Verantwoord omgaan met Wi-Fi en gsm-straling op school

Transcriptie

1 Verantwoord omgaan met WiFi en gsmstraling op school 1

2 Verantwoord omgaan met WiFi en gsmstraling op school

3 Voorwoord Computers, gsm s en allerhande moderne communicatietechnologie zijn niet meer weg te denken uit de leefwereld van kinderen en jongeren. Kinderen en jongeren en in toenemende mate ook hun ouders, verwachten dat ze hun toestellen ook op school mogen gebruiken. Het gebruik van deze toestellen veronderstelt evenwel radiogolven die elektromagnetische straling veroorzaken. Schoolpersoneel, ouders en leerlingen vragen zich af of er gezondheidsrisico s zijn voor kinderen en jongeren. Scholen worden immers verondersteld om veilige omgevingen te zijn, waar gezondheidsrisico s voor kinderen en jongeren minimaal zijn. In Vlaanderen hebben de drie bevoegde beleidsdomeinen verschillende maatregelen genomen om de gezondheid van kinderen in scholen te garanderen: Het beleidsdomein Leefmilieu en Natuur, dat onder meer de normering van zendmasten in Vlaanderen voorbereidt en de naleving van die normen controleert via de Milieuinspectie. Het beleidsdomein Welzijn, Volksgezondheid en Gezin dat de voorwaarden creëert waarbinnen het welzijns en gezondheidsniveau van de huidige en toekomstige Vlaamse bevolking kan bevorderd, bewaakt, behoed of hersteld worden. Het beleidsdomein Onderwijs en Vorming dat onder meer via de eindtermen en ontwikkelingsdoelen kinderen en jongeren de nodige competenties wil laten ontwikkelen om in de kennismaatschappij van morgen op een gezonde manier te functioneren. De beleidsdomeinen werkten samen met het Vlaams Instituut voor Gezondheidspromotie en Ziektepreventie aan informatie die scholen moet toelaten om correct om te gaan met ongerustheden over elektromagnetische straling. Het resultaat van die samenwerking kan u in dit document terugvinden. De Vlaamse minister van Leefmilieu, Natuur en Cultuur De Vlaamse minister van Welzijn, Volksgezondheid en Welzijn De Vlaamse minister van Onderwijs, Jeugd, Gelijke Kansen en Brussel

4 Inleiding Gezondheidseffecten Wat zegt wetenschappelijk onderzoek over mogelijke gezondheidseffecten? Hoe omgaan met de conclusies uit wetenschappelijk onderzoek? Het voorzorgsprincipe Is de SARwaarde van een gsmtoestel een goede referentie voor de inschatting van blootstelling aan straling? Naar een schoolbeleid voor het verantwoord omgaan met nieuwe communicatietechnologieën Vertrekken van een schoolvisie Uitstippelen van een schoolbeleid Educatie Regulatie: regels en afspraken met betrekking tot gebruik van nieuwe communicatietechnologie op school. Een gsmverbod voor leerlingen? Voorbeeldfunctie van de leraar Facilitatie (structurele maatregelen) Draadloos of bekabeld werken? Wat met zendmasten op, of in de omgeving van de school? Zorg en doorverwijzing Communicatie Een doelgerichte communicatie voorzien Wie communiceert? Wanneer communiceren? Hoe communiceer je? Valkuilen in de communicatie 26 4 Wetgeving De Vlaamse norm voor vast opgestelde zendantennes De cumulatieve norm Norm per antenne voor zendantennes Conformiteitsattest voor zendmasten Controle via metingen Mag de overheid om gezondheidsredenen een stedenbouwkundige vergunning of een attest weigeren? Kunnen zendantennes niet beter buiten de bebouwde kom geplaatst worden? Productnormen Welke wetgeving bestaat er omtrent gsmtoestellen en WiFi? Moeten WiFi access points ook voldoen aan de normen?

5 Technologie Wat is elektromagnetische straling? Hoe werkt een gsmnetwerk? Zendantennes Hoe werkt een zendantenne? Welke soorten technologieën bestaan er om draadloos te communiceren? Enkele voorbeelden van verschillende soorten antennes Hoeveel antennes kunnen er maximaal op een mast staan? Gsmtoestellen Straling van gsm s Wat is de SARwaarde van een gsmtoestel? Hoe wordt de SARwaarde gemeten? WiFi DECTtelefoon Wat is Bluetooth en met welke vermogens werkt Bluetooth? Hoe werken digitale borden? Over welke vermogens spreken we in het kader van draadloze toepassingen? Geeft een vaste telefoon ook straling af zoals een gsmtoestel? Extra materiaal, bronnen en ondersteuning Meer lezen Een infostand en een elektrokoffer uitlenen voor op school Webwijzer Organisaties die ondersteuning bieden Bijlage 1: Vakgebonden en vakoverschrijdende eindtermen (ET) en ontwikkelingsdoelen (OD) die in verband kunnen gebracht worden met straling Bijlage 2: Verklarende woordenlijst Referenties Colofon

6 6 Verantwoord omgaan met WiFi en gsmstraling op school

7 1 Inleiding Dat de moderne communicatietechnologie een belangrijke rol speelt in het leven van kinderen en jongeren blijkt uit het vierde onderzoek van Apestaartjaren (Segal, B. 2012). 99% van de jongeren heeft thuis toegang tot een computer met internet. Meer dan de helft (54%) van de kinderen in het lager onderwijs heeft een gsm. Bij jongeren uit het secundair onderwijs is dat liefst 98%. Kinderen en jongeren en in toenemende mate ook hun ouders, verwachten dat ze hun toestellen op school mogen gebruiken. Gsm s worden dan ook overal en bijna altijd gebruikt: thuis, onderweg, tijdens het wachten op vervoer én op school: 73% gebruikt zijn gsm tijdens de speeltijd en 47% zelfs tijdens de les. Mobiele technologie (zoals de gsm, smartphone en tablet) is bovendien aan een sterke opmars bezig. Tablets raken meer en meer ingeburgerd. Ze zijn handig en licht en geven gebruikers om het even waar toegang tot games, ebooks, , filmpjes,... De tablets zijn echter zo gebouwd dat een snelle en draadloze internetconnectie noodzakelijk is. Hoe groter de verspreiding van smartphones en tablets, hoe groter de vraag naar draadloze internettoegang. Het gebruik van de nieuwe communicatietoestellen veronderstelt aanpassingen in de infrastructuur. Eens die nieuwe infrastructuur aanwezig, moet ze natuurlijk ook gebruikt worden. Inoefenen van leerstof, communiceren, opzoeken van informatie, presenteren, gebeurt meer en meer met mobiele technologie in plaats van met vaste computers. Innovatieve scholen en creatieve leraren zoeken ook naar andere methoden om tijdens de lessen van de mobiele technologie zoals de smartphone en tablet gebruik te maken. Het computergebruik is bovendien niet langer plaatsgebonden maar kan ook ingezet worden buiten de klasmuren, op excursie, om het even waar. De hierboven beschreven evolutie leidt tot heel wat vragen bij ouders, leraren en directies over het correct gebruik van moderne communicatietechnologie binnen de schoolmuren en de eventuele impact van de elektromagnetische straling op de gezondheid van de kinderen en jongeren. Soms gaat het over een zendantenne die op of in de nabijheid van een schoolterrein geplaatst wordt. Andere keren gaat het over de beslissing van een school om een draadloos netwerk te installeren. Sommige ouders maken zich ook ongerust over het gebruik van gsm, smartphone, tablet, door hun kinderen, zowel voor privé gebruik als op school. Scholen vragen zich af hoe ze met dit gegeven moeten omgaan. Enerzijds willen ze kinderen en jongeren voorbereiden op het omgaan met moderne technologieën. Hiervoor rusten ze hun klassen uit met computers/tablets en installeren ze in sommige gevallen omvangrijke draadloze internetverbindingen of ze voorzien WiFi in leraarslokalen en ontspanningsruimtes zodat er tijdens de pauze draadloze internettoegang is. Anderzijds willen scholen ook een antwoord geven op de vragen die aan hen worden gesteld i.v.m. mogelijke gezondheidseffecten van straling. Deze publicatie wil aan scholen een houvast bieden m.b.t. het verantwoord omgaan met moderne communicatietechnologie. De suggesties die erin verwerkt zijn, kunnen scholen helpen om bepaalde keuzes te maken. Het staat de scholen uiteraard volledig vrij om eender welke methodiek aan te wenden om tot een verantwoord beleid over het omgaan met moderne communicatietechnologie te komen. Bij het formuleren van de reflectievragen over het beleid werd inspiratie gehaald uit de gezonde scholenmethodiek van het Vlaams Instituut voor Gezondheidspromotie en Ziektepreventie. Daarnaast wordt rekening gehouden met resultaten uit onderzoeken naar gezondheidseffecten van straling en met de daarop vastgelegde normering. Tot slot wordt ook achtergrondinformatie over de technologie zelf, de regelgeving en normen voor toestellen en zendmasten meegegeven. Scholen die nog meer willen lezen en zich in één of ander thema willen verdiepen, vinden achteraan referenties naar extra materiaal, bronnen en organisaties. 7

8 2 Gezondheidseffecten In dit onderdeel vind je meer informatie over de mogelijke gezondheidseffecten van elektromagnetische straling. Voor dit luik werd er vertrokken van de studie Inventarisatie en kritische evaluatie van internationale rapporten betreffende gezondheidseffecten van blootstelling aan radiofrequente elektromagnetische velden, die Prof. Dr. Luc Verschaeve van het Wetenschappelijk Instituut voor Volksgezondheid (WIV) in 2011 maakte in opdracht van de Vlaamse overheid. Ook het officieel standpunt van het Vlaams Agentschap voor Zorg en Gezondheid werd in de tekst verwerkt. 2.1 Wat zegt wetenschappelijk onderzoek over mogelijke gezondheidseffecten? Als rapporten van experten worden samengelegd, dan is de conclusie dat wetenschappelijk onderbouwd onderzoek niet kan bewijzen dat elektromagnetische straling van toepassingen zoals gsm, zendantennes, draadloos internet en draadloze telefoons (zgn. DECTtelefoons) schadelijk is, op voorwaarde dat de normen niet overschreden worden. Welke deze normen zijn lees je in hoofdstuk 4. Wetenschappers kunnen op dit ogenblik wel nog geen definitieve uitspraak doen over langetermijneffecten omdat draadloze toepassingen nog niet zolang zo intensief gebruikt worden. Onderzoek hiernaar werd al opgestart, maar de resultaten zijn pas over enkele jaren ter beschikking. Er gebeurde wel al veel onderzoek op proefdieren en op cellijnen om het effect op lange termijn in te kunnen schatten. Op basis van dat onderzoek verwachten wetenschappers geen effecten op lange termijn. Wanneer het gaat over mogelijke effecten van straling op de gezondheid vormen kinderen een bijzondere doelgroep. Er zijn echter geen aanwijzingen dat bij de huidige normering over de zendantennes of bij productnormen zoals die zijn vastgelegd gevaren voor de gezondheid van kinderen zouden bestaan. Vrijblijvend kunnen er wel een aantal aanbevelingen worden opgevolgd om de straling bij kinderen te beperken. In hoofdstuk 3 over schoolbeleid vind je daarover meer informatie. Scholen die zich wensen te verdiepen in wetenschappelijke studies over mogelijke effecten van straling op de gezondheid, kunnen terecht op: Hoe omgaan met de conclusies uit wetenschappelijk onderzoek? Uit de wetenschappelijke literatuur blijkt dat er zowat in alle studiedomeinen (epidemiologie, in vitro en in vivo studies ) resultaten zijn die effecten aantonen en resultaten die geen effecten bewijzen. Het risico bestaat dan dat enkel die studieresultaten gebruikt worden die passen binnen de eigen overtuiging. De wetenschappelijke aanpak voor het beoordelen van mogelijke gezondheidsschade bestaat echter uit het samenleggen van alle beschikbare gegevens, zowel de studies die wijzen op schadelijke effecten als de studies die daar niet op wijzen. Die aanpak maakt het mogelijk om te beoordelen of dit type straling schadelijk is of niet, gebaseerd op alle wetenschappelijke informatie en niet op één of enkele studies. De conclusie van het samenleggen van al het wetenschappelijk onderzoek levert geen bewijs dat elektromagnetische straling van mobiele communicatiesystemen de gezondheid schaadt. Deze stelling geldt enkel op voorwaarde dat de normen ook gerespecteerd worden. Niet alle wetenschappelijk onderzoek voldoet echter aan kwaliteitseisen. Voor onderzoek naar effecten van straling op gezondheid is het belangrijk dat dit kan bekeken worden vanuit een multidisciplinaire invalshoek, waarbij verschillende disciplines samenkomen: geneeskunde, dermatologie, oogheelkunde, epidemiologie, biologie, fotobiologie, fysiologie, natuurkunde, elektrotechniek en dosimetrie, statistiek, psychologie en communicatiewetenschappen. Ook de gebruikte methodes zullen verschillende resultaten opleveren. Bij het lezen van resultaten van dergelijke onderzoeken is het belangrijk daarmee rekening te houden. 8 Verantwoord omgaan met WiFi en gsmstraling op school

9 Richtlijnen van diverse organisaties De richtlijnen van het International Committee on Non Ionizing Radiation Protection (ICNIRP) over de effecten van opwarming van het lichaam door straling Het International Committee on Non Ionizing Radiation Protection bestaat uit deskundigen in de verschillende wetenschappelijke disciplines die noodzakelijk zijn voor onderzoeken naar nietioniserende straling. Het is officieel erkend door onder meer de Wereldgezondheidsorganisatie (WHO) als een internationaal onafhankelijk adviesorgaan. Hoofddoel van het ICNIRP is het geven van informatie en advies over de mogelijke gevaren voor de gezondheid bij blootstelling aan nietioniserende straling. Veel van de informatie die ICNIRP biedt, is gepubliceerd in de vorm van wetenschappelijke evaluaties en rapporten. Het ICNIRP heeft richtlijnen voor elektromagnetische straling opgesteld die bescherming bieden tegen schadelijke effecten. De Europese Commissie heeft aan de lidstaten aanbevolen om de ICNIRP richtlijnen toe te passen op zendantennes. In Vlaanderen zijn de normen voor zendantennes ook gebaseerd op de ICNIRP richtlijnen. Ook de productnormen, die opgelegd worden door Europa, voor apparaten die gebruik maken van draadloze technologie zijn gebaseerd op de ICNIRP richtlijnen. De IARCclassificatie m.b.t. kanker Het International Agency for Research on Cancer (IARC) is onderdeel van de Wereldgezondheidsorganisatie. Het IARC deelt chemische stoffen in op basis van hun kankerverwekkend vermogen. IARC maakt die indeling op basis van alle wetenschappelijk onderbouwde informatie die beschikbaar is. Al die gegevens samen leiden tot een eindevaluatie waarbij de stof kan worden onderverdeeld in één van vijf mogelijke groepen: Groep 1: kankerverwekkend Groep 2A: waarschijnlijk kankerverwekkend Groep 2B: mogelijk kankerverwekkend Groep 3: niet in te delen wegens onvoldoende gegevens Groep 4: waarschijnlijk niet kankerverwekkend Onderzoek leert dat mensen die gedurende 10 jaar een gsmtoestel hebben gebruikt, niet meer risico op kanker hebben. Voor langere perioden is het nog te vroeg om uitspraken te doen. Het International Agency for Research on Cancer (IARC), heeft elektromagnetische straling ingedeeld als mogelijk kankerverwekkend (groep 2B). Dit wil zeggen dat er geen definitief wetenschappelijk bewijs is dat elektromagnetische straling geen kankerverwekkend vermogen zou hebben. Internationale expertenrapporten hebben naar aanleiding van de indeling in 2B het advies over gsmgebruik vooralsnog niet veranderd, maar wijzen erop dat er nog geen bewijs is dat gsmstraling verantwoordelijk kan zijn voor kanker. De meeste internationale expertenrapporten zeggen wel dat er onderzoek nodig is omdat gsm s op steeds jongere leeftijd gebruikt worden en dus ook langer gebruikt zullen worden. Ter vergelijking nog dit: ruwe dieselolie, roet, magneetvelden van hoogspanningslijnen, koffie, talkpoeder en in zuur ingelegde groenten zijn door de IARC ook ingedeeld bij groep 2B, als mogelijk kankerverwekkend. Het advies van de Raad van Europa De Raad van Europa is een internationale organisatie met zetel in het Franse Straatsburg waarvan 47 Europese landen lid zijn en de Europese Culturele Conventie hebben ondertekend. De Raad van Europa maakt geen deel uit van de Europese Unie maar is wel actief op diverse terreinen zoals mensenrechten, democratie, sociaaleconomische thema s, cultuur en milieu. De Raad adviseert om, in het kader van het voorzorgsprincipe, de voorkeur te geven aan bekabeld internet en het stellen van regels voor het gebruik van mobiele telefoons op scholen. De volledige passage van de resolutie van de Raad van Europa m.b.t. onderwijs luidt als volgt: develop within different ministries (education, environment and health) targeted information campaigns aimed at teachers, parents and children to alert them to the specific risks of early, illconsidered and prolonged use of mobiles and other devices emitting microwaves for children in general, and particularly in schools and classrooms, give preference to wired Internet connections, and strictly regulate the use of mobile phones by schoolchildren on school premises. 9

10 2.3 Het voorzorgsprincipe Het voorzorgsprincipe bepaalt dat, wanneer er een ernstig risico mogelijk is, wetenschappelijke onzekerheid niet mag gebruikt worden als reden om maatregelen ter voorkoming van het mogelijke risico uit te stellen. Het voorzorgsprincipe moet worden toegepast in overeenstemming met de ernst van het mogelijke risico. Bij een ernstig risico kan de wetgeving een beperking bij de bron eisen. Denk hierbij bv. aan het verbod op gebruik van Bisphenol A in flesjes voor babyvoeding. Bij een minder ernstig risico kan het toepassen van voorzorg neerkomen op het geven van gedragstips en sensibilisatie. In de praktijk zijn de meest voorkomende maatregelen in het kader van voorzorg: Verbod: een risico niet meer toestaan en dus uit voorzorg alle mogelijk risico vermijden. (bv. het stilleggen van de kerncentrale van Doel 3). ALARA (as low as reasonably achievable): het ALARAprincipe stelt dat de blootstelling aan straling zo laag als redelijkerwijs mogelijk moet zijn. Dit betekent dat maatregelen om blootstelling te beperken moeten genomen worden, tenzij dat in alle redelijkheid niet kan. Het is een aanpak om bekende risico s zo klein mogelijk te maken, waarbij overwegingen van kosten, technologie, voordelen voor de gezondheid en veiligheid en andere economische en maatschappelijke overwegingen worden meegenomen. BBT (best beschikbare technieken): dit is de techniek die in de praktijk al wordt toegepast en die vooral op vlak van milieu goede resultaten oplevert, bv. risicobeheer van genetisch gemanipuleerde organismen. BBT wordt in het Vlaamse milieuvergunningsbeleid vaak gebruikt als basis voor het vastleggen van milieuvergunningsvoorwaarden. Prudent Avoidance of verstandig vermijden betekent het nemen van eenvoudige, gemakkelijk uit te voeren en goedkope maatregelen om blootstelling aan bv. elektromagnetische velden te verminderen, zelfs als er geen aantoonbaar risico aanwezig is. Over het algemeen gebruiken overheden dit principe alleen bij nieuwe toepassingen, waar beperkte wijzigingen in installaties het blootstellingniveau voor de bevolking kan verminderen. Acceptatie is het aanvaarden van een risico zonder er iets aan te doen. In het geval van straling zeggen wetenschappelijk onderbouwde expertrapporten dat de huidige normen volstaan om gezondheidseffecten te voorkomen. Een verbod op gsm s of gsmantennes op school is in het kader van voorzorg bijgevolg niet nodig. Ook als er geen wetenschappelijk aangetoond risico is, kunnen toch vrijblijvende maatregelen voorgesteld worden die mensen zelf kunnen nemen. Dat komt neer op het toepassen van prudent avoidance. Zo n vrijblijvende maatregel kan zijn om te smsen i.p.v. te bellen. Voor een overzicht van dergelijke maatregelen verwijzen we naar hoofdstuk 3 (pagina 16) over het schoolbeleid. 2.4 Is de SARwaarde van een gsmtoestel een goede referentie voor de inschatting van blootstelling aan straling? De SARwaarde van een gsmtoestel geeft aan hoeveel energie het toestel maximaal kan afgeven aan het lichaam. Om effecten op gezondheid te vermijden, mogen de SARwaarden van gsmtoestellen niet hoger zijn dan 2 Watt per kg lichaamsgewicht (W/kg). Zoveel straling mag er maximaal in je lichaam terechtkomen als je belt met een gsm. Om zeker te zijn dat de grenswaarde van 2 W/kg onder geen enkele omstandigheid overschreden wordt, voorziet de meetprocedure dat een gsmfabrikant een maximaal mogelijke SARwaarde meet, die een gsmtoestel kan veroorzaken. De op die manier gemeten SARwaarde vind je in de gebruiksaanwijzing van een gsmtoestel. Je werkelijke blootstelling (werkelijke SARwaarde) ligt altijd lager dan de SARwaarde vermeld in de gebruiksaanwijzing. Een goede ontvangst, een efficiënt werkende antenne van het toestel of het gebruik van oortjes zullen de straling die in je lichaam terechtkomt, sterk doen dalen. In hoofdstuk 5 vind je meer informatie over de SARwaarde van gsmtoestellen. 10 Verantwoord omgaan met WiFi en gsmstraling op school

11 11

12 3 Naar een schoolbeleid voor het verantwoord omgaan met nieuwe communicatietechnologieën. Door de komst van nieuwe (draadloze) communicatietechnologieën zoeken scholen naar manieren om kinderen en jongeren hiermee verantwoord te leren omgaan, hierbij rekening houdend met kansen (leermogelijkheden) en risico s (eventuele gezondheidseffecten). In dit luik passen we de gezonde scholenmethodiek toe op de thematiek van straling. Er wordt met andere woorden niet ingegaan op het ICTbeleid, cyberpesten, mediawijsheid, Daarvoor verwijzen we o.a. naar de website Vertrekken van een schoolvisie De overheid legt normen op voor zendantennes en producten die draadloos werken. Deze normen bieden voldoende bescherming tegen gezondheidseffecten ten gevolge van straling (zie hoofdstuk 4). Er zijn op dit moment geen wetenschappelijk onderbouwde aanwijzingen dat straling afkomstig van gsmtoestellen, draadloze toepassingen, WiFi, DECTtelefoons op lange termijn ongezond is indien deze normen worden nageleefd. Wie dat wil kan toch vrijblijvend een aantal aanbevelingen volgen om de blootstelling aan straling te verminderen. Deze aanbevelingen zijn gebaseerd op het principe van prudent avoidance of verstandig vermijden (zie 2.3). Bij de visieontwikkeling rond het verantwoord gebruik van nieuwe communicatietechnologieën zal de school echter niet enkel rekening moeten houden met mogelijke gezondheidseffecten maar ook met haar educatieve opdracht om er kinderen en jongeren op een verantwoorde wijze te leren mee omgaan. Dit houdt concreet in dat wordt nagedacht over hoe leerlingen nieuwe communicatietechnologieën op school mogen gebruiken en hoe ze gestimuleerd worden tot een verantwoord gebruik ervan. 3.2 Uitstippelen van een schoolbeleid Scholen vertrekken bij het uitstippelen van een schoolbeleid over het verantwoord gebruik van nieuwe communicatietechnologieën vaak niet van nul. Deze thematiek is waarschijnlijk al aan bod gekomen in het kader van het ICTgebruik in diverse vak of leergebieden, de lessen informatica, mediaprojecten of in het kader van het tegengaan van cyberpesten. Eventueel zijn er al lessen of andere educatieve activiteiten betreffende dit thema doorgegaan, heeft de school al een aantal maatregelen genomen bij de inrichting van bv. het eigen draadloos netwerk of zijn er al afspraken gemaakt met betrekking tot het gsmgebruik op school. Globaal heeft een schoolbeleid met betrekking tot het verantwoord omgaan met nieuwe communicatietechnologieën aandacht voor volgende aspecten: Educatie met betrekking tot kennis over de nieuwe communicatietechnologieën, straling en de effecten ervan en het stimuleren van verantwoord gebruik van nieuwe communicatietechnologieën. Een beleid met betrekking tot aankoop en plaatsing van elektronische apparatuur en nieuwe communicatietechnologieën op school dat rekening houdt met gegevens over straling. Afspraken met betrekking tot het aanwenden van nieuwe communicatietechnologieën tijdens educatieve activiteiten. Regels en afspraken over het individueel gebruik van nieuwe communicatietoestellen op school voor zowel leerlingen als leraren. Aandacht voor doorverwijzing van leerlingen en personeel die klachten linken aan gevoeligheid voor elektromagnetische straling. Transparante communicatie naar leerlingen, de ouders en het schoolteam. Het schoolbeleid rond het verantwoord gebruik van nieuwe communicatietechnologie is steeds afhankelijk van de eigen situatie en het eigen opvoedingsproject. Het schoolbeleid vertrekt best vanuit een inventarisatie van wat er al is. 12 Verantwoord omgaan met WiFi en gsmstraling op school

13 Verder hou je bij het uitstippelen van een schoolbeleid best rekening met de wensen en verwachtingen die hieromtrent leven bij leerlingen, ouders en schoolpersoneel: ouders verwachten dat kinderen op extramuros activiteiten bereikbaar zijn, leraren willen niet dat hun lessen gestoord worden door gsmgebruik van leerlingen, ouders stellen zich vragen bij de zendmast in de buurt van de school,. Op basis van de schoolvisie, vanuit het prudent avoidance principe en vanuit de analyse van wat de school doet en wat leerlingen, ouders en schoolpersoneel verwachten, kan de school dan haar doelstellingen uitklaren en acties uittekenen. Het staat scholen vanzelfsprekend vrij om bij de uitbouw van hun beleid een methodiek te kiezen om maatregelen en acties vorm te geven en uit te werken. Bij het uitwerken van dit document werd inspiratie geput uit de gezonde scholenmethodiek van het Vlaams Instituut voor Gezondheidspromotie en Ziektepreventie. Het beleid van de school steunt daarin op vier pijlers: educatie, regulatie (afspraken), facilitatie (structurele maatregelen) en zorg en begeleiding en dit op verschillende niveaus (leerling, klas, school, omgeving). Zie voor meer informatie de website: de_school.html. In wat volgt gaan we in op elk van deze elementen uit de gezonde scholenmethodiek. Na elk onderdeel geven we een aantal reflectievragen mee ter ondersteuning. Figuur 1: schematische voorstelling van de gezonde scholenmethodiek 3.3 Educatie Educatie verwijst naar de organisatie en de invulling van het curriculum binnen de school, maar ook naar de deskundigheidsbevordering van het schoolteam. Het overzicht van een aantal relevante eindtermen en ontwikkelingsdoelen die betrekking hebben op straling in bijlage 1 toont aan dat er vanuit eindtermen en ontwikkelingsdoelen al heel wat kapstokken zijn om rond straling te werken tijdens de lessen. Lesactiviteiten zijn er vooral op gericht om kinderen en jongeren kennis bij te brengen met betrekking tot het verantwoord gebruik en de voordelen van de nieuwe communicatietechnologieën, straling en de effecten ervan. Hierna vind je enkele voorbeelden van lessuggesties om kinderen en jongeren te stimuleren om zelf met nieuwe communicatietechnologie verantwoord om te gaan. Daarnaast kan je dit thema aangrijpen om andere leerdoelen aan te pakken zoals veilig en verantwoord ICTgebruik, aandacht voor privacy, sensibiliseren over cyberpesten, enz. Suggesties voor lesideeën daarvoor kunnen worden gevonden op: en 13

14 Lesidee: Elektromagnetische straling Doelgroep Secundair onderwijs Vak of leergebied Natuurwetenschappen Aardrijkskunde Leerdoelen Inzicht verwerven in elektromagnetisme als natuurlijk en nietnatuurlijk fenomeen. De wisselwerking tussen de natuurwetenschappen, de technologische ontwikkeling en de leefomstandigheden van de mens kunnen illustreren. De effecten van de interactie tussen elektromagnetische straling en materie beschrijven aan de hand van verschijnselen zoals het fotoelektrisch effect en elektromagnetische spectra. Beschrijving en procedure Stap 1: Geef instructie over de werking van gsm, WiFi of zendmasten en de rol van elektromagnetische straling. Gebruik daarvoor deel 5 van deze publicatie. Andere bronnen hiervoor zijn: zendantennes straling Stap 2: Ga op zoek naar verschillende stralingsbronnen in de school of in de nabije omgeving van de school. De locaties van gsmantennes en antennes voor draadloos internet worden op een kaart (kadaster) aangeduid. Je kan die kaart raadplegen via Bij elke antennelocatie kan je ook het conformiteitsattest en technisch dossier raadplegen. Dit kan je gebruiken voor je wetenschapsles. Naast vast opgestelde zendantennes zijn er uiteraard ook de andere stralingsbronnen zoals de antenne van een gsmtoestel, de verplaatsbare router van het draadloos netwerk, de antenne van de laptop. Stap 3 (uitbreiding): Zoek op internet naar nieuwsartikels over elektromagnetische straling. Deze kan je als inleiding gebruiken voor een klasdiscussie over gezondheidseffecten van elektromagnetische stralen. Richtvragen zijn: Welke mogelijke risico s zijn er verbonden aan elektromagnetische straling? Hebben wetenschappers zekerheid hierover? Hoe ga je ermee om als er geen wetenschappelijke zekerheid is. Hoofdstuk 2 kan je gebruiken bij het beantwoorden van bovenstaande richtvragen. Maak van de gelegenheid gebruik om het toepassen van het voorzorgsprincipe ( ALARAprincipe, Prudent Avoidance, ) aan bod te laten komen en te duiden. Extra informatie en bronnen Uitgeverij Abimo ontwikkelde een lespakket over gsmgebruik op school: 14 Verantwoord omgaan met WiFi en gsmstraling op school

15 Lesidee: Regels voor het gsmgebruik Doelgroep 3e graad lager onderwijs Secundair onderwijs Vak of leergebied De les beoogt het realiseren van diverse sets van eindtermen en ontwikkelingsdoelen, o.a. sociale vaardigheden, ICT en mediawijsheid. Leerdoelen Deze les leert reflecteren over regels voor gsmgebruik en is ideaal als je de leerlingen op klas of schoolniveau wil laten participeren bij het opstellen van (nieuwe) regels voor gsmgebruik. Beschrijving en procedure Stap 1: Leg uit waarom regels i.v.m. het gsmgebruik op school nodig zijn, waar en hoe een gsm problemen kan stellen (bv. in functie van orde en aandacht in de klas) en waarom een gsmcontract nuttig kan zijn bij het oplossen van dergelijke problemen. Stap 2: Laat de leerlingen vervolgens in kleinere groepen regels opstellen. Richtvragen kunnen zijn: Waar en wanneer kunnen gsm s gebruikt worden? In de klas, tijdens pauzes, Waarvoor mag je de gsm gebruiken en hoelang? In welke situaties moet hij zeker afstaan? Waar laat je je gsm tijdens de sportlessen? Wat gebeurt er bij verlies of diefstal? En hoe kan dat voorkomen worden? Welke specifieke regels moeten er komen over filmen en fotograferen met de gsm (privacy!). Wat met specifieke evenementen, uitstappen, schoolreis, schoolvoorstelling,? Hoe kunnen de regels worden opgevolgd? Bespreek de resultaten van de discussies klassikaal. Welke elementen kwamen in alle groepen voor? Zijn de regels haalbaar en nuttig voor alle partijen? Bieden ze een afdoende antwoord voor de problemen die vooraf gesteld zijn? Stap 3: Laat de leerlingen in een tweede ronde nadenken over mogelijke sancties indien iemand zich niet aan de regels houdt. Bespreek de resultaten van de discussies klassikaal. Maak een rangorde van sancties beginnende bij de minst strenge. Stap 4: Bezorg de input aan de leerlingenraad. Giet de afgesproken regels en sancties eventueel in een officieel gsmcontract dat door elke leerling en zijn ouders en door de vertegenwoordiger van de school wordt ondertekend. Aandachtspunten De functionaliteit van een gsm verandert erg snel. Bekijk de afspraken dan ook regelmatig opnieuw en pas ze aan indien nodig. Extra informatie en bronnen Tim Vanhecke publiceerde een uitgebreide bundel met tal van werkbladen, quizvragen en andere methodieken over nieuwe communicatiemiddelen, waaronder de gsm. Je kan de bundel gratis downloaden van klascement.net/docs/3258 (je moet je wel vooraf registreren op Klascement). Maak van de les gebruik om basiskennis of basisvaardigheden te oefenen of te introduceren, bv. kennis over het gebruik van het noodnummer 112, over de privacywetgeving,... Gebruik als werkblad of als infomateriaal een zelfgemaakt gsmcontract. Inspiratie vind je in het gsmcontract van Klasse: gsm_contract.pdf Let wel! Dit contract is afgestemd op gsmgebruik thuis en niet op een schoolcontext. Voor info over privacyrecht kan je de onderwijswebsite van de privacycommissie raadplegen: Er zijn aparte secties voor kinderen, jongeren, leraren en ouders. Om de deskundigheid van uw schoolteam te bevorderen kan u eventueel een nascholing organiseren; onder andere bij de gemeentelijke milieuambtenaar of het Logo ( kan u informeren over welke mogelijkheden er zijn. 15

16 Reflectievragen educatie Bij lesinhouden: Wordt er met kinderen en jongeren tijdens de lessen gewerkt aan een verantwoorde houding t.a.v. gebruik van gsm, tablets,? Wordt met kinderen en jongeren nagegaan wat de stand van zaken is rond gezondheid en het gebruik van nieuwe communicatietechnologie? Is er ook leergebied/vakoverschrijdend afstemming in het schoolteam over hoe er met kinderen en jongeren in de lessen wordt gewerkt rond het verantwoord gebruik van nieuwe communicatietechnologie? Bij de deskundigheid van het schoolteam: Zijn leraren voldoende op de hoogte van het correct gebruik van toestellen? Kennen de leraren de mogelijkheden en beperkingen? Kennen alle personeelsleden van de school de visie en het beleid over het verantwoord gebruik van nieuwe communicatietechnologieën op school? Hoe blijft het schoolteam op de hoogte van de evolutie van de nieuwe communicatietechnologie en de mogelijke invloed op de gezondheid? Weten de leraren waar ze geschikte educatieve materialen rond het verantwoord gebruik van nieuwe communicatietechnologieën kunnen vinden? Zonder veel moeite minder in contact met straling De overheid legt normen op voor zendantennes en producten die draadloos werken. Deze normen bieden voldoende bescherming tegen gezondheidseffecten ten gevolge van straling. Ook al zijn er op dit moment geen wetenschappelijk onderbouwde aanwijzingen dat straling afkomstig van gsmtoestellen, draadloze toepassingen, WiFi en DECTtelefoons op lange termijn ongezond zou zijn, kunnen er vrijblijvend een aantal aanbevelingen worden gevolgd om de blootstelling aan straling te verminderen. Deze aanbevelingen zijn gebaseerd op het principe van prudent avoidance of verstandig vermijden. Bij het gebruik van gsmtoestellen: Beperk de beltijd. Vermijd onnodige of te lange telefoongesprekken met je gsm: hoe langer je belt, hoe langer je wordt blootgesteld aan straling. Omdat een gsm dicht bij het hoofd wordt gehouden, is een persoon die belt blootgesteld aan een relatief groot stralingsniveau. De blootstelling is het hoogst tijdens de eerste seconden wanneer het toestel verbinding zoekt. Wacht dus best even voordat je je gsm tegen je oor drukt. Wanneer je blootstelling wenst te verminderen, is het gebruik van een oortje (met draad of draadloos) een goede optie. Of zet je luidspreker aan. Stuur smsberichten in plaats van te bellen. Wanneer je een bericht verstuurt, is de blootstelling veel minder. Je houdt je mobiele telefoon immers op enige afstand van het lichaam. Bovendien zendt je gsm slechts een kort signaal uit. Bel bij voorkeur op plaatsen met een goede ontvangst. Je gsm past zijn zendvermogen automatisch aan om een goede verbindingskwaliteit te verzekeren. Bv. in een voertuig, lift, ondergrondse parking of gewoon op een plaats waar het netwerk niet is uitgebreid, heb je slechte ontvangst en vergroot je gsm vanzelf zijn vermogen. Daarbij neemt ook de blootstelling toe. Zet het gsmtoestel uit als je het niet nodig hebt, bv. als je gaat slapen. Bij het gebruik van laptops: Zet de draadloze netwerkverbinding op de laptop uit als je die niet nodig hebt. Gebeurt dit niet dan zoekt de laptop continu verbinding met het netwerk (met een verkorte levensduur van de accu tot gevolg). Als men er dan nog voor kan zorgen dat het access point zich niet vlakbij een plaats bevindt waar men lange tijd verblijft, zal de blootstelling aan straling nog meer beperkt worden. Bij het gebruik van routers/access points/decttelefoons: Zorg ervoor dat het basisstation op één meter afstand staat van de plaats waar een leerling of een personeelslid langdurig zit. Voor meer informatie over de werking van WiFi en DECTtelefoons, zie hoofdstuk Verantwoord omgaan met WiFi en gsmstraling op school

17 Gsmetiquette: Tien tips voor leerlingen (en leraren) voor persoonlijk gsmgebruik die er ook voor zorgen dat men zonder veel moeite minder in contact komt met straling. Gebruik deze 10 tips als discussiemateriaal of print ze op A3formaat en hang ze op in het klaslokaal of de leraarskamer. 1. Zet je telefoon uit wanneer je aan tafel gaat. Als de telefoon wel aanstaat en overgaat, neem dan niet op. Hetzelfde geldt voor sms en. Laat iedereen maar even wachten tot na het eten. 2. Bel anderen niet onder etenstijd. En ook niet na 22 uur, tenzij je zeker weet dat het kan. 3. Neem je telefoon niet op wanneer je met iemand aan het praten bent. Wegdrukken mag best, diegene die belt stoort jullie immers. Of neem wel op en zeg: Het komt nu niet uit, ik bel je straks terug. 4. Piep! Een sms je, net als je met een leraar/leerling praat over een slecht cijfer. Wacht met lezen tot na het gesprek. Of lees het berichtje even snel, maar ga niet uitgebreid terug sms en. 5. Wil je bellen op de bus of in de trein, praat dan zacht en houd het kort. Hetzelfde geldt voor de wachtkamer van de dokter. Hoe kleiner en stiller een ruimte is, hoe meer je anderen stoort wanneer je uitgebreid gaat zitten kletsen. 6. Muziek op je gsm is tof, maar het is jouw smaak, dus val anderen er niet mee lastig. Doe een koptelefoon op en zet je favoriete nummers niet te hard. 7. Praat niet met volle oren. Dus: zet je muziek uit wanneer je belt, en hang op wanneer je iemand tegenkomt op straat, als je bij de kassa staat, of instapt bij de buschauffeur. Het is niet erg beleefd om dan te blijven bellen. 8. Zit je in een restaurant? Probeer dan mee te doen met het gesprek aan tafel. 9. Zeg afspraken niet af per sms. En zeker niet vlak van tevoren. Dat is laf, omdat je de ander zo geen kans geeft om te reageren. Je relatie uitmaken per sms doe je gewoon niet. Voor jou is het misschien makkelijk, maar tegenover de ander is het heel oneerlijk. 10. Pas op als je foto s maakt van mensen, bv. van medeleerlingen of leraren. Zet foto s die je met je gsm neemt niet zomaar op internet. Geld proberen te verdienen met foto s en filmpjes die je stiekem gemaakt hebt, doe je natuurlijk niet. Bron: 17

18 Regulatie: regels en afspraken met betrekking tot gebruik van nieuwe communicatietechnologie op school. Regulatie heeft te maken met het vastleggen van afspraken en procedures. In een school en arbeidsreglement legt de school formele regels en procedures vast voor de leerlingen (en hun ouders) en het personeel. Die regels en afspraken kunnen beperkend zijn (bv. het is verboden om ) of stimulerend (bv. om te bereiken is het aangewezen om ). In regulatie zitten naast formele regels en afspraken ook informele afspraken op klas en schoolniveau (bv. een kind krijgt toestemming om zijn gsmtoestel te laten aanstaan tijdens de lessen omdat één van zijn ouders ernstig ziek is). Regels en afspraken zijn er om nageleefd te worden. Ze krijgen dan ook pas waarde als ze opgevolgd worden vanuit het schoolteam en als leraren leerlingen hierop systematisch aanspreken. Afspraken en procedures krijgen een groter draagvlak en meer kans om opgevolgd te worden wanneer ze samen met schoolpersoneel, leerlingen en ouders worden uitgewerkt. Hoe je dit concreet aanpakt, vind je terug in de lesidee op pagina 15. Een gsmverbod voor leerlingen? Bij het uitwerken van afspraken over het verantwoord gebruik van nieuwe communicatietechnologieën op school komt ongetwijfeld de vraag aan bod of er een gsmverbod moet worden ingevoerd. Uit hoofdstuk 2 van dit document weten we dat op basis van wetenschappelijke informatie naar mogelijke gezondheidseffecten het niet nodig is om een verbod te installeren. Er zijn meestal andere redenen waarom de school er voor kiest een gedeeltelijk of volledig gsmverbod in te stellen, bv. in functie van het niet storen van het lesgebeuren. Om de interactie tussen leerlingen te bevorderen, rekening houdend met gegevens over mediabezit bij jongeren en om leerlingen verantwoord te leren omgaan met nieuwe communicatietechnologie, kan je er als school voor kiezen om gsmtoestellen in te zetten in het kader van de lessen. Voor het gebruik van gsmtoestellen op school, zijn ook de afspraken met ouders van belang. Met ouders kan worden afgesproken om de communicatie met hun kinderen te houden tot voor en na schooltijd of te beperken tot de pauzes. 18 Verantwoord omgaan met WiFi en gsmstraling op school

19 Gsmgebruik bij jongeren Uit het Apestaartjaren 4onderzoek blijkt dat kansarme jongeren minder vaak over een vaste pc, laptop, tablet of gameconsole kunnen beschikken dan minder kwetsbare jongeren. Op het bezit van gsm, smartphone, TV en DVDspeler heeft de sociaal economische status weinig impact. Er zijn geen substantiële verschillen op het vlak van welke gsm ze kopen. Er is wél een significant verschil m.b.t. de internettoegang thuis. De gsm is voor kinderen en jongeren een multifunctioneel toestel. De overgrote meerderheid kan er naast bellen en smsen ook foto s versturen (92%) hun agenda beheren (92%) en radio of muziek beluisteren. 81% kan met zijn smartphone op internet. 44% kan apps installeren. Wat overigens niet betekent dat jongeren van al deze functies ook effectief gebruik maken. Een andere duidelijke trend is de evolutie naar mobiel gamen (games op andere dan klassieke platformen zoals een pc of game console). Een derde van alle jongeren gamet regelmatig (minstens wekelijks) op zijn gsm. Mediabezit bij jongeren TV thuis 100 % 99 % 99 % TV op de kamer 39 % 46 % 32 % gsm 93 % 97 % 98% MP3speler 85 % 61 % gametoestel 72 % 89 % 85 % tablet 21 % computer thuis 98 % 97 % 99 % computer op de 42 % 43 % 61 % kamer internet thuis 95 % 94 % 99 % Tabel 1: Apestaartjaren 4: Mediabezit bij jongeren tussen 12 en 18 jaar 19

20 3.4.2 Voorbeeldfunctie van de leraar Het werken aan het verantwoord gebruik van nieuwe communicatietoestellen veronderstelt dat ook personeelsleden zich bewust zijn van de invloed van hun eigen houding op leerlingen in de schoolomgeving. Voorbeelden daarvan zijn het gebruik van de eigen gsm of tablet tijdens de les. Dit hangt samen met de pedagogische visie over het verantwoord gebruik van nieuwe communicatietechnologieën op school. Spreek hierover binnen het team en kom tot een gemeenschappelijke houding die kan gedragen worden door het team. Reflectievragen bij regels en afspraken over het gebruik van nieuwe communicatietechnologieën Is voor leerlingen, hun ouders en schoolpersoneel duidelijk in welke situaties en op welke tijdstippen gsm s, tablets en internet mogen worden gebruikt? Zijn er hierover duidelijke bepalingen opgenomen bv. in het school en arbeidsreglement? Is voor leerlingen duidelijk waar hun gsmtoestellen best worden bijgehouden en wat er gebeurt in het geval van diefstal? (bv. tijdens de les in kastjes, tijdens de lessen lichamelijke opvoeding) Weten de leraren in welke gevallen ze toestellen in beslag mogen nemen? Is het duidelijk wat wordt verwacht van de leraren met betrekking tot gebruik van eigen communicatietoestellen tijdens de schooldagen? Is het voor het schoolpersoneel, leerlingen en hun ouders duidelijk welke applicaties er zijn toegestaan tijdens de schooluren? Facilitatie (structurele maatregelen) Facilitatie verwijst naar acties en maatregelen die verandering nastreven in de omgeving en het schoolklimaat. Het slaat tevens op ondersteunende voorzieningen voor leerlingen en personeel bv. voor kinderen die op school tijdens lesvrije momenten informatie willen opzoeken over bepaalde thema s, voorziet de school een plaats waar men met computers aan de slag kan. De schoolomgeving wordt verondersteld een veilige omgeving te zijn. Hoewel de normen in Vlaanderen voldoende bescherming bieden tegen de gezondheidseffecten ten gevolge van straling, kunnen er in het kader van het voorzorgsprincipe vrijblijvend steeds een aantal maatregelen worden gevolgd om de straling te verminderen. In functie van een schoolbeleid m.b.t. nieuwe communicatietechnologieën betreft het hier o.a. de aandacht voor straling bij plaatsing van nieuwe technologie. Draadloos of bekabeld werken? Vanuit het aspect van gezondheidseffecten maakt het geen verschil of een school draadloos of bekabeld werkt. Kostprijs, bereik en vooral performantie zijn wel aspecten waarmee de school rekening zal moeten houden. Snelle internettoegang zal in bepaalde computerklassen beter gegarandeerd kunnen worden via een bekabeld netwerk dan via een draadloos systeem. Wat met zendmasten op, of in de omgeving van de school? Welke is de beste houding van scholen t.a.v. zendmasten? Gelet op de beschikbare wetenschappelijke informatie naar gezondheidseffecten en met de huidige normering is een verbod voor zendmasten op het dak van de school of in de buurt van scholen niet nodig. Bij ouders, leerlingen of schoolpersoneel is er vaak ongerustheid over mogelijke gezondheidseffecten van de straling van zendmasten, onder meer door onjuiste of onvolledige informatie die op het internet kan worden teruggevonden. Correct informeren is hier dan ook van belang (zie punt 3.7 over communicatie). Als basis van een transparante communicatie naar leerlingen, ouders en schoolteam en om ongerustheden enigszins weg te nemen kan een school beslissen om gratis een stralingsmeting aan te vragen. 20 Verantwoord omgaan met WiFi en gsmstraling op school