HUIBREGTSENPRIJS AVOND VAN WETENSCHAP & MAATSCHAPPIJ

Transcriptie

1 HUIBREGTSENPRIJS 2019 AVOND VAN WETENSCHAP & MAATSCHAPPIJ

2 VERNIEUWEND EN RELEVANT DE GENOMINEERDEN Voor de Huibregtsenprijs 2019 zijn de volgende zes onderzoeksprojecten genomineerd (in alfabetische volgorde). Op de volgende pagina s staan interviews met de wetenschappers achter deze projecten. Onderzoek dat zowel wetenschappelijk vernieuwend als maatschappelijk relevant is. Daar draait het om bij de Huibregtsenprijs. DE PRIJS Elk jaar kunnen alle Nederlandse universiteiten en publieke onderzoeksinstellingen een (recent afgerond) onderzoeksproject voordragen voor de Huibregtsenprijs. Uit de inzendingen nomineert een vakjury vervolgens minimaal vier en maximaal zes projecten. Eén van deze onderzoeken wordt uiteindelijk bekroond met de Huibregtsenprijs, in 2005 ingesteld door het bestuur van de Stichting De Avond van Wetenschap & Maatschappij. De prijs bestaat uit een sculptuur (De Denker van Wil van der Laan), een geldbedrag van euro (voor verder onderzoek) en een workshop aangeboden door het Lorentz Center. De prijs is vernoemd naar ir. Wouter Huibregtsen, die in 2000 het initiatief heeft genomen voor de Avond van Wetenschap & Maatschappij. In 2018 won prof. dr. Detlef van Vuuren de Huibregtsenprijs met zijn onderzoek IMAGE scenario s om klimaatverandering in kaart te brengen en om opties voor klimaatbeleid te verkennen. DE JURY De jury bestond in 2019 uit de volgende wetenschappers: prof. dr. ir. Wim van Saarloos (president KNAW, juryvoorzitter), prof. dr. Pearl Dykstra (hoogleraar Empirische sociologie, Erasmus Universiteit Rotterdam), dr. Tijs Goldschmidt (schrijver en evolutiebioloog), prof. dr. Philip Scheltens (hoogleraar Neurologie en directeur Alzheimercentrum VUmc), prof. dr. Ineke Sluiter (vicepresident KNAW), prof. dr. ir. Ionica Smeets (hoogleraar Wetenschapscommunicatie, Universiteit Leiden) en prof. dr. Detlef van Vuuren (hoogleraar Mondiale milieuproblemen, Universiteit Utrecht). Jurysecretaris was drs. Roderick Hageman (Verstegen & Stigter culturele projecten). Prof. dr. Bas Bloem p. 4 Een beter leven voor mensen met Parkinson Prof. dr. Carla Hollak p. 6 Medicijn voor de maatschappij Prof. dr. ir. Tanja van der Lippe p. 8 Investeringen in een duurzame arbeidsmarkt Prof. dr. Onno van Schayck p. 10 Voorkomen is beter dan genezen - Preventieakkoord Prof. dr. Pauline Westerman p. 12 De uitbesteding van het recht Prof. dr. Cisca Wijmenga p. 14 Micro-organismen in onze darmen: fundamenteel nieuwe kennis over oorzaak en gevolg van type-2 diabetes opent de weg naar nieuwe diagnos- 2 FOTO S PAGINA 5-14: ROEMER OVERDIEP tiek, preventie en behandeling 3

3 IK WERD NEUROLOOG OM MIJN MOEDER TE GENEZEN Dankzij Bas Bloem, hoogleraar Neurologische Bewegingsstoornissen (Radboudumc), heeft Nederland een landelijk dekkend netwerk van parkinsonzorgverleners. Dat model werkt zo goed, dat het inmiddels ook wordt gebruikt in het buitenland en bij andere aandoeningen. Gefeliciteerd met de nominatie. Waar heeft u deze eer aan te danken, denkt u? Het is weliswaar een persoonlijke prijs, maar ik denk dat ik vooral ben genomineerd vanwege teamwerk. Ik en mijn teamleden zorgen er samen voor dat de zorg voor parkinsonpatiënten beter wordt en dat de zorgkosten fors omlaag zijn gegaan. Mocht ik de Huibregtsenprijs ontvangen, dan komt het beeldje ergens bij de ingang van ons Parkinsoncentrum te staan. Dan is het een motivatie voor alle teamleden om Waarom heeft u zich gespecialiseerd in uitgerekend deze ziekte? Mijn moeder had multiple sclerose. Als klein jongetje wilde ik al neuroloog worden, zodat ik haar kon genezen. Uiteindelijk ben ik per toeval gespecialiseerd in parkinson, maar haar ziekbed heeft wel mijn beeld van de zorg gevormd. Ik heb in die tijd veel gebrekkige samenwerking tussen artsen en andere zorgverleners gezien, en de mening van mijn moeder de patiënt werd zelden gevraagd. Dus de samenwerking en de patiëntgerichtheid kan beter? Ja, en daar hebben wij inmiddels met ParkinsonNet ons steentje aan bijgedragen. Dit zorgnetwerk brengt nu 3200 speciaal opgeleide zorgverleners uit het hele land bij elkaar die grote aantallen parkinsonpatiënten behandelen. Zorgverleners delen de nieuwste wetenschappelijke inzichten met elkaar en ze kunnen gemakkelijk grote aantallen patiënten werven voor trials met nieuwe behandelingen. En ze helpen elkaar. Zo meldde een ergotherapeut uit Groningen dat een steeds liet vallen. Een fysiotherapeut uit Zeeland raadde aan om een verzwaarde gamingmuis te kopen, en jawel: probleem opgelost. Mooi toch? Vanuit het buitenland is er veel belangstelling voor deze Dutch approach. Wie hebben er al bij u aangeklopt? We exporteren het zorgmodel van ParkinsonNet inmiddels naar Noorwegen, Luxemburg, de Verenigde Staten en een groeiend aantal andere landen. Ons innovatieve zorgnetwerk is een nieuw Nederlands exportproduct geworden, net zoals kaas en tulpen. Daarnaast is ook de belangstelling vanuit de industrie groot. Zo werken we sinds kort samen met Verily Life Sciences, de gezondheidstak van Google. Met behulp van geavanceerde moleculaire analyses, hersenscans en draagbare sensoren gaan we op zoek naar nieuwe persoonlijke behandelingen voor patiënten. Welke patiënt heeft in al die jaren de meeste indruk op u gemaakt? Genomineerde: Bas Bloem Onderzoek: Een beter leven voor mensen met Parkinson Voorgedragen door: Radboud universitair medisch centrum beroemd is. Deze meneer kon door zijn parkinson niet meer lopen, maar fietsen ging als vanzelf. De video die ik daarvan maakte, ging de hele wereld over. Vooral omdat het een video van hoop is, een eerbetoon aan de patiënt. Blijkbaar zijn parkinsonpatiënten tot meer in staat dan 4 naar de beste zorg te blijven streven. parkinsonpatiënt zijn computermuis Dat is een patiënt die inmiddels we soms denken. 5

4 Toen een medicijn tegen een zeldzame stofwisselingsziekte vijfmaal zo duur werd, was de maat vol voor Carla Hollak. De hoogleraar Metabole Ziekten nam met anderen het initiatief om het medicijn zelf in het Amsterdam UMC te gaan bereiden, tegen een fractie van de prijs. EEN ARTS MOET MEER AFSTAND HOUDEN TOT DE FARMACEUTISCHE INDUSTRIE Genomineerde: Carla Hollak Onderzoek: Medicijn voor de maatschappij Voorgedragen door: Amsterdam UMC De apotheek van het AMC maakt sinds 2018 zelf een medicijn tegen een zeldzame erfelijke stoornis in de cholesterolsynthese. Wat ging hieraan vooraf? De medicijnfabrikant had kort daarvoor een maas in de wet gevonden. Door het medicijn tegen die stoornis op een andere manier te registreren, alleenrecht om dit geneesmiddel te verkopen. Met die monopoliepositie kon de farmaceut een veel hogere prijs vragen. Kostte een jaardosering voorheen euro, ineens vroeg men euro. Zorgverzekeraars stopten de vergoeding, en zo ontstond het risico dat zestig Nederlandse patiënten zonder medicijnen zouden komen te zitten. U kent verschillende patiënten met de bewuste ziekte. Wat deed het nieuws met u? Ik spatte bijna uit elkaar van frustratie. Dit medicijn bestond al, en de effectiviteit was bekend! En toch mag de farmaceut het verkopen alsof het gloednieuw is. Vaak verdedigen farmaceuten zich door te zeggen dat ze hun investering moeten terugverdienen. Maar hier waren amper investeringen voor nodig, en in het verleden kostte een pil maar 38 cent. Wat gebeurt er als deze patiënten van deze medicijnen verstoken blijven? Patiënten in een vergevorderd stadium komen in een rolstoel terecht en zijn ernstig gehandicapt. Dat kun je voorkomen met deze behandeling. Daarom heb ik samen met ziekenhuisapotheker Marleen Kemper besloten om het middel als apotheekbereiding beschikbaar te gaan maken voor patiënten. Dit in goed overleg met patiënten, behandelaars en verzekeraars. In uw inzending voor de Huibregtsenprijs schrijft u dat artsen zich explicieter moeten bemoeien met de ontwikkeling van dure geneesmiddelen. Is dat een roep om activisme? Absoluut! Deze ene ziekte is maar een klein detail in dit hele vraagstuk. De grote vraag is hoe we zorgen voor medicijnen, ook voor zeldzame ziektes. Daarbij hebben we de medicijnproducenten natuurlijk hard nodig. Maar in het geval van zeldzame ziektes botsen de belangen van een bedrijf en zijn aandeelhouders met het publieke belang van goede gezondheidszorg. Wat kan een arts vanaf morgen anders doen? Meer afstand houden tot de farmaceutische industrie. Het is verleidelijk om voor onderzoek samen te werken met medicijnfabrikanten. Ook voor ons onderwijs en soms voor zorgactiviteiten zijn we te afhankelijk geworden van geld van de industrie. En al zijn er strengere regels op dit gebied, toch besteden farmaceuten nog altijd zo n dertig tot veertig procent van hun uitgaven aan marketing. Er is nog veel nodig om te komen tot een meer maatschappelijk verantwoorde manier van geneesmiddelen- 6 kreeg de fabrikant tien jaar lang het Wat nou, return on investment? een duurzame beschikbaarheid van ontwikkeling. 7

5 FAMILIEVRIENDELIJK BELEID KAN EEN WERELD VAN VERSCHIL MAKEN Familievriendelijk beleid kan al een wereld van verschil maken. Denk aan een combinatie van uitgebreider ouderschapsverlof, de mogelijkheid tot deeltijdwerken, flexibiliteit en het meebetalen aan kinderopvang. Uit ons onderzoek blijkt dat hierdoor de beloningsverschillen tussen mannen en vrouwen afnemen. Hoe houd je je werknemers productief, gezond en bevlogen? Het is dé vraag voor veel werkgevers en hele bataljons HR-medewerkers. Dankzij het onderzoek van hoogleraar Sociologie Tanja van der Lippe (Universiteit Utrecht) weten we er steeds meer over. En weten we ook dat sommige maatregelen een averechts effect hebben. U doet onderzoek naar een duurzame arbeidsmarkt. Wat is dat precies? Ik onderzoek hoe productief, gezond en bevlogen werknemers zijn. Daarnaast bekijk ik hoe werkgevers die duurzame inzetbaarheid van hun personeel bevorderen, of juist niet. Mogen werknemers thuiswerken? Welke personeelsleden komen in aanmerking voor trainingsdagen? bestaan van ouderschapsverlof? Werkgevers willen over het algemeen graag investeren in hun personeel, maar hoe je dat het best doet, is een complex vraagstuk. Wat viel de afgelopen jaren het meest op? Dat we de invloed van collega s en leidinggevenden niet moeten onderschatten. De context waarin je werkt is ontzettend belangrijk, bleek uit ons onderzoek onder werknemers, leidinggevenden en HR-medewerkers uit negen Europese landen. Mannen blijken vaak carrièrerisico s af te wegen voordat zij van een bepaalde regeling gebruikmaken. Ze zijn bijvoorbeeld eerder geneigd om ouderschapsverlof op te nemen als hun leidinggevende dat ook doet, want dan is het veilig. Komt het allemaal goed als vrouwen en mannen exact dezelfde rechten en plichten krijgen? Niet per se. Neem thuiswerken. Thuiswerkende mannen zijn eerder geneigd om over te werken en investeren zo meer in hun werk. Vrouwen daarentegen gaan meer doen in het huishouden: gauw even de was ophangen of stofzuigen. Het stimuleren van thuiswerken kan dus een nieuwe genderongelijkheid creëren. Hoe kunnen werkgevers uw onderzoek gebruiken voor beter personeelsbeleid? Momenteel ontwikkelen we Work- STeP, een online platform waarop we de resultaten van ons onderzoek beschikbaar maken voor bedrijven. Met name het midden- en kleinbedrijf heeft vaak geen toegang tot dure, tijdrovende personeelsonderzoeken. Met Work-STeP kunnen zij alsnog onderzoek doen naar vitaliteit, werkprivéverhoudingen, genderverschillen en andere kwesties. Er rolt vanzelf een Genomineerde: Tanja van der Lippe Onderzoek: Investeringen in een duurzame arbeidsmarkt Voorgedragen door: Universiteit Utrecht Hoe is uw eigen carrière door het beleid van uw werkgevers beïnvloed? Ik voel mij bevoorrecht, ik heb altijd het gevoel gehad gewaardeerd te worden in mijn werk. Daarin ben ik ook gestimuleerd door mijn leidinggevenden. Dat probeer ik nu door U doet veel onderzoek naar gendergelijkheid op de werkvloer. Wat kunnen werkgevers doen om de positie van vrouwen op de werk- 8 En wijst de werkgever actief op het vloer te bevorderen? advies uit voor verbeteringen. te geven aan de jongere generatie. 9

6 Genomineerde: Onno van Schayck Onderzoek: Voorkomen is beter dan genezen - Preventieakkoord Voorgedragen door: Maastricht UMC+ Hoe verander je het gedrag van mensen zodat zij gezonder gaan leven? Hoogleraar Preventieve Geneeskunde Onno van Schayck (Maastricht University) onderzoekt het. Daar hebben veel mensen baat bij, van verstokte rokers tot de allerarmsten in Indiase sloppenwijken. Gefeliciteerd met de nominatie! Wat was uw reactie op de nominatie? Ik ben er ontzettend blij mee. Vooral omdat het een prijs is op het scheidsvlak van wetenschap en maatschappij. Ik vind het belangrijk om te laten zien welke invloed mijn onderzoek heeft op maatschappelijke problemen, en vice versa. Dat ben ik ook verplicht aan de belastingbetaler, vind ik. U onderzoekt al tientallen jaren hoe we mensen kunnen verleiden om gezonder te leven. Wat is de belangrijkste les die u in die tijd heeft geleerd? Gedrag is niet onveranderlijk. Al hebben mensen vastgeroeste patronen, er valt veel meer aan hun gewoontes te veranderen dan je soms denkt. Je moet alleen ont- IK ZAG EEN KLEIN KIND ZOWAT STIKKEN communicatie, regels en incentives. Uit ons onderzoek blijkt bijvoorbeeld dat een beloning van 350 euro al een goede stimulans is om te stoppen met roken. Maar voorkomen is altijd nog beter dan genezen, blijkt uit uw projecten op basisscholen. Gedrag is lastig te veranderen als het eenmaal is ingesleten. Je laat niet zomaar de suiker uit je koffie als je je bakkie al twintig jaar op die manier drinkt. Met ons project Gezonde Basisschool van de Toekomst willen we daarom al vóór de puberteit gezond gedrag stimuleren. Er loopt nu een proef op vier Limburgse basisscholen. Daaruit blijkt onder meer dat de Body Mass Index (BMI) op die scholen gemiddeld afneemt, in tegenstelling tot op scholen die geen gezondheidsbeleid voeren. Ook over de grens bevordert u de gezondheid van mensen. Zo ontwierp u een oventje voor gebruik in ontwikkelingslanden. Hoe kwam In de sloppenwijken in India hoor je mensen continu kuchen omdat ze binnenshuis op houtvuur koken. Onder kleine kinderen is dat zelfs de grootste doodsoorzaak. Ik vergeet nooit meer hoe ik een klein kind zowat zag stikken terwijl haar moeder kookte. Twee jaar lang hebben we met lokale vrouwen nagedacht hoe we hen het best konden helpen. Uiteindelijk kwam daar een zeer goedkoop oventje uit dat bijna onverwoestbaar is en negentig procent minder vervuiling geeft. Het is een succes. U was enkele jaren voorzitter van de Alliantie Nederland Rookvrij. Waar stopt de wetenschapper en begint de activist? Dat is inderdaad een dilemma. Je kunt die rollen zélf wel scheiden, maar anderen misschien niet. Ik heb direct gezegd dat ik een beperkte tijd de functie op me wilde nemen. In die tijd is de alliantie uitgegroeid tot een breed platform met maatschappelijke organisaties, bedrijven en sportclubs. Daarna was het tijd om het stokje over 10 houden dat alles draait om goede u daarbij? te dragen. 11

7 JE MOET EEN DEMOCRATIE VAN TIJD TOT TIJD WATER GEVEN Regelgeving wordt steeds vaker overgelaten aan uitvoeringsorganisaties en commissies. Dit kan de democratie aantasten, waarschuwt hoogleraar Rechtsfilosofie Pauline Westerman (Rijksuniversiteit Groningen). Een pasklare oplossing is er niet. Uonderzoekt de outsourcing van het recht. Wat bedoelt u daarmee? Veel hedendaagse wetgeving beperkt zich tot het stellen van doeleinden. Zo zijn er wetten die bepalen dat we biodiversiteit moeten nastreven. Maar hoe moet dat doel worden bereikt? Dat laat men graag over aan het veld, waar in dit geval bijvoorbeeld toezichthouders of natuurorganisaties mee worden bedoeld. Zij moeten regels opstellen einden worden bereikt en rapporteren over de voortgang. Waarom kan die uitbesteding problematisch zijn? Het grootste probleem is de ondermijning van de democratie. De regels die er werkelijk toe doen, worden namelijk niet door een democratisch gekozen instituut vastgesteld, maar door een enorme hoeveelheid commissies en organen. Zo zijn er op Europees niveau welgeteld 67 commissies bezig om arbeidsomstandigheden te reguleren. Maar wie zijn daarin precies vertegenwoordigd? Dat is nauwelijks na te gaan. Wat zou een eerste stap zijn om dit probleem op te lossen? Er zijn twee oplossingsrichtingen mogelijk. De eerste is om terug te gaan naar het oude model en weer centraal vast te stellen hoe we doelstellingen gaan realiseren. Maar de overheid vindt dit een lastige en dure ze die taken weer op zich wil nemen. Een andere mogelijkheid is het organiseren van een democratische tegenmacht bij iedere uitbesteding van regulerende taken. Maar dat leidt weer tot een veelvoud aan controlerende organen. Waaraan dankt u uw nominatie voor de Huibregtsenprijs, denkt u? Mijn boek Outsourcing the Law laat zien dat filosofisch onderzoek van praktisch belang kan zijn. Een democratische rechtstaat is als een plant die je van tijd tot tijd water moet geven. Dat betekent dat je zo nu en dan moet nagaan of ze nog voldoet en op welke manier ze zich zou moeten ontwikkelen. Gezondheidszorg, onderwijs en wetenschap kunnen gemakkelijk wegkwijnen als ze niet op een behoorlijke democratische en rechtstatelijke manier worden gereguleerd. Stel, u wint deze prijs. Welk vervolgonderzoek zou u dan met het geldbedrag van euro willen uitvoeren? Ik ben bezig dit onderzoek uit te breiden naar het internationaal recht. Veel internationale verdragen hebben dezelfde structuur als de doelregels die ik heb onderzocht. Ik wil onderzoeken of de geloofwaardigheid van een rechtssysteem daardoor wordt Genomineerde: Pauline Westerman Onderzoek: De uitbesteding van het recht Voorgedragen door: Rijksuniversiteit Groningen 12 om ervoor te zorgen dat die doel- aangelegenheid, dus ik betwijfel of ondermijnd of verstevigd. 13

8 Bacteriën in de darm hebben een grote invloed op iemands gezondheid, weten we mede dankzij hoogleraar Humane Genetica Cisca Wijmenga. Eerder dit jaar is ze benoemd tot rector magnificus aan de Rijksuniversiteit Groningen. Nu gaan haar collega s op zoek naar behandelmethodes. IK HEB LANG AAN HET STUUR GEZETEN, NU VERKAS IK NAAR DE ACHTERBANK Genomineerde: Cisca Wijmenga Onderzoek: Micro-organismen in onze darmen - fundamenteel nieuwe kennis over oorzaak en gevolg van type-2 diabetes opent de weg naar nieuwe diagnostiek, preventie en behandeling. Voorgedragen door: Universitair Medisch Centrum Groningen Waar dankt u de nominatie voor de Huibregtsenprijs aan, volgens u zelf? Ik doe sinds 2011 onderzoek naar darmflora, de bacteriën in je darmen. In de afgelopen jaren ontdekten mijn collega s en ik dat die bacteriën een veel grotere rol spelen in iemands gezondheid dan we eerst dachten. Ging men er vroeger vaak van uit dat de darmflora werd ontregeld door een ziekte, nu weten we dat een ontregelde darmflora ook aandoeningen kan veroorzaken. En dat geldt niet alleen voor typische darmziektes. Zo toonden we onlangs een causale relatie aan tussen de darmflora en diabetes type 2. Wat kunnen we vervolgens met deze constatering? We kunnen er iets mee zodra we weten hoe we die darmflora kunnen beïnvloeden, bijvoorbeeld met een aangepast dieet. Daarvoor zijn inter- onderzocht of dieetvormen die de darmflora gezonder maken, ook leiden tot afname van diabetessymptomen bij proefpersonen. Dat is knap lastig, want iedereen heeft een andere darmflora. Het dieet moet dus op maat zijn. U bent onlangs benoemd tot rector magnif icus van de Rijksuniversiteit Groningen. Wat betekent dat voor uw onderzoek? Dat gaat gewoon door, maar ik zal een wat minder prominente rol spelen. In de afgelopen jaren heb ik de basis gelegd voor een geweldig team en een uitgebreide database. Ik heb lang aan het stuur gezeten, nu is het tijd om naar de achterbank te verkassen. Wat maakt uw onderzoeksgroep zo goed? Teamwerk! De een is een ster in het opstellen van vragenlijsten, de ander in het analyseren van big data, en een werk. O, en vergeet vooral de studenten niet: die halen tegen vergoeding de ontlasting op van onze respondenten. Zo heeft ieder zijn eigen rol, maar werk je wel aan een gezamenlijk doel. Het is alsof we samen een taart bakken: leveren we een goede teamprestatie, dan is er voor iedereen een puntje. Hoe gaat u dat gevoel voor team science uitdragen als u eenmaal rector bent? De Rijksuniversiteit Groningen concentreert zich al op enkele maatschappelijke thema s. Ik hoop als rector te laten zien dat we onze maatschappelijke impact op deze thema s kunnen vergroten door te investeren in teamwerk. Als groep heb je zoveel meer power dan als individu. Het is als een bekend Afrikaans gezegde: als je snel wilt gaan, ga dan alleen. Maar als je ver 14 ventiestudies nodig. Daarmee wordt derde geniet enorm van laboratorium- wilt komen, ga dan samen. 15

9 Deze uitgave is gemaakt door Quest, in opdracht van Stichting De Avond van Wetenschap & Maatschappij