MEE. Ondersteuning bij leven met een beperking. MEE Signaal. De visie op cliëntondersteuning. MEE Signaal De visie op cliëntondersteuning

Transcriptie

1 MEE Ondersteuning bij leven met een beperking MEE Signaal De visie op cliëntondersteuning MEE Signaal De visie op cliëntondersteuning

2 Inhoud 2 Inleiding 3 Mensen met een beperking 5 Dienstverlening van MEE 6 Op weg naar een nieuw dienstenportfolio van MEE Inleiding Dit MEE Signaal gaat over onze toekomstvisie op cliëntondersteuning. Met haar dienstverlening bevordert MEE de integratie en participatie van mensen met een beperking. Daarmee draagt MEE bij aan de kwaliteit van leven van mensen met een beperking. Door vroegtijdige, deskundige en stelseloverstijgende ondersteuning, wordt een (zwaarder) beroep op voorzieningen en zorg voorkomen. Dit bespaart de maatschappij veel kosten. 8 Positionering van MEE 10 Visuele vertaling visie op dienstverlening MEE 2 MEE Signaal De visie op cliëntondersteuning

3 Mensen met een beperking Ondersteuningsbehoeften Net als ieder ander willen mensen met een beperking zelf hun leven vormgeven en meedoen in de samenleving. Vrijwel dagelijks ondervinden zij, maar ook hun ouders, partners of anderen in hun omgeving, hierin belemmeringen. Deels hangt dit samen met de beperking. Deels heeft het ook te maken met de maatschappij die onvoldoende op beperkingen is ingesteld. Zo is er sprake van een woud aan wetten, stelsels en financiële regelingen, die voortdurend veranderen. Ook de vragen veranderen in de tijd, met de levensfase. Vaak gaat het om complexe vragen die meerdere levensgebieden beslaan. Burgers die meedoen in de maatschappij Mensen met een beperking zijn volwaardige burgers met alle rechten en plichten die daarbij horen. Dit sluit aan bij de beleidsdoelen van de overheid en het VN-verdrag voor de rechten van mensen met een handicap. Een deel van de mensen kan zichzelf prima redden, zeker als zij een beroep kunnen doen op hun sociaal netwerk. Toch hebben ook deze mensen af en toe behoefte aan deskundige hulp om daarna weer zelfstandig verder te kunnen. Een ander deel heeft vaker en soms ook langer ondersteuning nodig. Regie over eigen leven Mensen met een beperking willen zich ontwikkelen en de regie in eigen hand houden. Zij vinden het belangrijk dat er goed naar hen wordt geluisterd en dat er wordt meegedacht over wat in hun situatie het beste past. Zij hebben een professional nodig die begrijpt wat een beperking betekent en die met hen communiceert op een manier die zij begrijpen. Zij verwachten dat deze professional hen helpt wanneer zij zelf of hun omgeving dat nodig hebben. MEE Signaal De visie op cliëntondersteuning 3

4 Dienstverlening van MEE Cliëntondersteuning Een beperking is levenslang en niet altijd eenvoudig te accepteren. Om later grotere problemen te voorkomen, is het belangrijk dat een beperking vroegtijdig gesignaleerd wordt. Dat is de taak van huisartsen, consultatiebureaus, leerkrachten, Wmo-loketten, CJG s en al die andere instanties waar iedereen, dus ook mensen met een beperking, mee in aanraking komen. Daarbij is het belangrijk dat mensen en hun omgeving geholpen worden bij het accepteren van en het leren omgaan met de beperking. De volgende stap bestaat uit het duidelijk krijgen van de ondersteuningsbehoeften. Veel mensen hebben daar hulp bij nodig alsmede bij het maken van een keuze uit verschillende vormen van ondersteuning en het realiseren daarvan. Dat geldt zeker wanneer het aanbod door verschillende instellingen gezamenlijk moet worden verzorgd. Tenslotte is het belangrijk dat wordt geëvalueerd of de ondersteuning die zij krijgen ook werkelijk aansluit bij hun vraag. De dienstverlening van MEE speelt in op al deze facetten. De maatschappij is nog onvoldoende toegerust om mensen met een beperking mee te laten doen. Daarom adviseert MEE bijvoorbeeld algemene instellingen, overheden en werkgevers hoe zij hun aanbod zodanig kunnen inrichten dat ook mensen met een beperking er gebruik van kunnen maken. MEE doet dit in nauwe samenwerking met de cliëntenorganisaties. De cliëntondersteuning van MEE heeft een aantal kenmerken die hieronder worden uitgewerkt. Versterken cliënt en sociaal netwerk Mensen met een beperking en hun sociaal netwerk kunnen vaak meer dan cliënten zelf denken. MEE richt zich op het versterken van de eigen kracht van de cliënt en de mogelijkheden van het sociaal netwerk. De individuele ondersteuning van MEE bestaat uit tijdelijke begeleiding voor cliënten en hun sociaal netwerk om hen weer op weg te helpen of om het ontstaan van problemen te voorkomen. Ook met trainingen en cursussen wordt de zelfredzaamheid vergroot. Zo wordt voorkomen dat een zwaarder beroep op ondersteuning of zorg nodig is. Stelseloverstijgend, integraal en in alle levens fases Een beperking heeft gevolgen voor de opvoeding, ontwikkeling, wonen, vervoer, opleiding, werk, samenleven, vrije tijdsbesteding, vrienden, inkomen en omgaan met geld. In Nederland is op al deze gebieden veel geregeld, maar via verschillende stelsels, regelingen, organisaties en indicatiestellingen. De Wmo, AWBZ, ZVW, jeugdzorg en preventief jeugdbeleid, Wajong, sociale werkvoorziening, OGGZ, WWB, onderwijs, CIZ, BJZ zijn hier voorbeelden van. De onderlinge afstemming en samenhang is cruciaal als het gaat om passende oplossingen. MEE werkt stelseloverstijgend, kent alle regelingen en kan daardoor samen met de cliënt een integraal aanbod organiseren. MEE initieert en coördineert samenwerking en afstemming tussen de stelsels en bijbehorende organisaties. Vraaggericht en laagdrempelig Bij de dienstverlening van MEE is het perspectief van de cliënt het uitgangspunt. Los van andere belangen, van bijvoorbeeld financiers en aanbieders, ondersteunt MEE de cliënt. Het belang van de cliënt is het vertrekpunt en de cliënt heeft de regie. De dienstverlening van MEE is direct toegankelijk. Er is geen indicatie of verwijzing voor nodig. Voor de cliënt is de dienstverlening kosteloos. Deskundig en professioneel Mensen met een beperking en hun netwerk hebben veel vragen en willen het liefst geholpen worden door één consulent die hen met al hun uiteenlopende vragen helpt. Eén consulent waarop zij, indien nodig, kunnen terugvallen en die proactief optreedt om problemen te voorkomen (trajectbegeleider). MEE-consulenten zijn 4 MEE Signaal De visie op cliëntondersteuning

5 hoog opgeleide professionals die kennis en deskundigheid over beperkingen combineren met een groot inzicht in de landelijke sociale kaart op alle levensgebieden en in alle levensfasen. Zij werken met evidence en practice based methodieken en worden daarbij ondersteund door landelijk ontwikkelde kennis. Landelijke dekking en uniform De MEE-organisaties hebben een landelijke dekking. Zij zijn verenigd in MEE Nederland. Gezamenlijk, dus efficiënt, wordt kennis ontwikkeld, gebundeld en uitgewisseld. De MEE-organisaties bieden een landelijk uniform basispakket waardoor de gespecialiseerde ondersteuning voor iedereen in het land beschikbaar is. MEE is zelfkritisch en werkt voortdurend aan haar kwaliteit. Deze wordt regelmatig geëvalueerd via de benchmarks cliënttevredenheid, maatschappelijke waardering, medewerkerstevredenheid en de monitor bedrijfsvoering. De MEE-organisaties hebben 80 vestigingen over het hele land waardoor er altijd een vestiging in de buurt is waar mensen terecht kunnen. MEE combineert de voordelen van een landelijke dekking met een goede bereikbaarheid en een stevige lokale en regionale verankering. Als het algemene aanbod niet volstaat, omdat de vragen te complex zijn, weten de lokale en regionale partners dat zij mensen kunnen doorverwijzen naar MEE. MEE werkt samen met andere instellingen zoals praktijkscholen en het UWV om jongeren met een beperking vanuit school te begeleiden naar werk. MEE participeert in netwerken huiselijk geweld en multiprobleem gezinnen omdat een deel van de problematiek voortkomt uit de beperking van een of meer gezinsleden. MEE werkt samen met corporaties, gemeenten, politie, justitie en het gemeentelijk welzijnswerk. MEE coördineert de netwerken integrale vroeghulp en de netwerken autisme. Op deze manier draagt MEE bij aan het verhogen van de kwaliteit van leven van mensen met een beperking doordat individuele en maatschappelijke problemen worden voorkomen. Vroegtijdige, deskundige en stelseloverstijgende ondersteuning voorkomen een (zwaarder) beroep op voorzieningen en zorg. De grote preventieve kracht van de MEE-activiteiten voorkomt onder andere eenzaamheid, voortijdige schooluitval, onderbenutting van talenten, onnodige werkloosheid, overlast, criminaliteit en schuldenproblematiek met de daarmee gepaard gaande maatschappelijke kosten. Signaleren, activeren en samenwerken MEE heeft als maatschappelijke taak het signaleren van belemmeringen die een inclusieve samenleving in de weg staan. MEE heeft daarvoor een landelijke en regionale signaleringsaanpak. Samen met de cliëntenorganisaties worden op basis van de knelpunten voorstellen gedaan voor oplossingen, passend bij de lokale of regionale problematiek of vraag. Op lokaal niveau deelt MEE haar kennis en deskundigheid met algemene voorzieningen, zodat mensen met een beperking zoveel mogelijk gebruik kunnen maken van het algemene aanbod. Instrumenten zijn deskundigheidsbevordering, scholing en de sociale kaart van MEE. MEE Signaal De visie op cliëntondersteuning 5

6 Op weg naar een nieuw dienstenportfolio van MEE Op basis van een analyse van de vragen die de afgelopen jaren zijn gesteld aan MEE en de maatschappelijke vraag, heeft MEE in overleg met de cliëntenorganisaties vier vraagprofielen geformuleerd. Deze vormen de basis voor een nieuw dienstenportfolio. In ieder vraagprofiel komen twee typen taken van MEE aan de orde: de individuele dienstverlening en de maatschappelijke taken die bijdragen aan de inclusieve samenleving. De maatschappelijke taken vloeien voort uit de individuele dienstverlening van MEE. Met haar maatschappelijke taken draagt MEE bij aan de bewustwording en aanpak van onbedoelde uitsluitingsmechanismen, zodat voorkomen wordt dat mensen steeds weer met dezelfde vragen bij MEE aankloppen. Zij voert deze taak uit in nauwe samenspraak met de cliëntenorganisaties. De vraagprofielen De vier vraagprofielen zijn opvoeding en ontwikkeling leren en werken samenleven en wonen regelgeving en geldzaken Opvoeding en ontwikkeling Met enkelvoudige vragen over opvoedingsvraagstukken kunnen kinderen en ouders terecht bij allerlei instanties die tegenwoordig veelal samenwerken in de Centra voor Jeugd en Gezin (CJG). De inzet van MEE is aan de orde in een aantal gevallen: Wanneer er sprake is van een (dreigende) ontwikkelingsachterstand, waarbij het onduidelijk is waardoor die wordt veroorzaakt. Als dit gesignaleerd wordt door bijvoorbeeld huisartsen, consultatiebureaus, enzovoorts kunnen zij ouders doorverwijzen naar MEE. Wanneer het gaat om een complexe problematiek, waarbij verschillende professionele disciplines betrokken zijn en waarbij de ouders (tijdelijk) niet in staat zijn dit zelf te organiseren. Bijvoorbeeld vanwege hun emotionele betrokkenheid, het niet kunnen accepteren van de beperking van hun kind, een eventuele beperking van de ouders zelf of de complexiteit van de regelgeving. Wanneer specifieke deskundigheid over beperkingen, bejegening, acceptatie en het optimaliseren van de ontwikkelingsmogelijkheden nodig is om kind en ouders verder te helpen. Wanneer een stelseloverstijgende aanpak nodig is om het kind en het gezin te ondersteunen. Problemen op het ene levensgebied hangen vaak samen met problemen op andere levensgebieden. Zo wordt het functioneren van een kind mede bepaald door het functioneren in de vrije tijd, bijvoorbeeld door het hebben van vrienden of een hobby. Alleen een integrale aanpak waarin ook gewerkt wordt aan deze facetten, kan dan leiden tot duurzame oplossingen. Wanneer andere instellingen en organisaties vragen hebben over het herkennen, de omgang met, het doorverwijzen en dergelijke van kinderen met een beperking en hun ouders. Wanneer het, voor een optimale ontwikkeling van kinderen met een beperking belangrijk is dat er wordt samengewerkt door verschillende instellingen. Voorbeelden daarvan zijn integrale vroeghulp, de netwerken autisme, netwerken 12+ en 12- en de zorgadviesteams. MEE is initiator, samenwerkingspartner en soms ook coördinator. De inzet van MEE op dit terrein sluit aan bij de landelijke visie op jeugdbeleid. Deze is gericht op de versterking van de begeleiding en hulp in de vertrouwde leef-, school en/of werkomgeving. Op landelijk niveau is behoefte aan een systeem waarbij andere, eerdere en lichtere vormen van zorg voorkomen dat zwaardere en duurdere vormen van jeugdzorg voor kinderen met een beperking overbelast blijven. De ambitie is om de zorg 6 MEE Signaal De visie op cliëntondersteuning

7 rondom de jeugdige en zijn ouders te organiseren en de eigen kracht van het gezin en de directe omgeving te versterken. Dit sluit naadloos aan bij de dienstverlening van MEE. Leren en werken Met vragen over leren en werken kunnen mensen met een beperking en hun omgeving terecht bij allerlei instanties. Onder andere scholen, schoolbegeleidingsdiensten, de gemeente, het UWV, de REC s, de onderwijsconsulenten, CJG s en re-integratiebedrijven. De inzet van MEE is aan de orde in een aantal gevallen: Wanneer de beperking de bepalende factor is en specifieke deskundigheid nodig is. Bijvoorbeeld over beperkingen, bejegening, acceptatie en het optimaal benutten van de mogelijkheden om mensen met een beperking en hun omgeving verder te helpen. Wanneer het functioneren op het terrein van leren en werken wordt beïnvloed door het functioneren op andere levensgebieden (wonen, samenleven, geldzaken, enzovoorts) en een integrale aanpak belangrijk is. De MEE-consulent kan een cliënt integraal ondersteunen op alle levensgebieden die van belang zijn voor het functioneren op school en op het werk. Zo zijn een leuke vrije tijdsbesteding, vrienden en relaties erg belangrijk voor het welbevinden van mensen, dus ook voor mensen met een beperking. Investeren in deze aspecten van het leven is dan randvoorwaardelijk voor het succesvol doorlopen van een schoolloopbaan en duurzame integratie op de arbeidsmarkt. Wanneer scholen, leerkrachten, UWV, sociale werkvoorziening, werkgevers, collega s, enzovoorts vragen hebben over de omgang, regelgeving, ondersteuningsmogelijkheden voor mensen met een beperking. Wanneer het belangrijk is dat wordt samengewerkt door verschillende instellingen zoals het UWV, re-integratiebedrijven en MEE. Dit in het belang van een succesvolle schoolloopbaan en duurzame arbeidsintegratie van mensen met een beperking. MEE is initiator, samenwerkingspartner en soms ook coördinator. De inzet van MEE sluit aan bij ontwikkelingen als Passend Onderwijs, de Wajong en de sociale werkvoorziening. MEE zet in op onderwijs en arbeid om bij te dragen aan een succesvolle schoolloopbaan en om de arbeidsparticipatie van mensen met een beperking te vergroten. MEE stimuleert de motivatie en het zelfvertrouwen van mensen met een beperking en werkt aan de noodzakelijke voorwaarden voor participatie op scholen, bij werkgevers en op andere terreinen zoals vrije tijd en sport. Samenleven en wonen Met vragen over samenleven en wonen kunnen mensen met een beperking en hun omgeving terecht bij allerlei instanties zoals Wmo -loketten, woningcorporaties en zorgaanbieders. De inzet van MEE is aan de orde in een aantal gevallen: Wanneer de beperking de bepalende factor is en specifieke deskundigheid nodig is. Bijvoorbeeld wanneer het gaat over beperkingen, bejegening, acceptatie en het optimaal benutten van de mogelijkheden, om mensen met een beperking en hun omgeving verder te helpen. Wanneer het functioneren op het terrein van wonen en samenleven wordt beïnvloed door het functioneren op andere levensgebieden en een integrale aanpak belangrijk is. Dit is vaak het geval. Veel mensen hebben behoefte aan versterking van hun zelfredzaamheid, sociale vaardigheden, weerbaarheid, huishoudelijke vaardigheden, omgaan met geld, leren, werken, vrienden, vrije tijd en sport. Het zich thuis voelen in de buurt heeft alles te maken met mensen kennen, zich MEE Signaal De visie op cliëntondersteuning 7

8 geaccepteerd voelen en deel kunnen nemen aan activiteiten in de eigen omgeving. Dit vergt een inzet die enerzijds gericht is op de mensen met een beperking zelf en anderzijds op de bewoners, werkers en voorzieningen in die omgeving. Met haar individuele, levensbrede ondersteuning en haar maatschappelijke taken, werkt MEE aan beide facetten. Wanneer corporaties, werkers en bewoners vragen hebben over de omgang met mensen met een beperking. Wanneer het belangrijk is dat er wordt samengewerkt door verschillende instellingen zoals corporaties, schuldhulpverlening, welzijnswerk en MEE. Dit in het belang van een succesvolle integratie in de buurt van mensen met een beperking. MEE is initiator, samenwerkingspartner en soms ook coördinator. Sinds de extramuralisering van de zorg wonen steeds meer mensen met een beperking in gewone woningen in gewone wijken. Dat stelt eisen aan de woning, de woonomgeving, de vervoersmogelijkheden en aan de buurt. De inzet van MEE draagt er toe bij dat mensen met een beperking gebruik kunnen maken van voorzieningen in de wijk zodat zij er daadwerkelijk deel van uitmaken. Regelgeving en geldzaken Met eenvoudige vragen over geldzaken en regelgeving kunnen mensen met een beperking terecht bij gemeenten, UWV, belastingdienst, sociaal raadslieden, ouderenadviseurs, juridische loketten, Wmo loketten, CIZ, BJZ, schuldhulpverlening, enzovoorts. De inzet van MEE is aan de orde in een aantal gevallen: Rondom beperkingen geldt hele specifieke en dikwijls ingewikkelde regelgeving op allerlei terreinen. Voor algemene voorzieningen is het vaak ondoenlijk om deze deskundigheid te ontwikkelen en op peil te houden, omdat zij slechts incidenteel met vragen daarover worden geconfronteerd. Bovendien vraagt de bejegening van mensen met een beperking vaak een specifieke deskundigheid en ervaring die niet altijd aanwezig is bij algemene voorzieningen. Wanneer vragen meerdere stelsels en voorzieningen beslaan, waardoor een integrale aanpak belangrijk is. Dit is vaak het geval. Wanneer bovengenoemde voorzieningen vragen hebben over de omgang met mensen met een beperking. Er wordt samengewerkt met eerdergenoemde instellingen wanneer het in het belang is van een goede ondersteuning op het terrein van regelgeving en geldzaken. MEE is initiator, samenwerkingspartner en soms ook coördinator. De regelgeving in Nederland is complex, verandert voortdurend en is onvoldoende afgestemd op de situatie van mensen met een beperking. De marktwerking heeft het aantal individuele keuzemogelijkheden vergroot, maar daarmee wordt de situatie niet overzichtelijker. Het is bekend dat het aanvragen van subsidies, uitkeringen, andere tegemoetkomingen en het gebruik van persoonsgebonden budget (pgb) niet eenvoudig is. Dit geldt des te meer voor mensen met een beperking die over het algemeen minder regelvermogen hebben of minder energie over hebben om zaken te regelen. De maatschappelijke taken De maatschappelijke taak informatievoorziening en voorlichting richt zich op het vergaren, toegankelijk maken en beschikbaar stellen van informatie als onderdeel van algemene publieksvoorlichting. Voorts geeft MEE actieve voorlichting over leven met een beperking in ruime zin. Niet alleen aan mensen met een beperking en hun omgeving, maar ook aan professionals en betrokkenen binnen de verschillende domeinen van maatschappelijke participatie en voor het brede publiek 8 MEE Signaal De visie op cliëntondersteuning

9 Positionering van MEE in het algemeen. Doelen zijn voorzien in de noodzakelijke randvoorwaarden voor acceptatie, bevordering van de maatschappelijke participatie en bijdragen aan preventie. De maatschappelijke taak signalering richt zich op het signaleren van belangrijke feiten en trends op het gebied van de participatie. Deze worden verzameld op basis van bovenstaande maatschappelijke taak en de individuele diensten. De signalen worden doorgegeven aan de cliëntenorganisaties, instellingen en samenwerkingspartners. MEE geeft hiertoe jaarlijks een Trend- en Signaleringsrapportage uit. De taak maatschappelijke activering en integratie richt zich op het investeren in relatiebeheer en netwerkopbouw. Dit gebeurt lokaal en regionaal met alle relevante instellingen, organisaties en partners. Ook is deze taak gericht op het scheppen van voorwaarden voor maatschappelijke activering en integratie door het opbouwen en onderhouden van de sociale kaart en relevante netwerken. MEE geeft de maatschappelijke taken vorm in goede afstemming met de cliëntenorganisaties, samenwerkingspartners, ministeries en gemeenten. Met de vorming van MEE is een unieke organisatie ontstaan op het gebied van cliëntondersteuning. MEE staat voor levenslange, levensbrede, laagdrempelige en professionele ondersteuning aan mensen met een beperking en maatschappelijke activering. Om dit ook in de toekomst te kunnen blijven doen zet MEE in op: Landelijke financiering Behoud van de landelijke financiering is noodzakelijk om MEE als landelijk dekkende basisvoorziening voor mensen met een beperking in stand te kunnen houden; het stelseloverstijgende karakter van de dienstverlening te verstevigen; een betere aansturing mogelijk te maken; een doelmatige en efficiënte bedrijfsvoering te bevorderen. Uitbreiding doelgroep met alle mensen met een psychische beperking De dienstverlening van MEE is op dit moment gericht op mensen met een verstandelijke, een cognitieve en een lichamelijke beperking. MEE bereikt ook een grote groep mensen met een psychische beperking, zoals mensen met een dubbele problematiek en mensen met een stoornis in het autistisch spectrum. De dienstverlening van MEE sluit eveneens aan bij de vraag van een ander deel van deze doelgroep, namelijk degenen met een langdurige complexe problematiek. In samenwerking met de GGZ-steunpunten wil MEE voor landelijke borging van de dienstverlening voor deze doelgroep zorgen. Maar dat vereist een besluit van de overheid en extra personeel, scholing en financiële middelen. MEE Signaal De visie op cliëntondersteuning 9

10 Visuele vertaling visie op dienstverlening MEE Ontwikkeling en opvoeding Samenleving Lokale omgeving Leren en werken Sociaal netwerk Cliënt Individuele dienstverlening Maatschappelijke taken Geldzaken en regelgeving Samenleven en wonen Bovenstaand figuur geeft een visuele weergave van de visie van MEE op haar dienstverlening. De vier schillen geven de integrale benadering van MEE weer: Schil 1 Schil 2 Schil 3 Schil 4 Versterken cliënt; door versterken van de eigen kracht en zelfredzaamheid. Versterken van het sociaal netwerk (familie, vrienden en andere betrokkenen). Activeren en versterken van de lokale omgeving. Bijdragen aan bewustwording en aanpak van onbedoelde uitsluitingsmechanismen in de samenleving. 1. De vier kwadranten binnen de schillen geven de samenhang in alle levensgebieden en integrale aanpak weer: - Opvoeding en ontwikkeling - Leren en werken - Samenleven en wonen - Geldzaken en regelgeving 2. De pijlen geven de relatie weer tussen: - Individuele dienstverlening - Maatschappelijke taken 3 In de MEE aanpak gelden de volgende kernwaarden: Vraaggericht Laagdrempelig Empowerend Stelseloverstijgend Professioneel Landelijk dekkend 10 MEE Signaal De visie op cliëntondersteuning

11

12 Meer informatie? Wilt u meer informatie over MEE of de inhoud? Neemt u dan contact op met Daniëlle Gorgels van MEE Nederland via telefoonnummer Adressen MEE Nederland Vereniging voor ondersteuning bij leven met een beperking Maliebaan 71f 3581 CG Utrecht Postbus AG Utrecht T F info@meenederland.nl Colofon Tekst: Daniëlle Gorgels en Kyra van der Meulen (MEE Nederland) Fotografie: Ronald Le Clercq (cover) en Inge Hondebrink (binnenwerk) Vormgeving en druk: UnitedGraphics Zoetermeer BV Productie en eindredactie: Annette Abels, afd. Communicatie MEE Nederland Maart 2010 Dit is een uitgave van MEE Nederland Een digitaal exemplaar kunt u downloaden van