Achtergronden bij de wandeling

Transcriptie

1 DE ROUTE ROYAL Het landgoed Bakkum was ooit in bezit van koning Willem I. Willem Frederik van Oranje-Nassau (Den Haag, 24 augustus 1772 Berlijn, 12 december 1843) was als Willem I van 1813 tot 1815 soeverein vorst en van 1815 tot 1840 de eerste koning der Nederlanden. In 1843 ging het over in handen van zijn zoon prins Frederik, en na diens dood in 1882, kwam het in handen van prinses Marie,vorstin Von Wied. In 1903 kocht de provincie het landgoed Bakkum van de prinses, voor de bouw van een ziekenhuis voor zwakzinnigenverpleging zoals dat toen heette, het huidige Dijk en Duin. Prinses Marie heette voluit Wilhelmina Frederika Anna Elisabeth en werd geboren te Wassenaar op het Huize de Paauw" op 5 juli 1841, als dochter van Prins Frederik en Louise Augusta Wilhelmina Amalia, prinses van Pruisen. Het huis "De Paauw", aan de Rijksstraatweg te Wassenaar doet nu dienst als gemeentehuis. Prinses Marie trouwde op 18 juli 1871 met Wilhelm Adolph Maximilian Karel, vorst Von Wied. Uit hun huwelijk bleven vijf kinderen in leven, waarvan de oudste zoon, Prins Frederik, in 1907 zijn vader als vorst Von Wied opvolgde. Prinses Marie had verschillende eigendommen. Een daarvan, het Paviljoen Von Wied te Scheveningen, diende om er te schilderen. Het ligt op een vroegere duintop, nabij het Seinpostduin en het Kurhaus. Prinses Marie overleed op 22 juni 1910 te Neuwied in Duitsland waar ze op 28 juni in het familiegraf werd bijgezet. Een aantal jaren geleden is op het terrein van het huidige Dijk en Duin het paviljoen Kinnehin gered van de slopershamer. In dit oude paviljoen zijn diverse appartementen gemaakt en het draagt nu de prachtige naam Residence Princes Zu Wied. In het voormalige landgoed Bakkum komt u tijdens uw wandeling (groene route) de Von Wiedlaan tegen. Koning Willem I Prinses Marie von Wied

2 Achtergronden bij de wandeling Sinds het ontstaan van de duinen van Noord-Holland in de 10e eeuw zijn ze vrijwel uitsluitend als jachtgebied in gebruik geweest. Woeste grond vroeg om ontginning, en om de mogelijkheden daartoe te onderzoeken benoemde het "Provinciaal bestuur van het voormalig Hollandsch Gewest" Jan Kops, een doopsgezinde predikant die in 1816 hoogleraar werd in de Landbouwhuishoudkunde te Utrecht. Het rapport van Kops, Het ontwerp tot vruchtbaarmakerij der duinen die in 1798 is verschenen, was te ambitieus en werd niet uitgevoerd. De Maatschappij tot bevordering van den Landbouw werd in 1776 opgericht. Het schreef in 1816 een prijsvraag uit om de voor landbouw geschikte duingronden te ontsluiten. Het ontwerp van jonkheer Mr. Daniël Theodore Gevers van Endegeest werd in 1824 met goud bekroond. Het zwaartepunt in die plannen was de ontwatering. Mr. Daniël Theodore Gevers van Endegeest In 1829 kocht koning Willem I 1050 ha duinterrein bij Bakkum aan en in 1830 startte men met de uitvoering van het ontwerp van Gevers. Drie commissarissen waren aangesteld door de koning om de leiding op zich te nemen, namelijk jonkheer D.T. Gevers het brein achter de plannen, D.J. van Lennep, een der directeuren van de Maatschappij tot bevordering van den Landbouw en jonkheer J. Rendorp, burgemeester van Heemskerk wonend op landgoed Marquette. In 1830 werd gestart met de aanplant van ellen windsingel en werd er een boomkwekerij aangelegd van 2.44 bunder. Tevens werden er kavelsloten en kanalen gegraven, te weten het zogenaamde Koningskanaal (evenwijdig lopend aan de Zeeweg ) en een zijkanaal van het Koningskanaal naar het noordelijk gelegen "Vogelwater". Er werden ook een paar boerderijen gebouwd, namelijk het Commissarishuis in 1830 (gesloopt in 1946), Johanna`s Hof in 1832 (gesloopt in 1927), Van Lennepsoord in 1830 (gesloopt in 1932) en, de Kroftwoning in 1836 (gesloopt in 1914). Bestaande boerderijen als Zeeveld, De Kwekerij en de Schaapherderwoning werden aangekocht en in het plan opgenomen. Het is opvallend dat de oudste boerderijen Zeeveld en de Kwekerij (op het terrein van Dijk en Duin) nog steeds gebruikt worden, maar dan niet meer als boerenplaats. De ontginning werd geen succes en het hoogst behaalde batig saldo bedroeg in 1875 totaal 3000 gulden. Dat was overigens in een jaar met hoge landbouwprijzen! Daarna verliep het project en na 1920 werd er nog slechts losse grond in de ontginningen verpacht. Verschillende onderdelen van die ontginningen zijn nu nog steeds zichtbaar, ze worden tijdens de wandeling benoemd. Met enige fantasie is daar de geschiedenis van het Koninklijke landgoed opnieuw te beleven.

3 De Koninklijke rondwandeling Route Royal is ongeveer 6 km lang. Het start bij het bezoekerscentrum De Hoep. De Hoep dankt zijn naam aan een beek die ontsprong in de natte valleien van de duinen, de Hoep-Beeksche afwatering. Het huidige Bezoekerscentrum De Hoep is geopend in Het is een ontwerp van de eigenzinnige architect Maarten Min uit Bergen. Het opgetilde duinlandschap met ecodak stelt een heel groot konijnenhol voor waarbij de luchtbehandelingbuizen de gangen in het hol moeten voorstellen. Het moderne centrum van de PWN informeert u over natuurbeheer, waterwinning en recreatie. mogelijkheden waar onze medewerkers u alles over kunnen vertellen. Loop vanuit De Hoep naar restaurant Johanna`s hof. Op de parkeerplaats tegenover het huidige restaurant stond tussen 1832 en 1928 een ontginningsboerderij dat onderdeel was van het koninklijke landgoed. Johanna was de lievelingsnaam en roepnaam van Margaretha Johanna Deutz van Assendelft, de vrouw van de ontwerper van het landgoed Bakkum, Jonkheer Mr. Daniël Theodore Gevers. Het oorspronkelijke hotel, café, restaurant Theehuis Johanna s Hof werd voor het eerst in 1933 gebouwd. Margaretha Johanna Deutz van Assendelft Hier rechtsaf. De weg naar Castricum aan Zee oversteken. Tussen het fietspad en de weg ligt het Koningskanaal. Het kwam in de plaats van de natuurlijke Hoepbeeksche afwatering van de zuidelijke duinvalleien. Het diende

4 voor de afwatering van natte duinvalleien en voor het vervoer van schelpen die via de Schulpvaart en het Noordhollands Kanaal naar de kalkovens in Alkmaar werden vervoerd. Van de gebrande schelpen werd metselkalk gemaakt. De diepte van het Koningskanaal was vroeger een tot anderhalve el (1 el = 69 cm). Na de Franse overheersing was er veel werkeloosheid in Nederland. Koning Willem ǀ was een economisch ondernemer die veel activiteiten ontwikkelde in industrie en waterstaat. Naast het ontwikkelen van het landgoed Bakkum was hij onder andere ook verantwoordelijk voor het graven van het Noordhollands Kanaal, dat in 1824 gereed kwam. Het legde de koning geen windeieren want zijn vermogen werd in 1840 op 200 miljoen gulden geschat. In 1814, een jaar nadat hij weer voet op Nederlandse bodem zette, werd dit toen nog op 10 miljoen gulden geschat. Na het oversteken van de Zeeweg rechtsaf het voetpad volgen. Na het ruiterpad het eerste pad linksaf gaan (groene route). Na ongeveer 50 meter staan links en rechts van het pad grove dennen, dennenbomen herkenbaar aan hun oranjerode stammen (voornamelijk bovenin onder de kroon) en een kleine grillig gevormde kroon. Die grove dennen zijn omstreeks 1835 geplant en zijn door hun ouderdom zeker "koninklijke" bomen te noemen. Er liggen diverse bomen langs de route die omwaaiden tijdens de storm van januari Ze worden niet opgeruimd maar blijven in het bos achter. Dood hout, al dan niet omgevallen, hoort thuis in een natuurlijk bosecosysteem. De oude dode landgoedbomen bieden insecten onderdak die op hun beurt weer vogels van voedsel voorzien. Die vogels worden weer gegeten door diverse roofvogelsoorten die het duin rijk is. Vele soorten schimmels zorgen er mede voor dat het dode hout wordt verteerd tot een voedselrijke humuslaag. Volg de groene route en steek de verharde van Speykweg over. Volg de Dennenlaan tot het veehekje. Hier linksaf, de Kroftlaan volgen (zie driehoeksteen). De Kroftlaan roept herinneringen op uit de ontginningstijd. Een kroft of krogt betekent bouwplaats, geschikt voor agrarisch gebruik. Ongeveer 50 meter voor het open terrein (oude kroft, nu een speelweide) ligt in een droge sloot een dam die leidde naar de plek waar de boerderij Kroftwoning eerst stond. Het werd in 1914 gesloopt omdat restauratie toen te kostbaar was.

5 Boerderij Kroftwoning Aan beide zijden van de Kroftlaan staan hier en daar laanbomen van essen (zwarte knoppen). Hout van essen werd, afhankelijk van het gebruik, om de 6 à 10 jaar gekapt, zo ontstonden oude essentobben met jong takhout. Het dunste hout werd gebost om de ovens van de bakker mee te stoken of onder de hooimijt gelegd om het droog van de grond te houden. Langs zesjarige takken, ook wel rijzen genoemd, werden bonen geleid en van tienjarig hout werden afrasteringpalen gemaakt. Rond 1830 kwamen op de rand van de duinen en de polder grote percelen essenhakhoutbos voor, ook wel geriefhout genoemd. PWN heeft in Castricum en Heemskerk ± 9 hectare in actief hakhoutbeheer. Bij de viersprong met driehoeksteen rechtsaf, de Rendorpweg volgen. Rendorp was een van de door de koning aangestelde driemancommissie die het beheer van de ontginning op zich nam. Rendorp was eigenaar van de kastelen Assumburg en Marquette in Heemskerk waar hij tot 1869 woonde. In 1850 wordt hij burgemeester van Heemskerk en twee jaar later wordt hij tevens eerste burger van Castricum, hij blijft dit tot De andere twee commissarissen waren Van Lennep, vader van de bekende schrijver Jacob van Lennep en de centrale man Gevers. De heer Kros was de opzichter en rentmeester van het landgoed.

6 Professor David Jacob van Lennep Naast de Rendorpweg komen we in het voormalige landgoed ook de Staring- en van Speykweg tegen. Staring maakte de eerste geologische kaart van Nederland en was grondlegger van de bodemkunde in ons land. De koning had grote bewondering voor de zelfopoffering van Jan van Speyk waarbij hij de legendarische woorden sprak: Dan liever de lucht in. De vuurtoren in Egmond aan Zee is zijn officiële monument. Naast Rendorp en Gevers namen ook Staring ( lid van het vrijwillige Leidse studenten Jagercorps) en de overbekende van Speyk deel aan de Tiendaagse Veldtocht in 1831 tegen de Belgische afscheiding van het Koninkrijk der Nederlanden. Onder het bewind van Koning Willem I vormden het huidige Nederland en België van 1813 tot 1830 namelijk één staat. Penning geslagen ter ere van Jan van Speyk

7 Bij de viersprong de Melkvlakweg/Rendorpweg (zie driehoeksteen) links oversteken. Het smalle pad inlopen (let goed op!). Aan het eind van dit pad de sloot oversteken en rechtsaf gaan. De gegraven sloot rechts heet "Diepe Sloot" en dateert uit de eerste jaren van de ontginningsplannen (1832). Oorspronkelijk was dit net als de Hoepbeek ook een natuurlijk meanderende beek, de Diepe Slootbeek. Het duinwater stroomde van het hogere, natte Vogelwater naar de polder. De gekanaliseerde beek werd tevens gebruikt om met een vlet materialen aan en af te voeren van de weilanden van het "Vogelwater. De Diepe Sloot zorgt tot op heden net als het Koningskanaal voor de afvoer van het regenwater naar de polder. Wel een behoorlijk verschil in benaming voor een vergelijkbare afwatering. Aan het einde van de Diepe Sloot, door het veehekje, linksaf (rode route). Op korte afstand hiervan ligt links boerderij Zeeveld. De oudste vermelding van het Zeeveldt kom je in 1612 op oude kaarten al tegen. De oude boerenplaats in het midden van de huidige bebouwing is in oude akten van 1803 al terug te vinden. Het wordt niet meer als boerderij gebruikt. Nu heeft het monastieke centrum Stichting Jan 17 er zijn onderdak gevonden. De aangrenzende weilanden hebben echter nog steeds een agrarische bestemming. Boerderij Zeeveld De weilanden rond Zeeveld zijn nu onderdeel van de weilanden van de van Tienhovehoeve van de familie Mooij die staat aan de Heereweg in Bakkum. Dit is de vierde generatie van de familie Mooij die als boer verbonden is met de duinen hier. Overgroot opa Pieter Mooij vestigde zich in 1888 in de Schaapherderwoning, daarna ging hij naar Zeeveld. De jongste telg van de familie doet tevens in samenwerking met het PWN de integrale begrazing

8 Bakkum/Egmond met Schotse Hooglanders en Exmoor pony s. De Mooijen boeren dus al meer dan 120 jaar in de Bakkummer duinen. Over verbondenheid met het duin gesproken. De weg waar u nu loopt is de Oude Heereweg. Aan het einde van de stenen verharding kan je deze weg nog volgen, schuin rechts in het bos doet hij nu dienst als ruiterpad. De Oude Heereweg liep direct langs boerderij Zeeveld en was eeuwen geleden een belangrijke verbindingsweg tussen West-Friesland en Holland. Tijdens een van zijn spaarzame bezoeken aan het landgoed toonde Koning Willem I, die op visite was bij boerderij Zeeveld, grote belangstelling voor een klok die in gang van de woning hing. Of de klok ook werkelijk van eigenaar is verwisseld vertelt het verhaal niet. Wel wordt de plek waar de klok hing door de huidige bewoners nog steeds gekoesterd. Bij het informatiepaneel linksaf. Na 25 meter weer linksaf (rode route). Het bos waar u doorheen loopt wordt nu de Kronkel genoemd, dit is vernoemd naar het slingerpad dat door deze voormalige Nieuwe Kwekerij loopt. De andere Kwekerij lag op het huidige terrein van Dijk en Duin en het werd door Gevers in de Engelse landschapsstijl aangelegd om het nuttige en het fraaie te combineren. Met zeer veel verschillende boom, struik- en heestersoorten is op de kwekerij en het landgoed geëxperimenteerd, zowel bij het aanplanten, het kweken en het zaaien. Men liet uit alle windstreken stekken en zaden overkomen, niet alleen van bomen en struiken maar ook van grassen en bloemen. Het kwam uit Duitsland, Frankrijk, Schotland, Polen en zelfs uit de Verenigde Staten, maar ook dichter bij huis, uit Brabant en van de Veluwe. Bij de verharde weg linksaf. Net voor het dennenbos linksaf de Zaandammerlaan in lopen (rode route). In het plan tot volbrenging der onderneming in 10 jaren komt de nadruk op veeteelt duidelijk naar voren. Weilanden worden gemaakt door toemakerij (egalisatie) of door de grond te scheuren, te spitten, te ploegen, te eggen of te rollen. Na bemesting wordt ingezaaid met rogge of haver in combinatie met klaver en grassoorten. Links en rechts (ook waar nu het dennenbos op staat) werd beweid met rundvee (pink- of schotvaarzen), paarden en schapen. Schapen weiden onder toezicht van een herder waarbij de schapenjongen van opzichter Willems uitdrukkelijk de opdracht meekrijgt om al weidende de stronten te rapen. Mest was schaars in die tijd en kunstmest kende men nog niet. Direct na het dennenbos rechtsaf (rode route), de Melkvlakweg volgen. De naam Melkvlakweg roept ook herinneringen op aan het oude landbouw gebruik van het landgoed. Het open terrein rechts is nooit voor weierij (veeteelt) of bouwerij (akkerbouw) geschikt gemaakt en heeft dus zijn natuurlijke staat behouden. Dit hield niet in dat het terrein niet werd beweid. Opvallend is dat door jarenlange ontkalking van de grond in het najaar struikheide staat te bloeien. Een plant die normaal voorkomt op

9 de kalkarme duinen noordelijk van Egmond, maar op deze plek juist speciaal is. De heide breidt zich steeds meer uit zodat we voorzichtig van de Bakkummer heide kunnen spreken. Bij de driesprong waar de Melkvlakweg uitkomt op de verharde Staringweg, rechtsaf (rode route). Voor het bos linksaf. Het smalle wandelpad in (rode route). Hier heeft eens de Schaapherderwoning van de eerder genoemde Pieter Mooij gestaan. Voordat de koning het landgoed kocht stond deze woning hier al. Het werd opgenomen in het koninklijke landgoed. De laatste bewoners, de familie Brasser, verhuisden na de sloop in 1914 naar een boerderij aan de Heereweg in Bakkum. De grote open vlakte en waar nu bos op staat was eens grasland dat bij de Schaapherderwoning hoorde. Deze open vlakte noemen we nog steeds Wei van Brasser, genoemd naar de laatste pachter. Schaapherderwoning Aan het einde van het pad gaan linksaf (zwarte route). Op de Wei van Brasser is aan het begin van 1997 een natuurbouwproject gerealiseerd. Het doel van het project was om in het oude geëgaliseerde bouwland reliëf aan te brengen met daarin opgenomen enkele kleine duinvalleien. Spontane verstuivingen van zand werden toegejuicht, die zorgden voor een meer natuurlijke ontwikkeling van het terrein. De door bemesting ontstane monotone begroeiing van voornamelijk duinriet is verwijderd tot aan het schrale kalkrijke duinzand. Van het in 1929 aangeplante bos werd twee en een halve hectare gekapt om onder andere de dynamiek in deze omgeving te herstellen.

10 Van de ruim honderd verschillende planten die hier voorkomen vinden we de meest bijzondere vooral in en rond het water, zoals tenger fonteinkruid, borstelbies, waterpunge, greppelrus, zomprus, heelblaadje, strandduizendguldenkruid, moeraswespenorchis, gevlekte rietorchis en parnassia. Al dan niet op trek naar andere oorden komen vogels hier om te eten, te rusten of om te badderen. Waargenomen zijn o.a. de kluut, de lepelaar, de zilverplevier, de groenpootruiter, de zilverreiger en diverse strandlopers. Daarnaast veel verschillende eenden zoals de bergeend, krakeend, de slobeend, de zomer- en wintertaling en duikeenden als de kuifeend, de brilduiker en de tafeleend. Diverse vogels zoals de wilde eend, de meerkoet, de stormmeeuw, de kievit, de scholekster en de bontbekplevier hebben de wei ontdekt als broedgebied. Van de vele padden, kikkers en salamanders die hier voorkomen is de zeldzame rugstreeppad het vermelden zeker waard. Sinds het begin van de aanleg werden zo n 30 verschillende dagvlinders geteld. Bij de viersprong linksaf slaan, langs de Wei van Brasser (zwarte route). Dit pad wordt sinds jaar en dag in de volksmond Paviljoenweg genoemd. We lopen hier door een haag van door zoute zeewind gevormde laag gebleven eiken. Op de hoge duintop links, de Paviljoensberg, zou men een Belvedère bouwen. Een fraai stenen uitzichtpunt dat uitkeek over het landgoed Bakkum. Daarnaast had men een paviljoen gepland met daaromheen een tuin in de Engelse landschapsstijl compleet met bloemperken en een boomgaard. Op oude tekeningen vinden we tevens paardenstallen en een woning voor de tuinman die ook de jacht voor zijn rekening nam. Sluit de ogen en droom even weg in die tijd. Hoe zal het eruit hebben gezien als deze plannen werkelijk waren uitgevoerd. Bij de viersprong door het veehekje rechtdoor (zwarte route). Rechts vindt u het idyllische, op korte afstand van strand en zee gelegen camping Bakkum dat is ontstaan in Haar lange geschiedenis is verbonden met het landgoed waarbij het begin wat onduidelijk is. De camping is min of meer toevallig op deze plek ontstaan. Aan een aantal natuurliefhebbers werd in 1914 toestemming gegeven om hun tent op het landgoed nabij boerderij Johanna s Hof op te slaan. De rest van het verhaal is geschiedenis. Camping Bakkum is waarschijnlijk daarmee een van de oudste campings van Nederland en onderdeel van de Kennemer Duincampings dat nauw verbonden is met het PWN.

11 Boerderij Johanna s Hof omstreeks 1895 Bij de volgende viersprong rechtsaf. In de dennenbossen links en rechts van het pad is goed te zien dat de stormen van 1973 en 1990 hier danig huishielden. Van de laatste storm is veel hout blijven liggen. De natuur reageerde spontaan en snel op deze natuurlijke dunningen. Loofbomen als de berk, de esdoorn, de lijsterbes en de eik hebben samen met diverse struiken de open ruimten ingenomen. Bij de verharde van Speykweg rechtsaf. U loopt terug naar de Zeeweg. De droge sloot die parallel loopt aan deze weg is een oude dichtgeraakte vaarsloot die werd gebruikt voor de aan- en afvoer van landbouwproducten vanaf de duinboerderij Kroftwoning. Het gebouw met leien dak heeft niets met het oude landgoed te maken. Het is een pompstation van het PWN waterleidingbedrijf dat bij calamiteiten duinwater kan oppompen vanonder de diverse putten waarvan u de deksels langs de weg ziet liggen. Als de normale winmiddelen om wat voor reden moeten worden stopgezet kan men terugvallen op de zoetwaterbel op deze plek in de duinen. Een mens kan natuurlijk niet zonder schoon drinkwater leven. Rechtsachter dit gebouw stond eens in het bos een onderkomen voor de terreinmedewerkers van het PWN. Het werd de Schuifdam genoemd naar een verdwenen in hoogte verstelbare schuif, hier in de oude sloot van het voormalige landgoed. Zo kon men de hoogte van water naar behoefte regelen. Aan het einde van de van Speykweg rechtsaf en het wandelpad volgen langs de Zeeweg. Na ongeveer 200 meter ziet u links, aan de overkant van de Zeeweg restaurant Johanna s Hof en bezoekerscentrum De Hoep.

12 Tijdens de wandeling moet u opgevallen zijn dat de mens het duinlandschap verregaand heeft beïnvloed. Mensen groeven kanalen, vlakten terreinen, bouwden huizen en plantten bos. Toch is ook te zien dat de natuur met soms weer een beetje hulp van diezelfde mens het verloren terrein weer heeft heroverd en/of gebruik maakte van haar nieuwe mogelijkheden. Kees Zonneveld, boswachter PWN