht mee al weidende, de stronten te rapen en vooral de stinkende moerassen van Vogelwater te meiden omdat de beesten daar ongansch worden. De boerderij die bij dit gebied hoorde was boerderij Vogelenwater, het huidige Berwout. In de jaren 30 van de vorige eeuw zijn de bijbehorende landbouwpercelen ingeplant met bos. Duinboerderij Vogelwater, het huidige Berwout, dateert in oorsprong uit de eerste helft van de 19de eeuw, maar is in 1934 net als boerderij De Westert door restauratie-architect C.W. Royaards gerestaureerd in opdracht van het PWN Waterleidingbedrijf. Royaards was met name in de landelijke bouwkunst gespecialiseerd. Berwout is exemplarisch voor zijn restauratie-opvattingen. De met riet bedekte stolpboerderij is van algemeen belang vanwege zowel architectuur-en cultuurhistorische waarde. Het is een representatief voorbeeld van een zowel uit- als inwendig grotendeels gaaf bewaarde vroeg 19de-eeuwse duinboerderij. De boerderij is genoemd naar Berwout II Heer van Egmond en Rentmeester Van de Abdij van Egmond. Hij werd ± 1114 geboren. De datum van zijn overlijden is onbekend. Bij paddenstoelnummer richting Egmonden 9 Vennewater De verharde klinkerweg richting de Egmonden heet de Van Oldenborghweg, genoemd naar de eerste directeur van het PWN. Het grote geëgaliseerde weiland hier rechts van de weg is in de jaren 30 van de vorige eeuw afgezand en zo geschikt gemaakt als weidegrond. Het Vennewater. Bij paddenstoelnummer richting Egmond Binnen Start bij PWN parkeerplaats Middenweg: Gestart bij PWN parkeerplaats Kraaiennest of Johanna s Hof: Ga verder in de tekst bij nummer: 10 Westert.

7 7 10 Westert Westert 1936 Stolpboerderij Westert met bijbehorende voormalige Paardenstal is in 1936 in streekeigenbouwtrant gebouwd door de restauratie-architect C.W. Royaards uit Schoorl. Het betrof de herbouw van de 17de-eeuwse duinboerderij Westert die in het verleden iets ten zuidwesten van de Adelbertusakker was gesitueerd. De topgevel boven de ingang is geïnspireerd op het raadhuis van Schoorl. Mogelijk zijn enkele van de oudere interieurelementen van deze of andere boerderijen afkomstig en door Royaards aangebracht. In de voormalige boerderij Westert is nu het restaurant Nieuw Westert gevestigd. De Adelbertusakker is een zeer belangrijke plaats in de rijke historie van Egmond. In 690 werd Willibrord vanuit Ierland naar het Friese gebied gezonden om daar zijn zendingswerk te verrichten. Adelbert was één van de 11 volgelingen van Willibrord. Adelbert was zeer geliefd bij de bevolking en na zijn dood in ±740 bouwde men een eenvoudige houten kapel boven zijn graf. Na zijn herbegrafenis rond 15 juni 922 in de abdij van Egmond is een geneeskrachtige bron ontstaan, de Adelbertusput. Jaarlijks wordt op de 15 e juni zowel bij de Adelbertusakker als in de abdij het leven van Adelbert herdacht. Bij paddenstoelnummer richting Castricum Bij paddenstoelnummer richting Castricum Bij paddenstoelnummer richting Castricum 11 De Binnenduingraslanden Vanaf Nieuw Westert, richting Castricum over de Staringweg. De weilanden aan linkerzijde, waren eeuwenlang in landbouwkundig gebruik van de abdij van Egmond. Deze is te herkennen aan de hoge rode daken, links naast het bos. De weilanden worden net als vroeger gebruikt om vee te weiden. De lage duintjes op dit terrein worden nollen genoemd. Overal langs de binnenduinrand in Nederland zijn deze gronden afgegraven ten behoeve van de bloembollenteelt of er zijn buitenplaatsen op gebouwd. Hier bij Egmond ligt nog 260 hectare ongeschonden nollenlandschap. Dit begraasde gebied is zeer bloemrijk omdat schoon kalkrijk kwelwater hier aan de oppervlakte komt. Dat schone water was in de zestiende eeuw een belangrijk onderdeel van de linnenindustrie dat hier plaats vond. Een oude linnenblekerij is sinds enkele jaren hier weer in eren hersteld. De voormalige linnenblekerij ligt rechts, voor in het weiland.

8 8 12 Vogelwater Vogelwater 1891 Foto: Frederique Masselink-van Rijn Het Vogelwater werd in 1891 gebouwd als villa annex jachthuis door de heer B. Scheurleer. Deze was in 1890 eigenaar geworden van de "kapitale boerenplaats": Boerderij Berwout en ruim 133 hectare duinterrein. In de veertig daaropvolgende jaren kende het Vogelwater verschillende eigenaren, die er de jacht uitoefenden. Huidige bewoonster is de dichteres Elly de Waard. Bij paddenstoelnummer richting Castricum 13 Schaapherderswoning Schaapherderswoning ± Tekening: Cor de Groot Aan de rechterkant van de Staringweg bij de overgang van bos en het open vlak stond eens de Schaapherderswoning. Pieter Mooij woonde hier met zijn gezin. Voordat de koning Willem I het landgoed kocht, stond deze woning hier al. Het werd opgenomen in het koninklijke landgoed. De laatste bewoners, de familie Brasser, verhuisden na de sloop in 1914 naar een boerderij aan de Heereweg in Bakkum. De grote open vlakte en waar nu bos op staat was eens grasland dat bij de Schaapherderswoning hoorde. De open vlakte noemen we nog steeds Wei van Brasser, genoemd naar de laatste pachter.

9 9 14 Zeeveld Zeeveld ±1823 De oudste vermelding van boerderij het Zeeveldt kom je op oude landkaarten uit 1612 tegen. De oude boerenplaats in het midden van de huidige bebouwing is in oude akten van 1813 terug te vinden. Het wordt niet meer als boerderij gebruikt. Nu heeft het monastieke centrum Stichting Jan 17 er zijn onderdak gevonden. De aangrenzende weilanden hebben nog steeds een agrarische bestemming. De weilanden rond Zeeveld horen bij weilanden van de Van Tienhovehoeve aan de Heereweg in Bakkum. De vierde generatie van de familie Mooij die als boer verbonden is met de duinen, woont hier. Pieter Mooij vestigde zich als eerste generatie in 1888 in de Schaapherderwoning, daarna ging hij naar Zeeveld. De jongste telg van de familie doet naast zijn boerenbedrijf, in samenwerking met het PWN, de integrale begrazing Bakkum/Egmond met Schotse Hooglanders en Exmoor pony s. De Mooijen boeren al meer dan 120 jaar in de Bakkummer duinen. Over verbondenheid met het duin gesproken. Bij paddenstoelnummer richting Castricum Bij paddenstoelnummer richting Castricum 15 Kroftwoning Kroftwoning Het enige wat nog herinnert aan de Kroftwoning is de dam in de droge sloot aan de Kroftlaan dat toegang gaf tot de boerenplaats. De Kroftwoning is gebouwd in 1836 en was ook onderdeel van het koninklijk landgoed. Het was een stolpboerderij met een vierkant in het midden d.w.z. dat de basis van de constructie door vier zware staanders wordt gevormd. De

10 boerderij werd o.m. bewoond door de familie Zonneveld (Piet van Sien) en Willem de Ruijter en zijn gezin waren de laatste bewoners voordat ook deze boerderij in 1914 ook ten prooi zou vallen aan de slopershamer Huisje van Teun Oostermeijer Huisje van Teun Oostermeijer afgebroken in ±1910 schilderij: Sijf Portegies Midden op het huidige camping Bakkum stond voor 1910 het huisje van Teun Oostermijer. Geen boerderij maar een klein huisje. Hij werkte als arbeider op het landgoed. Groente kweekte hij in zijn tuintje achter het huis. Vlees was volop aanwezig want het strikken van konijnen zat hem in het bloed. Teun was een zonderling. De overlevering vertelt ons dat het zelfs zo was dat als je bij hem aan de deur klopte hij steevast riep: Ik ben er niet! 17 De Kwekerij De Kwekerij ±1823 Op een oude kaart van Gevers uit 1823 wordt het boerderijtje al genoemd als duinmeierswoning. Duinmeiers beheerden de duinen en zorgden dat er voldoende konijnen waren om te bejagen. Koning Willem I kocht ook dit deel van het duingebied dat eigendom was van de familie Boreel. Boerderij De Kwekerij met bouwland en weiden waren hier onderdeel van. Dat is lang zo gebleven totdat in 1909 het Provinciaal Ziekenhuis Duin en Bosch in gebruik werd genomen. De laatste bewoner van De Kwekerij, Hein Hogensteijn, is er honderd jaar oud geworden. Nu is er Het Oude Theehuys in gevestigd. Het (lunch)restaurant biedt mensen met een psychiatrische achtergrond en mensen met een verstandelijke beperking kans op zinvol werk en dagbesteding.

11 11 Zeeweg oversteken. Bij paddenstoelnummer richting Bezoekerscentrum Bij paddenstoelnummer richting Kruisberg 18 Johanna s Hof Johanna s Hof Na het oversteken van de zeeweg in Castricum fiets je een stukje langs het Koningskanaal, gegraven in het begin van de ontginning, ± Een afwateringsvaart dat men kon bevaren met vletten. Johanna s Hof was vroeger ook een duinboerderij. Het werd in 1832 gebouwd tegenover het huidige restaurant waar nu de parkeerplaats is. In 1927 wordt de bouwvallige boerderij gesloopt en op de huidige plek in 1933 vervangen door een gloednieuw hotel-caférestaurant, Johanna s Hof. Johanna was de lievelingsnaam van Margaretha Johanna Deutz van Assendelft. Zij was de vrouw van Jonkheer mr. Daniël Theodore Gevers van Endegeest, geestelijk vader van het landgoed Bakkum. De eerste bewoner van de boerderij was Gerrit Willems de opzichter/voorman van het landgoed. Start bij PWN parkeerplaats Johanna s Hof Gestart bij PWN parkeerplaats Kraaiennest of Middenweg: Ga verder in de tekst bij nummer: 19 Klein Johanna s Hof. Bij paddenstoelnummer richting Kruisberg Bij paddenstoelnummer richting Kruisberg

12 12 19 Klein Johanna s Hof Klein Johanna s Hof Afgebroken in ±1920 Aquarel: Sijf Portegies Aan de Johanna s weg net voorbij de Oude Schulpweg, voor het Schoolpad staan aan de rechterhand een aantal flinke oude bomen. Twee paardenkastanjes en een linde. Deze boomsoorten werden in het verleden vaak geplant bij boerenerven. Het zijn soorten die mits ze gevrijwaard blijven van ziekten zeer oud kunnen worden. In vervlogen tijden stond hier eens het pittoreske landarbeiderswoninkje Klein Johanna s Hof. Dit huisje was net als de Brabantse landbouw en de Schaapherderswoning onderdeel van het Geversduin dat eigendom was van Daniël Gevers van Endegeest. Op een oude kaart van 1876 is Klein Johanna s Hof terug te vinden maar het huisje kan wel veel ouder zijn. Bekend is dat Jannetje Schoen er eens heeft gewoond. Bij paddenstoelnummer richting Kruisberg Bij paddenstoelnummer richting Kruisberg 20 Brabantse Landbouw Brabantse Landbouw ±1763 Brabantse Landbouw in de Noord-Hollandse duinen. Aan de Brabantse manier van boeren dankt de boerderij zijn naam. Overdag werd het vee de wei, de duingraslanden, in gestuurd. Gedurende de nacht stond het vee op stal. De uitwerpselen mengden zich met het stro in de stal. Als er voldoende geproduceerd was, werd de stalmest gebruikt voor het bemesten van de akkers die bij de boerderij hoorden. Dit wordt ook wel Potstalsysteem genoemd. De Brabantse landbouw uit ±1763 was eens, met 250 ha duingebied, de grootste boerderij van Castricum. Andries Adolph Deutz van Assendelft was toen de eigenaar. Hij was de vader van Margaretha Johanna Deutz van Assendelft die later trouwde met Daniël Gevers van Endegeest. De ervaringen die Daniël Gevers had opgedaan met de ontginning rond de Brabantse Landbouw gebruikte hij voor de ontwikkeling van het koninklijk landgoed Bakkum.

13 13 Bij paddenstoelnummer richting Kruisberg Bij paddenstoelnummer richting Kruisberg Gestart bij PWN parkeerplaats Kraaiennest: Bij paddenstoelnummer richting Heemskerk Gestart bij PWN parkeerplaats Middenweg of Johanna s Hof: Ga verder in de tekst bij nummer: 1 Kruisberg. augustus 2013 PWN, Kees Zonneveld Boswachter