Kijk eens naar de grond. Een blik op het Hagelandse prehistorische bodemarchief

Transcriptie

1 Winar Wingense archeologische dienst KONINKLIJKE VLAAMSE ACADEMIE VAN BELGIË VOOR WETENSCHAPPEN EN KUNSTEN Kijk eens naar de grond. Een blik op het Hagelandse prehistorische bodemarchief 2011 Pierre M. Vermeersch Eenheid Prehistorische Archeologie Departement Aard- en omgevingswetenschappen Katholieke Universiteit Leuven De kennis van de prehistorie van het Hageland is in grote mate te danken aan de talrijke amateur-archeologen die werkzaam waren in het gebied. Een van de gedurende zeer lang actieve zoekers in ongetwijfeld Gust Boschmans geweest. In deze tijd waarin beroepsarcheologen vele taken overnemen mag dit niet vergeten worden.

2 ftaniet van Ottignies zandsteen van Tienen kwarts Grondstoffen gebruikt door de steentijd bewoners van het Hageland Wommersom kwartsiet Haspengouwse vuursteen Henegouwse vuursteen Lokale silexkeien van de basis en de top van het Diestiaan worden ook wel gebruikt. Herkomst van de grondstoffen voor lithische artefacten aangetroffen in het Hageland. Intensiteit van gebruik verschilt van periode tot periode.

3 Periodisering van de prehistorie Neolithicum (invoer van een productie-economie) in Egypte BC Mesolithicum bij ons Laat Paleolithicum bij ons Jong Paleolithicum BC bij ons BC in de Levant BC BC BC Midden Paleolithicum (neanderthalers) ± BP Oud Paleolithicum met Acheuleaan Oud Paleolithicum met Olduvaiaan ± BP ± BP Met BP bedoelen we aantal jaar voor 1950 (bekomen met de radioactieve koolstofdatering) met BC bedoelen we voor Christus. De Vlaamse vallei, een zeer oude vallei, die gedurende de laatste tussenijstijd ( tot jaar geleden) onder water stond en dan, gedurende de laatste ijstijd, volledig werd opgevuld. De zuidrand van de vallei bleek een bijzonder interessante plaats te zijn voor de Middenpaleolithische mens (wellicht neanderthalers). Aan de periode van voor de neanderthalers is er in het gebied geen toewijzing mogelijk.

4 Voorkomen van de Neanderthalers: Het Hageland zit zowat aan de meest noordelijke rand van de verspreiding. Noord Franse sites Het wordt zeer koud: ons gebied wordt een polaire woestijn. koud Hezerwater warm Terwijl de Neanderthalers in Europa waren, onderging het klimaat grote verandereingen van een ijstijd over een tussenijstijd opnieuw naar een ijstijd (de laatste). Om dergelijke aanwezigheid in ons landschap te kunnen kennen zijn afzettingen nodig waarin resten bewaard zijn gebleven. In het Hageland zijn die tot op heden niet aangetroffen. De gegevens van Veldwezelt zijn waarschijnlijk ook toepasbaar voor het Hageland.

5 Hartvormige vuistbijl van de zuidrand van de Vlaamse vallei Het is te verwachten dat resten van verschillende periodes aanwezig zijn. In elk geval gaat het steeds om Oud Midden Paleolithicum van het einde van de laatste tussenijstijd of van het begin van de laatste IJstijd Middenpaleolithische artefacten van de zuidrand van de Vlaamse vallei te Rotselaar

6 Middenpaleolithische artefacten die aangetroffen werden op de zuidrand van de Vlaamse vallei in Schulen. Noch van Rotselaar, noch van Schulen is een precieze datering mogelijk. In Schulensbroek, bij de zandwinning werd een stuk been van een mammoet aangetroffen met talrijke (?menselijke?) inkrassingen. Zou dit een muziekinstrument kunnen zijn van het type van de schraapidiofoon

7 Ethnografische en palaeolithische schraapidiofonen Maar ook op de Hagelandse heuvels werden bij wijlen artefacten aangetroffen van het Oud en Midden Palaeolithicum. Een juiste datering is voorlopig onmogelijk.

8 In de leemstreek worden veel meer resten gevonden van Oud- en Midden Paleolithicum omdat de afzettingen van het Quartair daar dikker zijn. zandstreek leemstreek Veldwezelt Waarom verdwenen de neanderthalers? Periode van het definitief verdwijnen van de Neanderthalers Het zich terugtrekken van Neanderthalers in refugia. Uit het Hageland zijn zij ongetwijfeld ook verdwenen, maar precies wanneer weten we niet

9 Hageland: Midden Paleolithicum (geel), Magdaleniaan? (rood), Federmesser (groen) ka BP 18 ka BP Vegetatiezones gedurende de laatste Ijstijd. Gedurende het grootste deel van de laatste IJstijd was ons land onbewoond.

10 Bij het verdwijnen van de neanderthalers verschijnt de moderne wens (zoals wij) in Europa, maar van hun eerste optreden vinden we in het Hageland geen spoor. Het Hageland bleef wellicht onbewoond. warm koud Bij ons, in Vlaanderen,. verschijnt de Magdaleniaan mens met de eerste opwarming na de laatste Ijstijd, in de Bolling periode. warm Kolonisatie van Europa op het einde van de laatste Ijstijd

11 jaar voor Christus? Of de Magdaleniaanmensen tot in het Hageland gekomen zijn is nog steeds een onduidelijkheid. In elk geval waren zij aanwezig in Haspengouw. Het is best mogelijk dat een van de sites door meester Claes ontdekt te Bekkevoort-Mispelaar tot het Magdaleniaan zou behoren. Debitagetechniek lijkt daarop te wijzen. Verder onderzoek is noodzakelijk. Magdaleniaan Ahrensburgiaan Mesolithicum Tjongeriaan Geen bewoning koud koud Definitieve opwarming warmer Een grote bosbrand teistert Europa Jaren geleden

12 Federmesser (Tjongeriaan) nederzetting op de Luienberg te Bekkkevoort Hoewel vaak geploegd op zwakke helling toch nog goed geconcentreerd. Bekkevoort Luienberg Federmesser

13 Bekkevoort Luienberg Federmesser van omstreeks jaar voor Chr. Ook op talrijke andere plaatsen zijn er sporen van Federmesser Magdaleniaan AhrensburgiaanMesolithicum Federmesser??????? Geen bewoning koud koud Definitieve opwarming warmer Een grote bosbrand teistert Europa Jaren geleden

14 Holsbeek-Marrant Subboreaal-Subatlantisch kleiïg alluvium Michelsberg 3.7 ka cal BC stabiliteit Oud Meso 4.6 ka cal BC 7.4 ka cal BC Allerød veen Boreaal-Atlantisch veen Zwak erosief landschap met gyttja 11 ka cal BC

15 Op het veld van de boomkwekerij is duidelijk te zien hoe een dik colluviaal dek de oorspronkelijk uitgeloogde bodem bedekt. Over de ganse dikte van dit dek zitten er artefacten, uiteraard van verschillende ouderdom omdat het colluvium van eerder recentere datum is. Men geeft zich rekenschap van de intense biotubatie.

16 Hoe microlithische spitsen gebruikt werden kan men afleiden uit een aantal voornamelijk Scandinavische vondsten waarbij microlieten nog gevat zaten in benen schachten. Hieruit blijkt dat de jacht wellicht nood had aan dergelijke microlieten. Waarom nu microlieten en geen grotere werktuigen zoals gedurende het Paleolithicum? Wellicht omdat de grondstof niet meer zo makkelijk beschikbaar was. Inderdaad bij het vegetatief afdekken van het landschap door de bosuitbreiding zijn natuurlijke ontsluitingen minder gemakkelijk te vinden. Schulensbroek opgraving van Vroeg Mesolithische nederzetting

17 Oud Mesoliticum van omstreeks 9000 voor Christus

18 Linkhout-Kampbergen, op een duin ten noorden van de depressie van Halen Schulen, is toch wel uitzonderlijk in de zin dat meer dan 90% van de artefacten uit Wommersom kwartsiet gemaakt is. Zeer waarschijnlijk hoort dit ensemble ook in het Oud Mesolithicum. Het lijkt er dus op dat Wommersom kwartsiet reeds zeer vroeg naar het Hageland werd geimportaeerd. Van het Laat Mesolithcum met de talrijke trapezias zijn wel sporen te vinden in het Hageland, maar kenmerkende sites ontbreken. Verbreiding van het Neolithicum via twee wegen: continentaal en de Middellandse Zee. De verspreiding van het Neolithicum langs de Middellandse zee heeft tot gevolg dat vele eilanden nu bewoners krijgen. Hieruit moeten we afleiden dat vanaf 7000 cal BC er een groeiende scheepvaart tot stand komt op de Middellandse Zee. Welke boten daarbij gebruikt werden is niet duidelijk. Een andere verspreiding vondt plaats via Oost Europa en de leemgronden langs de Donau. Deze Danubische of bandkeramische cultuur verspreidde zich tot in WestEuropa.

19 Cal BC Chronologie Bekercultuur Seine Oise Marne (3300 BC)? Michelsberg (4200 cal BC) Rössen (4400 cal BC) Hiaat Blicquy-groep (4500 cal BC) Swifterbant-cultuur Bandkeramiek (5300 cal BC 4600 BC) Verspreiding van de BK: Blijkbaar zijn er geen nederzettingen in het Hageland. Toch moeten de BK bevolking toch op bezoek geweest zijn. Vele spitsen uit het Hageland zijn volledige vergelijkbaar met die van de BK.

20 Gereconstrueerd BK huis in de Aisnevallei. Na 3800 cal BC verdwijnen zij volledig Het is de BK-bevolking die echte landbouw en veeteelt in België introduceert omstreeks 4200 cal BC Bandkeramische sites zijn niet gekend in het Hageland, maar Bandkeramische spitsen zijn wel verpreid en talrijk. Zoals uit dit beeld blijkt is er weinig onderscheid tussen de spitsen van een echt bandkeramische nederzetting en deze die in het Hageland worden aangetroffen. Kwamen de bandkeramiekers misschien jagen in het Hageland?

21 Nieuwe boeren komen zich in onze gebieden vestigen, enerzijds vanuit het oosten en anderzijds vanuit het zuiden, dit omstreeks 4000 cal BC Er kan niet aan getwijfeld worden dat deze boeren een veel ruimere verspreiding kenden, ook in het Hageland.

22 Areaal van de Michelsbergcultuur Het Midden Neolithicum ( BC), voornamelijk Michelsberg-groepen met een enorme uitbreiding van de vuursteenontginningen. Zij komen in het Hageland ook de leemgronden exploiteren. Hun nederzettingen zijn vaak omwalde landtongen Een van de grote problemen waar het onderzoek van de Michelsberg, over gans West en Centraal Europa mee te kampen heeft, is een antwoord vinden op de vraag: Wat was de functie van de omwalde ruimte? Huisvormen zijn nagenoeg nergens aangetroffen.

23 Bewaarde gracht en wal van de MK te Chaumont-Gistoux, zeer goed zichtbaar onder bos maar in het landbouwareaal is er niets meer te zien. Palissaden konden nog goed geobserveerd worden iets meer naar het Zuiden in Thieusies.

24 Spiere (W.VL.) Reconstructie palissade van Spiere Spiere: opvullling van de omheinigsgracht Spiere: opvullling van de omheinigsgracht Reconstructie van gracht en palissade, zoals ze wellicht bestonden rond een nederzetting.

25 Assent, Hermansheuvel Materiaal dat bij de opgravinge werd geborgen bljkt duidelijk in de Michelsberg thuis te horen. Er is evenwel ook wat oudere ceramiek die misschien wel tot de Rössen hoort.

26

27 Schorisse De ceramiek van de Michelsberg is eenvoudig en gekenmerkt door de afwezigheid van versiering.

28 Ook in hier is er duidelijke aanwezigheid van Michelsberg want dus toch wel laat begrijpen dat ook op de akkers iin de Winge vallei aan landbouw werd gedaan. Holsbeek-Marrant Subboreaal-Subatlantisch kleiïg alluvium Michelsberg 3.7 ka cal BC stabiliteit Oud Meso 4.6 ka cal BC 7.4 ka cal BC Allerød veen Boreaal-Atlantisch veen Zwak erosief landschap met gyttja 11 ka cal BC Er is een opmerkelijke correlatie tussen bodemtype en het geheel van de artefacten die op een bepaalde plaats wordt aangetroffen: De mens begreep heel goed de natuur.

29 Voor de latere periodes zijn de gegevens veel minder duidelijk. Ongetwijfeld bleef de mens actief. Tot op heden zijn er evenwel geen zeer specifieke nederzettingsvormen noch resten eenduidig aan een van de latere perioden toe te schrijven. Er wordt wel materiaal aangetroffen, eerder verspreid, dat op menselijke aanwezigheid gedurende het Laat Neolithicum en de Bronstijd wijst. Het staat buiten kijf dat het Hageland rijk is aan prehistorische resten. Het inzamelen en bewaren van de resten zal er toe leiden een steeds beter beeld te kunnen ophangen over hoe de menselijke bevolking in het gebied actief is geweest.

30 Met dank aan de zovelen die met inzet van kennis, tijd en inzicht er voor gezorgd hebben dat er in het Hageland toch al heel wat gekend is van de prehistorische activiteiten van de mens. Laten we er verder zorg voor dragen. Komende evolutie van de mens? Met dank voor uw aandacht