Inhoudsopgave Inleiding Europees en internationaal familierecht Procesrecht

Transcriptie

1 Inhoudsopgave 1 Inleiding 19 Wendy Schrama 1.1 Onderscheid personen- en familierecht Bronnen van personen- en familierecht Aard van het personen- en familierecht Rechtsontwikkeling in het personen- en familierecht Opzet van dit boek Enige algemene familierechtelijke literatuur 23 2 Europees en internationaal familierecht 25 Katharina Boele-Woelki 2.1 Inleiding Mensenrechten en familierecht Familierecht in Europa Internationale familierelaties Europese verordeningen Verdragen Commune Nederlandse regels IPR-rechtsbronnen Vragen voor de toekomst Literatuur 35 3 Procesrecht 37 Lieke Coenraad 3.1 Inleiding Kenmerken en beginselen Belangrijke ontwikkelingen Internationaal recht Bronnen van het familieprocesrecht Inleiding Andere zaken dan scheidingszaken Scheidingszaken De rechter Toegang tot de rechter Bevoegdheid rechter Organisatie en bezetting 49 5

2 3.6.4 Regierechter in familiezaken Procesverloop bij familiezaken anders dan scheiding Inleiding Procesverloop bij zaken zonder tegenspraak Procesverloop bij zaken op tegenspraak Belanghebbende Procesverloop Horen van kinderen Bewijsrecht Beschikking Procesverloop van scheidingszaken Inleiding Scheiding op gemeenschappelijk verzoek Procesverloop Beschikking Scheiding op eenzijdig verzoek (op tegenspraak) Procesverloop Voorlopige voorzieningen Schriftelijke ronde Mondelinge behandeling Horen van het kind Bewijsrecht Beschikking Vragen voor de toekomst Literatuur 65 4 Personenrecht 69 Kees Blankman 4.1 Inleiding Algemene bepalingen Vrijheid en geen persoonlijke dienstbaarheden Rechten van ongeboren kind Verwantschap Naamrecht Inleiding en kenmerken Belangrijke ontwikkelingen Internationaal recht Verkrijgen en wijzigen voornaam Verkrijgen achternaam Wijzigen achternaam Voeren van de naam van een ander Vragen voor de toekomst Woonplaats Inleiding Werkelijke woonplaats Gekozen woonplaats Burgerlijke stand 80 6

3 4.5.1 Inleiding Ambtenaar van de Burgerlijke Stand Registers en akten Transseksualiteit Afwezigheid en vermissing Inleiding Afwezigheidsbewind Vermissing Literatuur 90 5 Meerderjarigenbescherming 91 Kees Blankman 5.1 Inleiding Kenmerken en beginselen Belangrijke ontwikkelingen Rechtsgevolgen en de verhouding tot andere rechtsgebieden Alternatieven voor curatele, beschermingsbewind en mentorschap Internationaal recht Totstandkoming van de beschermingsmaatregelen Grond en instelling van de maatregelen De kring van verzoekers Provisioneel bewind Benoeming van de curator, bewindvoerder en mentor Kwaliteitseisen voor professionele vertegenwoordigers Procesrecht, aanvang en artikel 1:384 BW Werking van de beschermingsmaatregel Gevolgen voor de meerderjarige en derden Inleiding Gevolgen van de curatele Gevolgen van het beschermingsbewind Gevolgen van het mentorschap Taken en bevoegdheden van curator, bewindvoerder en mentor Algemeen Taken en bevoegdheden van de bewindvoerder Taken en bevoegdheden van de mentor Registratie en publicatie Toezicht, ontslag en einde Toezicht door de kantonrechter en beloning Einde taak curator, bewindvoerder en mentor en einde maatregel Vragen voor de toekomst Literatuur Het aangaan van huwelijk en geregistreerd partnerschap 129 Masha Antokolskaia 6.1 Inleiding 129 7

4 6.2 De betekenis van het huwelijk Belangrijke ontwikkelingen De rechtsgevolgen van het huwelijk Internationaal kader Het aangaan van een huwelijk Onderscheid absolute en relatieve vereisten De absolute inwendige huwelijkse vereisten De relatieve inwendige huwelijkse vereisten De uitwendige huwelijkse vereisten (vormvoorschriften) Stuiting van het huwelijk Voorwaarden Kring van verzoekers Voltrekking van het huwelijk Nietigverklaring van het huwelijk Inleiding Gronden Kring van verzoekers Gevolgen Het geregistreerd partnerschap De betekenis van het geregistreerd partnerschap Overeenkomsten en verschillen tussen huwelijk en geregistreerd partnerschap Vragen voor de toekomst Literatuur Het huwelijksvermogensrecht 147 Bart Breederveld 7.1 Inleiding Kenmerken en beginselen Belangrijke ontwikkelingen Verhouding tot andere rechtsgebieden Internationaal recht De rechten en verplichtingen van echtgenoten Inleiding Kosten van de huishouding De kosten ten behoeve van de gewone gang van de huishouding Gezinsbeschermende bepalingen: toestemmingsvereiste voor bepaalde rechtshandelingen Overeenkomsten betreffende de echtelijke woning (art. 1:88 lid 1 sub a BW) Giften (art. 1:88 lid 1 sub b BW) Zekerheidsstellingen ten behoeve van een derde (art. 1:88 lid 1 sub c BW) Koop op afbetaling (art. 1:88 lid 1 sub d BW) Vervangende toestemming 156 8

5 7.7.6 Het ontbreken van toestemming Het bestuur Bestuur over de eigen goederen van de echtgenoten Het overlaten van het bestuur aan de andere echtgenoot Overschrijding bestuursbevoegdheid De gemeenschap van goederen Inleiding De omvang van de gemeenschap Het oude stelsel van de algehele gemeenschap van goederen Bewijsregel Erfrechtelijke verkrijgingen en giften Erfrechtelijke verkrijgingen Giften Insluitingsclausule en uitsluitingsclausule Schulden Vruchten Verknochte goederen en schulden Verknochte goederen Wanneer verknochtheid Uitwerking van het criterium in de rechtspraak Voortgezette verknochtheid? Verknochte schulden Zaaksvervanging De eigen onderneming Het bestuur over gemeenschapsgoederen Bestuursbevoegdheid echtgenoten Beroeps- en bedrijfsmiddelen Aansprakelijkheid, verhaal en draagplicht van schulden Aansprakelijkheid Verhaal Draagplicht Ontbinding van de gemeenschap Ontbinding van rechtswege Werking tegenover derden Gevolgen van de ontbinding Aansprakelijkheid en verhaal door schuldeisers Afstand van de gemeenschap Opheffing van de gemeenschap van goederen Huwelijkse voorwaarden Inleiding Vereisten Werking tegenover derden Uitgesloten of beperkte gemeenschap Verrekenstelsels Inleiding 183 9

6 Finaal verrekenbeding Beperkt finaal verrekenbeding Het periodiek verrekenbeding Het niet uitgevoerde periodiek verrekenbeding Wettelijke regeling verrekenbedingen Inleiding Het niet nagekomen verrekenbeding Peildatum Omvang verrekenplicht In een onderneming achtergebleven winsten Rechtspraak Vergoedingsrechten Inleiding Omvang vergoedingsrecht Afwijking van hoofdregel Vragen voor de toekomst Literatuur Einde van huwelijk en geregistreerd partnerschap 197 Masha Antokolskaia 8.1 Inleiding Kenmerken en beginselen Belangrijke ontwikkelingen Rechtsgevolgen van het einde van een formele relatie Verhouding tot andere rechtsgebieden Internationaal recht Echtscheiding Echtscheidingsgronden Pensioenverweer Tijdstip van ontbinding van het huwelijk Gevolgen van de echtscheiding Scheiding van tafel en bed en ontbinding van het huwelijk na scheiding van tafel en bed Scheiding van tafel en bed Ontbinding van het huwelijk na scheiding van tafel en bed Einde van het geregistreerd partnerschap Beëindiging van het geregistreerd partnerschap met wederzijds goedvinden Ontbinding van het geregistreerd partnerschap op eenzijdig verzoek Vragen voor de toekomst Literatuur Ongehuwd samenleven 211 Wendy Schrama 9.1 Inleiding

7 9.2 Kenmerken en beginselen Belangrijke ontwikkelingen De rechtsgevolgen van het ongehuwd samenleven Verhouding tot andere rechtsgebieden Internationaal recht Vermogensrechtelijke positie van ongehuwde samenlevers Problemen bij een scheiding Samenlevingscontracten Nut van een contract Problemen met een contract Goederenrechtelijke afwikkeling na scheiding Inleiding Processuele functie van bezit Verbintenisrechtelijke afwikkeling na scheiding Inleiding Contractuele grondslagen Geen contract: andere grondslagen Vragen voor de toekomst Literatuur Het afstammingsrecht 227 Wendy Schrama 10.1 Inleiding Kenmerken en beginselen Belangrijke ontwikkelingen De rechtsgevolgen van afstamming Verhouding tot andere rechtsgebieden (adoptie en gezag) Internationaal recht Vestigen van afstamming van de vader Inleiding Wettelijke terminologie voor vaders Vader door formele relatie met de geboortemoeder Vader door erkenning Aard van erkenning Voorwaarden voor erkenning Vervangende toestemming voor erkenning Werking van erkenning Vader door gerechtelijke vaststelling van het vaderschap Inhoud gerechtelijke vaststelling Voorwaarden voor gerechtelijke vaststelling Gevolgen van gerechtelijke vaststelling Vader door adoptie Vestigen van moederschap Inleiding Ingrijpende aanpassing van het afstammingsrecht Moeder door geboorte

8 Moeder door een formele relatie met de geboortemoeder Moeder door erkenning (art. 1:198 lid 1 onder c BW) Moeder door gerechtelijke vaststelling van het moederschap (art. 1:198 lid 1 onder d BW) Het verbreken van afstammingsbanden Inleiding Het ontkennen van huwelijks ouderschap (art. 1:200/1:202a en b BW) Ontkennen van vaderschap Ontkennen van moederschap Vernietiging van erkenning Vernietiging van erkenning gedaan door de man Vernietiging van erkenning gedaan door de meemoeder Bijzondere curator (art. 1:212 BW) Het recht op afstammingskennis Inleiding Rechtspraak van het EHRM Nederlandse rechtspraak Wet donorgegevens kunstmatige bevruchting Vragen voor de toekomst Literatuur Het adoptierecht 257 Wendy Schrama 11.1 Inleiding Kenmerken en beginselen Belangrijke ontwikkelingen De rechtsgevolgen van adoptie Verhouding tot andere rechtsgebieden Internationaal recht Voorwaarden voor adoptie Algemene aspecten Samenwoon- en verzorgingstermijnen Het kennelijk belang van het kind Andere voorwaarden Gevolgen van adoptie Herroeping van adoptie en de gevolgen Vragen voor de toekomst Literatuur Minderjarigheid 269 Kees Blankman 12.1 Inleiding Kenmerken en beginselen Belangrijke ontwikkelingen

9 12.4 Rechtgevolgen en de verhouding tot andere rechtsgebieden Internationaal recht Minderjarigheid en handelingsonbekwaamheid Raad voor de Kinderbescherming en gezagsregister Vragen voor de toekomst Literatuur Gezag 277 Masha Antokolskaia, Wendy Schrama & Geeske Ruitenberg 13.1 Inleiding Kenmerken en beginselen Belangrijke ontwikkelingen De rechtsgevolgen van gezag Verhouding tot andere rechtsgebieden Internationaal recht Inhoud van gezag Gezag ten aanzien van de persoon van de minderjarige Bewind over het vermogen van de minderjarige Wettelijk vertegenwoordiger Verkrijging van ouderlijk gezag Algemene aspecten Verkrijging van gezag door de geboortemoeder Verkrijging van het gezamenlijke gezag door de ouders in een formele relatie Verkrijging van het gezamenlijke gezag door de ouders zonder formele relatie Verkrijging gezamenlijk gezag van een ouder en een niet-ouder Verandering van bestaand ouderlijk gezag Inleiding Verandering van gezag na een scheiding van de ouders Verandering van gezag na overlijden van (een van) de ouders Voogdij Inleiding Verschillen voogdij en ouderlijk gezag Verkrijging van de voogdij Vragen voor de toekomst Literatuur Verdeling van zorg- en opvoedingstaken, omgang en informatie 295 Masha Antokolskaia, Wendy Schrama & Geeske Ruitenberg 14.1 Inleiding Kenmerken en beginselen Belangrijke ontwikkelingen Internationaal recht

10 14.5 Ouders met en zonder gezamenlijk gezag Ouders met gezamenlijk gezag Ouders zonder gezag Het ouderschapsplan Inleiding Het ouderschapsplan bij de ontbinding van een formele relatie Het ouderschapsplan bij de ontbinding van een informele relatie Inhoud en toetsing van het ouderschapsplan Verdeling van zorg- en opvoedingstaken na scheiding Gelijkwaardig ouderschap Geschillen Verhuizing en ontvoering Omgang Inleiding Anderen dan juridische ouders Ontzeggingsgronden voor contact/omgang Problemen bij de nakoming van contact- en omgangsregelingen Informatie en consultatie Informatie en consultatie Informele rechtsingang voor het kind Vragen voor de toekomst Literatuur Kinderbeschermingsmaatregelen 313 Caroline Forder 15.1 Inleiding Kenmerken en beginselen Wetgeving waarin kinderbeschermingsmaatregelen zijn geregeld De rechtsgevolgen van kinderbeschermingsmaatregelen Verhouding tot andere rechtsgebieden Internationaal recht De negatieve verplichting om niet in te grijpen De positieve verplichtingen die ontstaan na ingrijpen in het gezin De uit het EVRM voortvloeiende procesrechtelijke bescherming Instanties, personen en instellingen van de kinderbescherming De kinderrechter Het college van B&W van de gemeente De Raad voor de Kinderbescherming Het Openbaar Ministerie Een gecertificeerde instelling Stichting Nidos Jeugdhulpaanbieder

11 Veilig thuis Burgemeester Pleegzorgaanbieder, pleegouder en pleegoudervoogd De minderjarige van 12 jaar of ouder Een niet-ouderverzorger van het kind Ondertoezichtstelling Ondertoezichtstelling en voorwaarden Een tijdelijke maatregel Inhoud van de ondertoezichtstelling Rechtsmiddelen Voorlopige ondertoezichtstelling: acute en ernstige bedreiging Uithuisplaatsing Algemene aspecten van uithuisplaatsing Overheveling gezag bij uithuisplaatsing Einde van de uithuisplaatsing Rechtsbescherming van pleegouders Pleegouders Verbetering positie pleegouder Verbetering positie ots-pleegouder Gesloten jeugdhulp Beëindiging van gezag Schorsing van gezag Voorlopige voogdij Beperking van contact met de ouder Vragen voor de toekomst Literatuur Partneralimentatie 343 Naomi Spalter 16.1 Inleiding Kenmerken en beginselen Belangrijke ontwikkelingen Verhouding tot andere rechtsgebieden Internationaal recht Recht op partneralimentatie Grondslag voor partneralimentatie Afspraken Vaststelling door de rechter Wettelijke maatstaven Behoefte Redelijkerwijs te verwerven inkomen Niet-financiële factoren Niet-financiële factoren: wangedrag Hoogte van de partneralimentatie Tremanormen Draagkracht Duur van partneralimentatie

12 Termijnen Afspraken over de duur Verlengde onderhoudsplicht Wijziging van partneralimentatie Wijziging Wijziging van de hoogte Wijziging van de duur Einde van partneralimentatie door overlijden of nieuw huwelijk of daarmee gelijkgestelde samenwoning Inning van partneralimentatie Partneralimentatie en bijstand Vragen voor de toekomst Literatuur Kinderalimentatie 367 Merel Jonker 17.1 Inleiding Kenmerken en beginselen Belangrijke ontwikkelingen Verhouding tot andere rechtsgebieden Internationaal recht Onderhoudsgerechtigden Inleiding Minderjarigen Jongmeerderjarigen Meerderjarige kinderen vanaf 21 jaar Voorrangsregeling bij meerdere onderhoudsgerechtigden Onderhoudsplichtigen Inleiding Juridische ouders Verwekker en instemmende levensgezel Positie van de donor Stiefouders Gezagsdrager en voogd Samenloop van onderhoudsplichten Vaststelling onderhoudsbijdrage Omvang van de onderhoudsbijdrage Behoefte Draagkracht Draagkrachtvergelijking Zorgkorting Aanvaardbaarheidstoets Wijziging en indexering Inleiding Wijziging van een overeenkomst Wijziging van een rechterlijke uitspraak

13 Indexering Inning onderhoudsbijdrage Betaling aan gerechtigde LBIO Vragen voor de toekomst Literatuur Erfrecht 389 Wilbert Kolkman 18.1 Inleiding Kenmerken en beginselen Rechtszekerheid en rechtsbescherming Onderscheid testamentair en versterferfrecht Erfopvolging; de saisine Onwaardigheid Belangrijke ontwikkelingen Verhouding tot andere rechtsgebieden Internationaal recht Erfgenaamschap Zuivere aanvaarding Beneficiaire aanvaarding Verwerping Verklaring van erfrecht en volmacht Volgorde van erfopvolging Wettelijke verdeling Uiterste wil (vorm) Uiterste wil (inhoud) Erfstelling Onterving Legaat Last Verboden beschikkingen Uiterste wil (uitleg) Legitieme portie Algemene opmerkingen Berekening legitieme portie Andere wettelijke rechten Voortgezet woonrecht Verzorgingsvruchtgebruik Sommen ineens Overnamerecht Executele, bewind en vereffening Executele Bewind Wettelijke vereffening Verdeling van de nalatenschap Procesrecht

14 18.17 Vragen voor de toekomst Literatuur Jeugdstrafrecht 427 Ido Weijers 19.1 Inleiding Bronnen van het jeugdstrafrecht Aard van het jeugdstrafrecht Rechtsontwikkeling in het jeugdstrafrecht De Kinderwetten (1905) Kinderrechten Verharding Verhouding tot het kinderrechtenverdrag Directe werking Kinderrechtenverdrag? Internationaal recht Raad voor de Kinderbescherming Sancties en procedures Leeftijdsgrenzen Verhoor De positie van de ouders Vragen voor de toekomst Literatuur 448 Trefwoordenregister

15 1 Inleiding Wendy Schrama 1.1 Onderscheid personen- en familierecht Dit boek gaat over het personen- en familierecht. Het personenrecht regelt de rechtspositie van een natuurlijke persoon: het begin en einde van een persoon, zijn naam en geslacht, zijn woonplaats, de handelingsbekwaamheid en de bescherming van meerderjarigen maken hiervan deel uit, net als de regels over vermissing en afwezigheid. Het familierecht heeft betrekking op de rechtsverhoudingen tussen natuurlijke personen op het terrein van families en relaties. Het regelt zogenoemde verticale relaties die ontstaan door afstamming van de ene persoon van de andere, zoals afstamming en ouderlijk gezag, en zogenoemde horizontale relaties, die ontstaan door affectieve relaties tussen volwassenen, zoals huwelijk en geregistreerd partnerschap. Eén onderwerp behoort tot het familierecht, omdat het de affectieve relatie tussen twee natuurlijke personen regelt, maar is vooralsnog niet door het familierecht geregeld: de rechtsregels die betrekking hebben op de relatie tussen twee mensen die ongehuwd samenleven (zie hoofdstuk 9). 1.2 Bronnen van personen- en familierecht Boek 1 Burgerlijk Wetboek (BW) is de kernbron van het Nederlandse materiële personen- en familierecht. Daarnaast bestaan bijzondere wetten voor specifieke onderwerpen, waaronder de Jeugdwet, de Wet donorgegevens kunstmatige bevruchting, de Embryowet, de Wet verevening pensioenrechten bij scheiding en de Wet tijdelijk huisverbod. In dit boek wordt met name aandacht besteed aan de regelingen in Boek 1 BW. Ook internationale conventies, zoals het Europees Verdrag tot bescherming van de rechten van de mens en de fundamentele vrijheden (EVRM) en het VN Kinderrechtenverdrag (IVRK) en de rechtspraak van de internationale hoven het Europees Hof voor de Rechten van de Mens (EHRM) en het Hof van Justitie van de Europese Unie (HvJ) behoren tot belangrijke bronnen van het personen- en familierecht. De invloed van internationale bronnen is groot en in hoofdstuk 2 wordt nagegaan welke bronnen in dat verband van belang zijn. 19

16 HOOFDSTUK 1 Het formele familierecht is geregeld in het Wetboek van Burgerlijke Rechtsvordering (Rv) en in procesreglementen. In hoofdstuk 3 wordt daaraan uitgebreid aandacht besteed. 1.3 Aard van het personen- en familierecht Boek 1 BW is in een aantal opzichten afwijkend van de regels van privaatrecht in andere boeken van het BW. Het privaatrecht kenmerkt zich door partijautonomie: partijen kunnen naar eigen inzicht afspraken maken; daarom bevat het privaatrecht vele regels van aanvullend recht. Binnen het personen- en familierecht is dat anders: veel regels zijn van dwingend recht, omdat het merendeel van de familierechtelijke verhoudingen niet ter vrije bepaling van partijen staat. Contracteren over personen- of familierechtelijke onderwerpen is slechts zeer beperkt mogelijk en heeft met name betrekking op de vermogensrechtelijke aspecten van relaties. Toch is de gelaagde structuur van het BW ook relevant voor het familierecht: via de schakelbepalingen (art. 3:15, 3:59, 3:78, 3:79, 3:326 en 6:216 BW) kunnen regelingen uit het algemene vermogensrecht van belang zijn, voor zover de familierechtelijke verhouding zich daar niet tegen verzet. Met name waar het contracten over vermogensrechtelijke verhoudingen tussen voormalige partners betreft, zijn de algemene leerstukken uit het vermogensrecht relevant. De regeling van de wilsgebreken kan, voor zover Boek 1 BW geen bijzondere regel bevat, van belang zijn, evenals de redelijkheid en billijkheid, en de rechtspraak over de uitleg van contracten (de zogenoemde Haviltex-formule 1 ). Het personen- en familierecht heeft dus zijn basis in het privaatrecht, maar kent ook publiekrechtelijke elementen. De jeugdzorg is voornamelijk publiekrechtelijk van aard. Ook wetgeving als de Wet tijdelijk huisverbod is publiekrechtelijk. Daarnaast staan het gezondheidsrecht en het familierecht nauw in verband met elkaar. De gezondheidsrechtelijke wetgeving bepaalt wat is toegestaan, bijvoorbeeld met betrekking tot voortplantingstechnieken en het gebruik van embryo s, hetgeen van direct belang is voor het afstammingsrecht. Het personen- en familierecht in brede zin is dan ook een gemengd rechtsgebied (dus zowel privaat- als publiekrechtelijk), dat raakvlakken met andere rechtsgebieden heeft. 1.4 Rechtsontwikkeling in het personen- en familierecht De band tussen recht en maatschappij is in het personen- en familierecht direct. Als de maatschappij verandert, evolueert het familierecht mee. Boek 1 BW is in 1 De Haviltex-formule is een rechtsregel die de Hoge Raad heeft geformuleerd in het Haviltex-arrest (HR 13 maart 1981, NJ 1981, 635) over de uitleg van een contract. Deze uitlegregel houdt in dat het bij de uitleg van een contract ook aan komt op de zin die de contractspartijen in de gegeven omstandigheden over en weer redelijkerwijs aan de bepalingen mochten toekennen en op hetgeen zij te dien aanzien redelijkerwijs van elkaar mochten verwachten. 20

17 INLEIDING 1970 ingevoerd als eerste Boek van het Nieuw BW. 2 De discussies over de totstandkoming van het nieuwe Boek vonden al plaats in de jaren vijftig en zestig van de vorige eeuw. De regels hadden daarmee hun wortels in de maatschappij uit die tijd. Tegelijk veranderde de maatschappij juist vanaf de jaren zeventig in hoog tempo, waardoor de regels op sommige punten al snel achterhaald waren. Mede onder invloed van artikel 8 EVRM en de rechtspraak van het EHRM en de Hoge Raad heeft het personen- en familierecht zich vanaf de jaren tachtig stormachtig ontwikkeld. Er zijn stappen gezet die als revolutionair beschouwd kunnen worden en die vooraf niet te voorzien waren, zoals in 2001 toen Nederland als eerste land ter wereld het huwelijk heeft opengesteld voor paren van gelijk geslacht, maar ook de grote verschuivingen in het recht die het resultaat zijn van de veranderende rol van mannen en vrouwen in de maatschappij. Denk daarbij aan de wetgeving waarbij ongelijke behandeling van mannen en vrouwen is afgeschaft, maar ook aan de Wet bevordering voortgezet ouderschap en zorgvuldige scheiding. Het een en ander heeft er wel toe geleid dat het eindresultaat nu een complex en soms lastig te doorgronden, niet consistent geheel van rechtsregels is geworden. 3 Recentelijk is een aantal belangrijke veranderingen doorgevoerd, zo is het jeugdrecht net ingrijpend gewijzigd. Het relatievermogensrecht is ook recent ingrijpend gewijzigd met de invoering van de nieuwe, beperktere, wettelijke gemeenschap van goederen per 1 januari Ook voor de komende tijd staan er mogelijk veranderingen op de agenda: er zijn al enige tijd wetsvoorstellen in de Tweede Kamer in behandeling over een aanpassing van de kinder- en de partneralimentatie, 4 en de introductie van administratieve echtscheiding. 5 Per 1 januari 2018 is met een wet het recht om omgang van een ouder met zijn kind beperkt in het geval die ouder de andere ouder heeft omgebracht. 6 De Staatscommissie Herijking Ouderschap heeft eind 2016 een advies uitgebracht waarvan een aantal gevolgen in deze kabinetsperiode onderzocht gaat worden. Ook dit onderwerp leidt mogelijk tot een aanpassing van het BW. Het personen- en familierecht is dus geen rustig gebied en is daarom des te interessanter. In de hoofdstukken hierna wordt afzonderlijk aandacht besteed aan concrete plannen tot verandering. 1.5 Opzet van dit boek Dit boek is bedoeld als een introductie op academisch niveau in het Nederlandse personen- en familierecht. Boek 1 BW vormt daarbij het uitgangspunt. Eerst komen twee onderwerpen aan de orde die onmisbaar zijn voor zowel het personen- 2 Pas in 1992 werden de boeken 3, 5, 6 en een deel van 7 van het nieuwe BW ingevoerd, terwijl Boek 4 over het erfrecht pas in 2003 in werking trad. 3 W.M. Schrama, Een vierde trede in het familierecht? Een blik in het verleden en op de toekomst van het Nederlandse familierecht, in: K. Boele-Woelki (red.), Actuele ontwikkelingen in het familierecht, UCERF reeks 3, Nijmegen: Ars Aequi 2009, p Kamerstukken II , nrs. 2 en 3. 5 Kamerstukken II , , nrs. 2 en 3. 6 Wet van 7 juni 2017 tot wijziging van Boek 1 van het Burgerlijk Wetboek in verband met het clausuleren van het recht op contact of omgang na partnerdoding. 21

18 HOOFDSTUK 1 als het familierecht: in hoofdstuk 2 wordt ingegaan op Europees en internationaal familierecht, dat van toenemend belang is voor het nationale familierecht. Personen- en familierecht kent eigen procesrechtelijke regels, die in hoofdstuk 3 aan bod komen. In afwijking van de indeling die in Boek 1 wordt gevolgd, wordt in dit boek eerst het personenrecht integraal behandeld en daarna het familierecht. Dat betekent dat in hoofdstuk 4 een aantal onderwerpen van het personenrecht achtereenvolgens wordt besproken. Daarbij wordt ingegaan op de algemene bepalingen (titel 1), het recht op naam (titel 2), de woonplaats (titel 3), de Burgerlijke stand (titel 4) en afwezigheid en vermissing (titel 18). In Boek 1 van het BW zijn deze onderwerpen verspreid geregeld. Hoofdstuk 5 is ook van personenrechtelijke aard en bevat een uiteenzetting van de drie maatregelen van meerderjarigenbescherming, die gelet op de toenemende vergrijzing, aan belang winnen. Daarna wordt het familierecht behandeld, zo veel mogelijk in lijn met de indeling in titels in het BW. In de hoofdstukken 6 tot en met 9 komt het familiale relatierecht aan de orde. Dat is het recht dat affectieve partnerrelaties regelt. In de hoofdstukken 6, 7 en 8 komen alle aspecten van formele relaties aan bod: het aangaan van een huwelijk of een geregistreerd partnerschap (titels 5 en 5a), de huwelijksvermogensrechtelijke gevolgen (titels 6, 7 en 8) en het einde van de formele relaties (titels 9 en 10). Vervolgens wordt in hoofdstuk 9 een uitstapje gemaakt naar het algemene vermogensrecht, dat de relatie tussen partners die ongehuwd samenleven, regelt. Nadat aldus de horizontale relatie tussen partners behandeld is, komt de verticale relatie tussen ouders en kinderen aan de orde. Eerst wordt daarbij aandacht besteed aan het afstammings- en adoptierecht (titels 11 en 12), waarin bepaald is wie de ouders van een kind zijn. Minderjarigheid is geregeld in titel 13 en is een onderwerp van personenrecht, dat evenwel toch behandeling vindt bij het familierecht, vanwege de nauwe samenhang met de regeling van het gezag over minderjarigen in titel 14. Minderjarigheid wordt behandeld in hoofdstuk 12, terwijl gezag aan de orde komt in hoofdstuk 13. Met ouderschap is ook het onderwerp omgang verbonden, dat samen met gezag na scheiding in hoofdstuk 14 centraal staat. Kinderbeschermingsmaatregelen vormen een belangrijk onderdeel van de bescherming van kinderen, hetgeen in hoofdstuk 15 behandeling krijgt. Tot slot is een belangrijk onderwerp levensonderhoud, zowel in horizontale partnerrelaties (hoofdstuk 16 over partneralimentatie) als in verticale familierelaties (hoofdstuk 17 over kinderalimentatie). In hoofdstuk 18 staat het erfrecht centraal en hoofdstuk 19 geeft een inleiding in het jeugdstrafrecht. Voor zover mogelijk heeft ieder hoofdstuk dezelfde opzet, waarbij in een inleidende paragraaf wordt ingegaan op de inhoud van de rechtsfiguur, belangrijke ontwikkelingen, de rechtsgevolgen en de verhouding tot andere rechtsgebieden en internationale aspecten. Vervolgens komt het onderwerp inhoudelijk aan bod en het geheel wordt besloten met enkele vragen voor de toekomst. Ieder hoofdstuk eindigt met enkele literatuurverwijzingen. 22

19 INLEIDING 1.6 Enige algemene familierechtelijke literatuur J. de Boer, Mr. C. Assers Handleiding tot de beoefening van het Nederlands Burgerlijk Recht. 1. Personen- en Familierecht, Deventer: Kluwer 2010, hierna aangeduid met Asser-De Boer. J. van Duijvendijk-Brand en S.F.M. Wortmann, Compendium personen- en familierecht, Deventer: Kluwer A.J.M. Nuytinck, Personen- en familierecht, huwelijksvermogensrecht en erfrecht, Deventer: Kluwer P. Vlaardingerbroek (red.), Het hedendaagse personen- en familierecht, Deventer: Kluwer S.F.M. Wortmann (red.), Groene Serie Personen- en familierecht (losbl.) Deventer: Kluwer. Belangrijke Nederlandse tijdschriften voor het personen- en familierecht: Tijdschrift voor Familie- en jeugdrecht Family & Law ( Echtscheidingsbulletin PFR Updates Tijdschrift Relatierecht en praktijk WPNR 23