Werkstuk Nederlands Donkere kamer van Damocles en het behouden huis

Transcriptie

1 Werkstuk Nederlands Donkere kamer van Damocles en het behouden huis Werkstuk door een scholier 3498 woorden 19 jaar geleden 4,8 66 keer beoordeeld Auteur Genre Willem Frederik Hermans Oorlogsroman, Psychologische Eerste uitgave 1952 roman, Geschiedenis, Novelle Vak Nederlands Inhoudsopgave 1 Inleiding p. 2 2 Vraagstelling p. 3 3 Hypothese p. 4, 5 4 Betoog p. 6, 7, 8 5 Conclusie p. 9 6 Evaluatie p Notenlijst p Literatuurlijst 8.1 Primaire literatuur p Secundaire literatuur p Inleiding Ik heb gekozen voor twee boeken van W.F. Hermans, namelijk 'Het behouden huis' en 'De donkere kamer van Damokles'. Pagina 1 van 9

2 'De donkere kamer van Damokles' heb ik vorig jaar gelezen omdat hiervan een verplicht boekverslag gemaakt moest worden. Het boek sprak mij toen al erg aan. Toen wij deze opdracht kregen, was de keuze van de boeken dan ook al snel gemaakt. Het boek kwam voor op de lijst in combinatie met 'Het behouden huis'. In dat boek ben ik toen meteen begonnen. Een spannende novelle, die zeer het lezen waard was. Hermans heeft een onaangename jeugd gehad. Hij had autoritaire ouders en een tirannieke grootmoeder. Zijn zusje werd altijd het goede voorbeeld genoemd. Vlak na de capitulatie, in de Tweede Wereldoorlog, pleegde ze zelfmoord. Verder werd zijn jeugd gekenmerkt door eenzaamheid. De oorlog heeft een belangrijke rol gespeeld bij het ontwikkelen van zijn levensvisie. In zijn werk houdt Hermans zich veel bezig met de vraag: wie, wat en hoe is de mens? Wat is zijn plaats en wat de rol die hij in het leven speelt? Hij ziet de mens als een wezen dat in strijd met de rede handelt en een ondoorgrondelijk en vaak buitennormaal bestaan leidt. In beide boeken spelen deze vragen een grote rol. De boeken spelen zich af in de Tweede Wereldoorlog. Ik zal mij dan ook vooral buigen over de rol van het mensbeeld en de rol van de oorlog in het werk van Hermans. Mijn informatie heb ik gehaald uit onder andere 'Het lexicon van literaire werken', van internet en uit de literom. Duidelijke informatie over het leven van Hermans vond ik bij de boekjes van de Memoreeks. 2 Vraagstelling Als eerste zal ik een korte intrige geven van 'Het behouden huis'. Een naamloze Nederlander, de ik-figuur, maakt tijdens de Tweede Wereldoorlog deel uit van een partizaaneenheid ergens in Centraal-Europa. Na een lange voettocht naar het oosten is hij geheel uitgeput en dorstig. De partizanen veroveren een stadje van de Duitsers. Het blijkt een luxueuze badplaats te zijn. Hij trekt in een snel verlaten villa en probeert de oorlog te vergeten. Hij geeft zich uit als de enige achtergebleven eigenaar, de zoon des huizes, wanneer de Duitsers het stadje heroverd hebben en om inkwartiering vragen. " 'Heil Hitler,' zei ik, 'ik ben de zoon des huizes. Mijn ouders en mijn twee zusters zijn gevlucht. Waarschijnlijk zijn zij bij mijn oom in Breslau.'1 Een rustige tijd breekt aan. Slechts een afgesloten kamer in het huis blijft hem nieuwsgierig houden. Wanneer hij van buiten af binnen probeert te komen, meldt de werkelijke eigenaar zich. De ik-figuur vermoordt hem en zijn vrouw. Hierna blijkt de kamer inmiddels geopend te zijn. De kamer staat vol met aquaria en een stokdove oude man, niet voor communicatie in staat, zit naast de aquaria. De ik-figuur laat hem met rust. Ondertussen is het stadje weer ingenomen door de Russen en de partizanen. De ik-figuur keert terug in zijn rol als partizaan en hij maakt de ingekwartierde Duitse kolonel als zijn krijgsgevangene. De stokdove man probeert hij vergeefs uit de handen van de partizanen te houden. De volgende dag trekt de ik-figuur weer verder, na een handgranaat in het huis te hebben gegooid. Twee vragen, die in mij opkwamen na het lezen van het boek, waren waarom Hermans juist een oorlogssituatie in het boek geschetst heeft en wat hij hiermee wilde aantonen? Pagina 2 van 9

3 Een goede vraagstelling bleek dan ook: Welke rol speelt de oorlog in het werk van Hermans? 3 Hypothese Bij een diepere bestudering van "Het behouden huis" kom je al snel veel keuzes tegen. Eén keuze is dat hij de eigenaar doodt. "Even later dacht ik dat ik hem in de tuin hoorde. Ik staarde naar zijn rugzak. Hij was de eigenaar. Toen haalde ik mijn geweer onder het bed vandaan en kroop op handen en voeten naar de vensterbank."2 Bij "Het behouden huis" wordt vooral duidelijk dat er sprake is van een cyclus. De partizaan denkt door zijn keuzes uit de oorlog verwijdert te blijven, echter het tegendeel is waar. Bij elke keuze die hij maakt komt hij steeds meer in de oorlog terug. "Het huis, dat een belofte scheen in te houden, blijkt [ ] niet meer dan een korte onderbreking te bieden van de ellende van dood en geweld."3 Mijn hypothese zal als volgt luiden: Als Hermans in zijn werk een oorlogssituatie gebruikt, dan doet hij dat om aan te tonen dat de mens denkt de genoegen van zijn keuze te weten, maar dat is volgens Hermans niet het geval. In het werk van Hermans is het algemeen duidelijk dat er in de meeste gevallen een oorlogssituatie gebruikt wordt. Zo ook in "Het behouden huis". Het verhaal speelt zich af in de 2e wereldoorlog en de ikpersoon is een partizaan in het bevrijdingsleger. De verschrikkingen van de oorlog laten de partizaan handelen als een mechanisch wezen. Regelmatig vraagt hij zich af of hij nog wel een menselijk wezen is. De wereld van de man is één grote chaos. Hij heeft geen idee meer wat hij doet. "De ik-figuur leeft op een sterk verlaagd bewustzijnsniveau."4 Dat blijkt duidelijk wanneer ze een stadje, een luxueuze badplaats, veroveren. Hij maakt de keuze zich van de oorlog te onttrekken en zich als eigenaar van een verlaten huis voor te doen. Een rustige periode breekt aan. Enkel een groep Duitse officieren kwartieren in, maar als hij vraagt om rust, krijgt hij deze. Langzamerhand gaat de partizaan zich steeds meer thuis voelen in het huis. Hij verovert kamer voor kamer. Slechts één kamer blijkt onbereikbaar. Wanneer op een dag de partizaan van buitenaf in de kamer wil binnendringen, meldt de eigenaar zich. De partizaan vermoordt hem en zijn vrouw. Wanneer de partizaan weer terugkeert in het huis, blijkt de deur van de gesloten kamer geopend te zijn. De man gaat naar binnen en komt terecht in een ruimte vol aquaria met exotische vissen. Een stokoude man staat op een trapje bij één van de aquaria. De man is door zijn doofheid niet tot communicatie in staat. Hij wordt door de partizaan met geen haar aangeraakt. "Door deze ontmoeting realiseert de soldaat zich allengs zijn positie als mens tegenover medemens."5 De Russen en partizanen nemen wederom het dorp in en de partizaan keert weer terug in zijn oorspronkelijke rol. Hij maakt de ingekwartierde Duitse kolonel tot krijgsgevangene. De oude man probeert hij vergeefs uit de handen van de partizanen te houden. Ze hangen hem op aan de plataan. Op een andere afgeknotte tak hangt de Duitse kolonel tegen het naakte lijk van de vrouw. Vlak voordat hij het huis verlaat sluit hij nog de kranen "om tenminste iets te hebben gedaan"6 Bij het wegmarcheren van de Pagina 3 van 9

4 groep partizanen, gooit hij een handgranaat naar het huis en voegt zich weer bij hen. Nog eenmaal kijkt hij om. "Het was of het ook aldoor komedie had gespeeld en zich nu pas liet zien zoals het in werkelijkheid altijd was geweest: een hol, tochtig brok steen, inwendig vol afbraak en vuiligheid."7 De vele keuzes die de partizaan maakt, vallen meteen op. De keuzes vormen als ware een hermeneutische cirkel. De eerste keuze, de belangrijkste, die de partizaan maakt is dat hij zich uit de oorlog gaat onttrekken. "Er zou een einde aan komen, eindelijk een eind."8 Maar uiteindelijk komt hij, zonder keuze, weer terug in de oorlog. Bij alle keuzes die hij maakt, denkt hij de goede te kiezen. Echter het tegendeel is waar. Hij denkt het goed te doen om zich als eigenaar voor te doen, maar de echte eigenaar meldt zich en hem, evenzo zijn vrouw, moet hij vermoorden. Ik kan mij maar beter niet tegen de Duitsers verzetten, uiteindelijk is hij toch verplicht om de Duitse kolonel als krijgsgevangene te nemen. Evenzo zijn sterke drang om de kamer te openen. Deze loopt op een grote teleurstelling uit. "Gesloten speelt de kamer een belangrijke rol in het verhaal. De kamer is de enige voortdurende dreiging, het onrustverwekkende onbekende element, dat de niemandswereld niet geheel gesloten maakt. Geopend blijkt zijn vernietigende werking pas goed, zij het op geheel andere dan de verwachte wijze. [ ] De kamer die eens het enige teken van verontrusting was, toont nu de ware aard van die wereld en van het leven daarin. [ ] Dat hij zolang gesloten blijft, verzekert leven in het behouden huis. [ ] Met de opening van de kamer verliest het huis zijn behouden en behoudend karakter."9 De partizaan zelf komt uiteindelijk ook tot de conclusie dat hij zich in een hermeneutische cirkel heeft bevonden. "Daar stond ik, precies zoals ik begonnen was, een smerige soldaat op de tapijten tussen de marmerwanden van een vreemd huis. De tijd had de helling niet kunnen nemen en rolde terug."10 4 Betoog Aan de hand van een samenvatting zal ik deze vraag proberen te beantwoorden en mijn hypothese proberen te bewijzen. Henri Osewoudt, een teer kleine vrouwelijke man, is de zoon van een sigarenwinkelier te Voorschoten. Zijn vader wordt vermoord door zijn moeder. Hij wordt opgevoed door zijn tante en oom. Hij heeft geen belangstelling voor leren en trouwt 6 dagen voor de inval van de nazi's in Polen met zijn 7 jaar oudere nicht Ria. Ze nemen de sigarenwinkel over en nemen de zorg over Osewoudt's moeder. Osewoudt wordt afgekeurd voor militaire dienst en sluit zich, voor nog enig zelfrespect, aan bij de burgerwacht. Hij lijdt een rustig leven, totdat ene Dorbeck opduikt. Hij is het tegenbeeld van Osewoudt. Hij heeft zwart haar in plaats van blond en is wel goedgekeurd voor het leger. "Hij leek precies op jou, zoals een negatief van een foto lijkt op een positief."11 Het begint met het ontwikkelen van een filmpje, maar een week later komt hij om een uniform te ruilen voor een pak. Wanneer Dorbeck dit pak terugbrengt zitten er twee fotorolletjes in om te ontwikkelen. Osewoudt ontwikkelt ze zelf, maar er staat niets op. Enkele dagen later wordt dit bevestigd door Dorbeck. Nogmaals krijgt hij een opdracht. Nu om samen met Zewüster een man dood te schieten. "en door de handdoek heen schoot hij driemaal op de man met het rode hoofd die naast hem stond."12 Dit zijn de eerste tekenen van het verzet. Hij voelt zich noodzakelijk in het verzet te gaan om zichzelf op te krikken tegenover Dorbeck. Pagina 4 van 9

5 Hierna blijft het rustig en 4 jaar hoort hij niets van Dorbeck. Dan krijgt hij een opdracht om de foto's op te sturen naar een postbus in Den Haag. Hij probeert in contact te komen met Dorbeck door bij de postbus te gaan staan en te wachten op diegene die de post zal afhalen. Een heilsoldate komt de post ophalen. Dorbeck verschijnt niet. Osewoudt blijft nog enkele dagen staan en als hij vraagt aan wie de postbus verhuurd is, blijkt deze niet verhuurd. Wanneer hij de moed opgeeft Dorbeck ooit nog te zien, komt hij in contact met Elly Sprenkelbach Meijer. Zij laat hem één van de foto's van Dorbeck zien. Osewoudt laat haar onderduiken bij zijn oom, want ze kan niet blijven rondlopen met een slecht vervalst persoonsbewijs en enkele zilveren munten. Als hij terugreist naar Voorschoten blijken zijn moeder en Ria te zijn opgepakt. Moorlag wacht hem op op het station en geeft hem een brief met de volgende opdracht. Hij moet zaterdag om 5 uur 's middags bellen naar een nummer. Moorlag zorgt er ook voor dat Osewoudt een nieuw persoonsbewijs krijgt en zijn haar zwart geverfd wordt. Dit wordt gedaan door Marianne, op wie hij verliefd wordt. Hij lijkt nu sprekend op Dorbeck. Dit heeft een versterking van het dubbelgangermotief tot gevolg. Wanneer hij belt, krijgt hij Dorbeck aan de telefoon, die vertelt hem dat hij de landverrader Lagendaal en zijn vrouw moet vermoorden. Wanneer Osewoudt nogmaals naar het nummer belt, blijkt het opgeheven. Samen met een pseudo-leidster van de Nationale Jeugdstorm gaat hij naar Lagendaal toe. Inmiddels zit Osewoudt diep in het verzet. Hij vermoordt wederom enkele mensen. "In zijn verzetsdaden ontlaadt hij zijn geremde driftleven."13 Wanneer hij later met Marianne naar de bioscoop gaat, is er een opsporingsbevel naar hem wegens straatroof. Hij probeert te ontsnappen, maar dit mislukt. Uit de beschuldigingen maakt hij op dat hij verward wordt met Dorbeck. Door Ebernuss, een goede Duitser, komt hij in het ziekenhuis en hij wordt daar door drie mannen bevrijd. Wanneer hij onderduikt bij Labare wordt hij ook daar weer opgepakt. Hij komt wederom in contact met Ebernuss, die hem vraagt waar het verzet samenkomt, in ruil voor dat hij er voor zal zorgen dat Marianne, inmiddels zwanger, vrij zal komen. Ze gaan naar Dorbeck. Hij vertrouwt Ebernuss niet en hij geeft Osewoudt de opdracht hem te vermoorden. Osewoudt krijgt een nieuw uiterlijk als verpleegster. Samen met Dorbeck maakt hij nog een foto. Hij denkt nu samen met Marianne een nieuw en rustig leven te beginnen. Deze illusie wordt echter verstoord als Marianne in het ziekenhuis moet worden opgenomen. Het kind sterft. Osewoudt is wanhopig en wordt door een Duitse officier Krügener meegenomen. Osewoudt vermoordt hem en zijn vrouw. Als hij langs zijn huis gaat vermoordt hij ook zijn vrouw Ria. Via een pastoor en een dokter weet hij bevrijd Nederland te bereiken. Hij meldt zich bij de Nederlandse autoriteiten en wordt gevangen genomen, aangezien hij als een landverrader wordt gezien. Niemand kan bewijzen dat hij Dorbeck niet is. Alle getuigenissen keren zich tegen hem. Getuigen van zijn kant, zijn dood of onbereikbaar. Wanneer zijn Leica gevonden is met de foto van Dorbeck en hem, voltrekt hij zijn eigen vonnis. De foto, die hij zelf ontwikkelt, mislukt. Wanhopig rent hij weg en wordt doodgeschoten. "Dorbeck Pagina 5 van 9

6 moet gevonden worden. Wat bewijst het nou nog dat die foto mislukt is? Zeg Dorbeck Vraag Dorbeck [ ] Het bloeden moet worden gestelpt! riep pater Beer. Hij sloeg Osewoudt's kamerjas open en knoopte ook het pyjamajasje los. Maar aan de handen van pater Beer zaten minder vingers dan Osewoudt kogelgaten in zijn lichaam had."14 In dit verhaal zijn er minder keuzes te vinden. Een hermeneutische cirkel zoals in het behouden huis is er nauwelijks. Al kan men zeggen dat Osewoudt in het begin niets is en later blijkt dat hij weer niets is. Hij denkt de goede keuzes te maken, maar dit is juist het tegendeel. "dan is Osewoudt een door minderwaardigheidsgevoelens gekwelde man wiens handelingen worden ingegeven door een onbewust streven naar een volwaardige identiteit. Gezien zijn persoonlijkheidsstructuur is het niet verwonderlijk dat hij klakkeloos alle bevelen uitvoert van de man, Dorbeck, die in zijn ogen is zoals hijzelf zou willen zijn."15 Osewoudt ziet niet dat hij fout handelt. Hij zit in een waanbeeld en komt daar niet uit. "Zijn leven wordt beheerst door een grote passiviteit. Hij verkeert in een sterk isolement"16 De grootste keuze die Osewoudt maakt is dat hij in het verzet gaat. Hij probeert zich op te trekken aan Dorbeck. Hij voelt zich een dapper man gedurende die periode. Met het vermoorden van de vele mensen (een man te Haarlem, drie mensen te Lunteren, Ebernuss, Ria, Krügener en zijn vrouw) maakt hij wederom belangrijke keuzes. De moorden vormen een zeer belangrijke stap in het verzet. Hij pleegt ze als soldaat voor het Nederlandse volk en in opdracht van Dorbeck, iemand die hij totaal vertrouwt. Ook de keren dat hij op de vlucht is spelen een grote rol in het verhaal. Hij probeert te ontsnappen uit de bioscoop, maar het lukt hem niet. Uit alles blijkt dat Osewoudt nooit de goede keuzes neemt. Het loopt altijd fout af. Evenzo zijn identiteitswisselingen. Er komen vele wisselingen van identiteit. De eerste keer wordt zijn haar zwart geverfd. Hij lijkt nu sprekend op Dorbeck. Hij voelt zich ook zo sterk als Dorbeck. Op een gegeven moment dwingt Dorbeck Osewoudt zich als verpleegster te kleden. "Hiermee is op symbolische wijze aangegeven dat het tirannieke Superego Dorbeck Osewoudt verstoot van de troon waarop hij hem eerst, als ware hij een Damokles, had toegelaten."17 De laatste belangrijke handeling die Osewoudt uitvoert is zijn eigen vonnis. Wanneer zijn Leica is gevonden, ontwikkelt hij zelf het filmpje. De foto waarop hij met Dorbeck zou moeten staan, bestaat niet. "Niemand luistert naar hem, niemand gelooft hem."18 Al met al kan men zeggen dat er wel duidelijk een vergelijking tussen de beide boeken aanwezig is. Ze spelen zich af in de oorlog. De één in het bevrijdingsleger en de andere in het verzet. Bij beide boeken is er regelmatig sprake van misverstand. "Het misverstand is ook een belangrijk motief."19 Hermans heeft al vaker gezegd dat misverstand een belangrijke rol in zijn werk speelt. Hij heeft gezegd dat de mens niet in staat is te communiceren en misverstand hier het gevolg van is. In beide boeken kan men zeggen dat er keuzes worden gemaakt en dat ze fout worden gemaakt. Pagina 6 van 9

7 5 Conclusie Uiteindelijk kan ik dus zeggen dat "Het behouden huis" en "De donkere kamer van Damokles" veel overeenkomsten hebben. Het zijn beide niet louter oorlogsromans. "Zoals vaker [ ] gebruikt Hermans het oorlogsdecor om zijn visie op mens en wereld te demonstreren. In de oorlog is de mens gedwongen zijn ware aard te tonen."20 Maar om nu terug op mijn hypothese te komen vond ik in "Het behouden huis" een hermeneutische cirkel, de man kwam uiteindelijk weer in de oorlog terecht, met zes keuzes. In "De donkere kamer van Damokles" vond ik een minder duidelijke hermeneutische cirkel. Eerder heb ik genoemd dat Osewoudt van niets uiteindelijk weer niets werd. Of dit werkelijk aan zijn keuzes ligt, valt nog altijd te discussiëren. Het is immers nooit duidelijk geworden of Dorbeck nou wel of niet heeft bestaan. Hermans zelf heeft hier nooit een uitspraak over gedaan. Het aantal keuzes te vinden in "De donkere kamer van Damokles" zijn er vijf, als men de moorden allemaal samenvat. Uit deze korte conclusie kan ik concluderen dat ik mijn hypothese gedeeltelijk kan verifiëren. Er is namelijk sprake in beide boeken van een hermeneutische cirkel, maar deze zijn totaal verschillend en of er in "De donkere kamer van Damokles" nou werkelijk een hermeneutische cirkel met keuzes aanwezig is, of dat Dorbeck een waanbeeld van Osewoudt is, dat zal nooit meer duidelijk worden, aangezien Hermans is overleden. 6 Evaluatie In het algemeen is het onderzoek goed verlopen en ben ik weinig problemen tegengekomen. De problemen die ik tegenkwam waren klein en waren snel weer opgelost met behulp van anderen. De enige opmerking die ik over dit onderzoek heb, is dat er in de klas meer duidelijkheid had mogen zijn over wat er precies in het verslag moest komen en een duidelijkere werkwijze was waarschijnlijk makkelijker geweest. Nu moest ik veel dingen vragen en ging er in de les hieraan veel tijd verloren, waardoor ik thuis meer moest doen. Maar al met al was het leuke opdracht en helemaal niet vervelend om te doen. Ik heb er in ieder geval wat van geleerd en de regenachtige dagen in de vakantie nuttig gebruikt. 7 Notenlijst 1. Het behouden huis, p Het behouden huis, p Internet 4. "Het behouden huis" In: Lexicon van literaire werken, p.8 Pagina 7 van 9

8 5. "Niemandsland en humaniteit" In: LiteRom, p.2 6. Het behouden huis, p Het behouden huis, p Het behouden huis, p De gevestigde chaos, p Het behouden huis, p De donkere kamer van Damokles, p De donkere kamer van Damokles, p "De donkere kamer van Damokles" In: Lexicon van literaire werken, p De donkere kamer van Damokles, p "De donkere kamer van Damokles" In: Lexicon van literaire werken, p "De donkere kamer van Damokles" In: Lexicon van literaire werken, p "De donkere kamer van Damokles" In: Lexicon van literaire werken, p "De stem van het roepende kind" In: LiteRom, p Internet 20. "Het behouden huis" In: Lexicon van literaire werken, p.9 8 Literatuurlijst 8.1 Hermans, W.F. Het behouden huis, 22e druk, Amsterdam, Uitgeverij De Bezige 1995 Bij Hermans, W.F. De donkere kamer van Damokles, 30e druk, Amsterdam, 1990 Uitgeverij G.A. van Oorschot 8.2 Fens, K. "De gevestigde chaos" In: De gevestigde chaos; opstellen en 1975 kritieken, 3e druk, Amsterdam, Uitgeverij G.A. van Oorschot Raat, G.F.H. "Het behouden huis" In: Lexicon van literaire werken, 1989 oktober 1989 Smulders, W "De donkere kamer van Damokles" In: Lexicon van literaire 1989 werken, januari 1989 Vestdijk, S. "Niemandsland en humaniteit" In: LiteRom, bron: Handelsblad juni 1952 onbekend "De stem van het roepende kind" In: LiteRom, bron: NRC 1958 Handelsblad, 22 november 1958 onbekend "Het Behouden Huis" Op: Internet Pagina 8 van 9

9 onbekend "De donkere kamer van Damokles" Op: Internet Pagina 9 van 9