In de reeks Verantwoording zijn de volgende delen verschenen:

Transcriptie

1 Denken met het hart

2 In de reeks Verantwoording zijn de volgende delen verschenen: 1. Dr. J. Klapwijk (red.): De eerste en tweede geschiedenis 2. Dr. H. Vander Goot: Onbevangen verstaan 3. Dr. A.M. Wolters: Schepping zonder grens 4. Dr. M.D. Stafleu: De verborgen structuur 5. Dr. A.P. Bos: In de greep van de Titanen 6. Dr. H.G. Geertsema: Het menselijk karakter van ons kennen 7. Dr. R. van Woudenberg: Gelovend denken 8. Drs. A. Tol en dr. K. A. Bril: Vollenhoven als wijsgeer 9. Dr. N.P. Wolterstorff: De rede binnen de grenzen van de religie 10. Dr. G. Nienhuis: Het gezicht van de wereld 11. Dr. R. van Woudenberg (red.): Kennis en werkelijkheid 12. Dr. M.J. Verkerk: Sekse als antwoord 13. Dr. H. Jochemsen en dr. G. Glas: Verantwoord medisch handelen 14. Dr. M.D. Stafleu: Experimentele filosofie 15. Dr. E. Schuurman: Geloven in wetenschap en techniek 16. Dr. J. Stellingwerff: Inzicht in Virtual Reality 17. Dr. G.J. Buijs (red.): Als de olifanten vechten 18. Dr. M.D. Stafleu: Een wereld vol relaties 19. Dr.ir. K. Boersma, dr.ir. J. van der Stoep, dr. M.J. Verkerk, dr.ir. A. Vlot (red.): Aan Babels stromen 20. Dr. S. Griffioen: Moed tot cultuur 21. Dr. B. Cusveller: Met zorg verbonden 22. Dr. G.J. Buijs, dr. P. Blokhuis, dr. S. Griffioen, dr. R. Kuiper (red.): Homo Respondens 23. Dr. B. Cusveller, dr. M.J. Verkerk, dr. M.J. de Vries: De Matrix Code 24. Dr.ir. J. van der Stoep, dr. R. Kuiper, mr.drs. T. Ramaker (red.): Alles wat je hart begeert? 25. Dr. M.J. Verkerk, dr. J. Hoogland, dr.ir. J. van der Stoep, dr. M.J. de Vries: Denken, ontwerpen, maken 26. Dr. B. Goudzwaard, M. Vander Vennen R.S.W., dr. D. van Heemst, drs. H.A.C. Weigand-Timmer: Wegen van hoop in tijden van crisis 27. Dr. R. Kuiper: Moreel kapitaal 28. Dr. M.D. Stafleu: Chronos & Clio 29. Dr. M.J. Verkerk, dr. B. Cusveller, dr. J. Hoogland, M. Vermeulen: Scherp gezien 30. Dr.ir. R.A. Jongeneel: Eerlijke economie 31. Dr. A. Plantinga: Het echte conflict 32. Mr. drs. B.D. Hengstmengel: Denken met het hart

3 Denken met het hart Christelijke filosofie in de traditie van Augustinus en Calvijn Bas Hengstmengel Buijten & Schipperheijn Motief Amsterdam

4 VERANTWOORDING De reeks Verantwoording wordt uitgegeven in samenwerking met de Stichting voor Christelijke Filosofie te Amersfoort en staat onder redactie van dr. R. Henderson, dr. ir. G.J. de Ridder, D.E. Slump-Schoonhoven, dr. J. van der Stoep, dr. ir. H.J. de Vries Nr. 32: Denken met het hart Deze publicatie is mede mogelijk gemaakt dankzij bijdragen van de Stichting Dr Abraham Kuyperfonds en de Stichting Zonneweelde Buijten & Schipperheijn Motief, Amsterdam ISBN en (Verantwoording) Omslagillustratie: Sint-Augustinus met het brandende hart (1645) van Philippe de Champaigne (Brussel, 26 mei Parijs, 12 augustus 1674) Basisontwerp omslag: Hart Voor De Zaak, Erik Houwer, Leiden

5 Inhoud Woord vooraf 11 Hoofdstuk 1: Inleiding Gereformeerde filosofie De term gereformeerd Vraagstelling en beperkingen In de traditie van Structuur van het boek 18 Noten 19 Hoofdstuk 2: Aurelius Augustinus Christendom en filosofie Denkcirkels Augustinus opvatting van filosofie Transformatie Twee soorten liefde: uti en frui Twee steden Augustinus beweging naar binnen Natuurlijk godsverlangen Augustinus opvatting van kennis Geloof en rede Augustijns platonisme Zonde en genade Voluntarisme Augustinisme 34 Noten 35 Hoofdstuk 3: Tussen Augustinus en Calvijn Aristoteles herontdekt Thomas en Aristoteles Thomas en Augustinus Zijnsleer Spreken over God Intellect en wil Godsbewijzen Geloven en weten Theologie en filosofie Natuurlijk Godsverlangen Natuur en genade 49 5

6 12. Thomas-interpretatie Na Thomas Duns Scotus Intellectualisme en voluntarisme Ockham en het nominalisme Potentia absoluta en potentia ordinata De reformatie Maarten Luther en de via moderna Luthers Deus absconditus Luther en de filosofie 59 Noten 61 Hoofdstuk 4: Johannes Calvijn De augustijnse reformatie De moderne Calvijn Calvijn en de filosofie Philosophia christiana Geloof en rede Corruptio totalis Transformatie Speculatie en grens Godskennis Betekenis van de sensus divinitatis Natuurlijke theologie Zelfkennis en Godskennis Schepping en algemene genade Twee regimenten Voluntarisme Duns Scotus Voorzienigheid Na Calvijn 90 Noten 91 Hoofdstuk 5: Neocalvinisme: levens- en wereldbeschouwing Nadere Reformatie en Réveil Kerkhistorische ontwikkelingen Guillaume Groen van Prinsterer Abraham Kuyper Herman Bavinck Het begrip calvinisme Romantisch idealisme 104 6

7 8. Levens- en wereldbeschouwing Beginsel tegen beginsel De antithese Het hart Zonde en de verduistering van het verstand Algemene genade Ordeningen Soevereiniteit in eigen kring Neocalvinisme en neothomisme 116 Noten 118 Hoofdstuk 6: Calvinistische filosofie? Calvinistische filosofie Filosofisch calvinisme Rationaliteit en filosofie Beginselen en perspectivisme Realistische kenleer Kuypers kritisch realisme Bavincks augustijns-thomistisch realisme Neocalvinistische wijsgerige invloeden in Zuid-Afrika Neocalvinistische wijsgerige invloeden in Noord-Amerika Drie varianten 136 Noten 137 Hoofdstuk 7: Herman Dooyeweerd: de wijsbegeerte der wetsidee Wijsgerige context Op weg naar een gereformeerde filosofie Filosofische stijl Kerngedachten Ontologie I: modale aspecten Verwijzingen Ontologie II: entiteiten Relativering van filosofie en wetenschap Horizon en kosmische tijd Zin en substantie Kritische vraag 159 Noten 160 7

8 Hoofdstuk 8: Filosofie en geloof Grondmotieven Kritische geluiden Transcendentale kritiek en de religieuze wortel van het denken Archimedisch punt Kritische geluiden Filosofie Levens- en wereldbeschouwing Christelijke filosofie Dialoog en antithese De geloofsfunctie Theologie Thomas en de scholastiek Openbaring Kritische geluiden De strijd der faculteiten Dooyeweerd en de theologen 187 Noten 188 Hoofdstuk 9: Waarheid en de grenzen van het kennen Epistemologie en ontologie Dooyeweerd en Kant Zinstructuur Gematigd realisme Religie en waarheid Scheppingsorde en wetsidee De wet als grens tussen God en kosmos Duns Scotus Geen speculatieve metafysica Geen natuurlijke theologie De boventijdelijkheid van het hart De rede Zonde en verlossing Algemene genade Theologisch kader 214 Noten 215 Hoofdstuk 10: Praktische filosofie Intellectuele invloeden Kant en het neokantianisme 222 8

9 3. Denkontwikkeling Dooyeweerd als rechtsfilosoof Het juridische aspect Natuurrecht Opnieuw Thomas Vroege visie Rechtsbeginselen Natuurrechtelijke momenten Rechtswetenschap Positivering en gelding Een dubbelzinnige erfenis Individualiteitsstructuren: huwelijk en gezin Staatsleer Ten slotte: na Dooyeweerd 241 Noten 244 Hoofdstuk 11: Alvin Plantinga: wijsgerige revolutie Wijsgerige context Gods filosoof Intellectuele invloeden Plantinga en Dooyeweerd Helderheid 257 Noten 259 Hoofdstuk 12: Reformed epistemology Tegen het evidentialisme Faith and rationality Godsbewijzen en natuurlijke theologie Een nieuw element: warrant Warranted Christian belief Zonde en verlossing Kritische geluiden 274 Noten 275 Hoofdstuk 13: Augustijnse christelijke filosofie Filosofie Christelijke filosofie Augustijnse christelijke filosofie Augustijnse wetenschapsopvatting Tegen Kant Filosofie en theologie 286 9

10 7. Analytische filosofie en wijsbegeerte der wetsidee 288 Noten 290 Hoofdstuk 14: Metafysica en wijsgerige theologie Realisme en platonisme Abstracte entiteiten Mogelijke werelden Modale logica Enkele toepassingen Metafysica en wijsgerige theologie Simplicitas Dei Theïsme en anti-realisme Een dooyeweerdiaanse kritiek Kritische wedervragen Dooyeweerd welbeschouwd Rationaliteit 312 Noten 313 Hoofdstuk 15: Denken met het hart Context Christelijke filosofie Brümmer: Het dilemma van een christelijke filosofie Een neothomistisch debat Het hart in de augustijns-calvinistische traditie Denken met het hart 325 Noten

11 Woord vooraf Dit boek is voortgekomen uit de scriptie die ik schreef ter afronding van de studie wijsbegeerte aan de Erasmus Universiteit Rotterdam. De opzet van deze (Engelstalige) scriptie was een vergelijking tussen Herman Dooyeweerd en Alvin Plantinga. De thematiek is in dit boek verbreed en de tekst is sterk uitgebreid en volledig herschreven. De oorspronkelijke scriptie werd geschreven onder begeleiding van Ger Groot en Roel Kuiper, met adviezen van Henri Krop. De uitwerking van deze scriptie tot een boek zou niet hebben plaatsgevonden wanneer Groot en Kuiper mij daar niet, onafhankelijk van elkaar, toe hadden aangemoedigd. Het past mij dan ook hen op deze plaats te danken. In een bijzondere, niet geheel toevallige samenloop van omstandigheden, verschijnt dit boek bij de gelegenheid van het afscheid van Roel Kuiper als bijzonder hoogleraar christelijke filosofie aan de Erasmus Universiteit Rotterdam. Het is mede een vrucht op zijn werk, enthousiasme en betrokkenheid. Veel dank Roel! Voor inhoudelijk commentaar dank ik Renée van Riessen, Henk Geertsema, Govert Buijs, Jan Hoogland, Henk Jochemsen, Maarten Verkerk en Herman Selderhuis. Het commentaar van Henk Geertsema op de hoofdstukken over Dooyeweerd is bijzonder waardevol geweest om mij voor misverstanden en onduidelijkheden te behoeden. De meelezers vanuit de redactie, Jan van der Stoep en Jeroen de Ridder en aanvankelijk ook Henk de Vries, dank ik hartelijk voor hun commentaar, tijd en enthousiasme. De redactie heeft veel geduld getoond met het trage tempo van een avondurenschrijver en heeft steeds kwaliteit boven snelheid geplaatst. Voor het ter beschikking stellen van literatuur gaat mijn dank uit naar Alvin Plantinga, Richard Mouw, Henk Geertsema, Andries Raath, Jaap Klapwijk, René van Woudenberg, Henri Krop, Johannes Corrodi Katzenstein, Ab Flipse en de Stichting voor Christelijke Filosofie. Mijn broer Joost Hengstmengel, een groot geleerde in wording, dank ik voor zijn meedenken en meelezen en voor de vele gesprekken. Voor taalkundige correcties in eerdere versies van de hoofdstukken dank ik Maarten Hasselman. De mensen van uitgeverij Buijten & Schipperheijn hebben veel werk verzet om dit boek in een recordtempo drukklaar te maken. Uitgever Guido Sneep begeleidde de publicatie van het begin af aan. Machteld 11

12 Siegmann-Boers, Andries Boertien en anderen hebben goed werk geleverd in de fase van redactie, correctie, opmaak en vormgeving. Allen veel dank. De Stichting voor Christelijke Filosofie dank ik voor haar financiële ondersteuning. De redactie van de Verantwoordingreeks dank ik voor de mogelijkheid dit boek in deze serie te publiceren. De Faculteit Wijsbegeerte van de Erasmus Universiteit Rotterdam bood mij de gastvrijheid en faciliteiten om aan dit boek te kunnen werken. Veel dank daarvoor! Rotterdam, april 2015 Bas Hengstmengel 12

13 Hoofdstuk 1 Inleiding In zijn boek Christianisme et philosophie (1936) verzet de Franse neothomistische filosoof Étienne Gilson ( ) zich tegen het calvinisme omdat er in het calvinisme geen ruimte zou zijn voor filosofie. 1 Calvijns Philosophie chrétienne zou volgens Gilson bestaan uit louter bovennatuurlijke kennis en zou daarmee theologie zijn, geen filosofie. Filosofie wordt gereduceerd tot het Woord van God. Bovendien kan de verdorven rede van de mens, zoals deze geschetst wordt door de reformatoren, geen waarheid bevatten. Daarom kan er geen filosofie als inhoudelijke discipline bestaan in het calvinisme, alleen theologie. Er zijn calvinisten die instemmen met Gilson: calvinisme en filosofie zijn natuurlijke vijanden; fideïsme is het enige alternatief. De calvinistische leer van de alles doortrekkende zonde opgevat als de totale verdorvenheid van de mens en de absolute genade laat a priori geen ruimte voor wijsgerige exploratie, laat staan voor de autonomie van de rede. Op vergelijkbare wijze suggereert Alisdair MacIntyre in After Virtue (1981) dat calvinisme dicht bij irrationalisme staat. Door het ontkennen van een rationeel kenbaar menselijk telos, zoals dat wijdverbreid was in het middeleeuwse denken, en door te menen dat de kracht van de menselijke rede door de zondeval teniet is gedaan, kunnen calvinisten niets anders doen dan Gods bevelen gehoorzamen. Deze bevelen mogen arbitrair zijn, maar er is geen andere wijsgerige basis voor leven en denken. Volgens MacIntyre staan calvinisten op dit punt dicht bij jansenistische katholieken als Pascal. 2 Er zijn echter ook mensen die claimen zowel filosoof als calvinist te zijn: gereformeerde filosofen, zoals ik ze zal noemen de terminologie zal ik later toelichten. 1. Gereformeerde filosofie Gereformeerde filosofen zijn niet alleen geïnspireerd door de 16 e - eeuwse theoloog en kerkhervormer Johannes Calvijn, maar ook door de 4 e - en 5 e -eeuwse kerkvader Aurelius Augustinus. Hedendaagse gereformeerde filosofen voelen zich daarnaast vaak aangesproken door de 19 e -eeuwse Nederlandse theoloog en politicus Abraham Kuyper en de neocalvinistische beweging. Een bekende hedendaagse, gereformeerde filosoof is Alvin Plantinga (geboren in 1932), vanaf 1982 tot aan zijn 13

14 emeritaat (2010) een collega van MacIntyre aan de wijsgerige faculteit van opvallend genoeg de katholieke University of Notre Dame. In 1992 schreef Plantinga een spraakmakend artikel over Augustinian Christian Philosophy. 3 Een belangrijk element in Plantinga s opvatting van christelijke filosofie is wijsgerige kritiek. Plantinga neemt van Augustinus het onderscheid over tussen twee tegengestelde krachten in de geschiedenis, te weten: de stad van God (Civitas Dei) en de aardse stad of stad van de wereld (Civitas Mundi). In de 19 e eeuw noemde Abraham Kuyper, eveneens met een beroep op Augustinus, dit onderscheid een antithese tussen geloof en ongeloof. Plantinga schrijft: Augustine and Kuyper are right; and the contemporary Western intellectual world, like the worlds of their times, is a battleground or arena in which rages a battle for men s souls. 4 Plantinga maakt daarbij onderscheid tussen een viertal tegenstanders waar hedendaagse christelijke filosofen tegen te strijden hebben: naturalisme, subjectivisme, nihilisme en relativisme. Een gereformeerde filosoof uit een eerdere generatie is de Nederlandse denker Herman Dooyeweerd ( ). In het woord vooraf van zijn hoofdwerk De wijsbegeerte der wetsidee ( ) schrijft hij wat het grote keerpunt in zijn denken was: de ontdekking van den religieuzen wortel van het denken zelve, waardoor mij een nieuw licht opging over de doorloopende mislukking van alle, aanvankelijk ook door mijzelf ondernomen, pogingen een innerlijke verbinding tot stand te brengen tusschen het Christelijk geloof en een wijsbegeerte, die geworteld is in het geloof in de zelfgenoegzaamheid der menschelijke rede. 5 De elementen van antithese, de religieuze wortel van het denken en de onzelfgenoegzaamheid van de menselijke rede waar Plantinga en Dooyeweerd over spreken, zijn karakteristieke elementen in de gereformeerde traditie in de filosofie. De gereformeerde traditie, oorspronkelijk vooral een theologische beweging, heeft zich in het neocalvinisme ontwikkeld tot een levensen wereldbeschouwing die zich mede uitstrekt over de terreinen van politiek en filosofie. De gereformeerde traditie in de filosofie is een veelkleurige, internationale traditie die zich beroept op oude wortels. Bekende hedendaagse gereformeerde denkers als Alvin Plantinga en Nicholas Wolterstorff vertegenwoordigen de Noord-Amerikaanse beweging van de Reformed epistemology. Er bestaan duidelijke connecties tussen deze denkers en Herman Dooyeweerd, omdat Plantinga, Wolterstorff en Dooyeweerd vertegenwoordigers zijn van de Noord- Amerikaanse respectievelijk de Nederlandse tak van de negentiende en 20 e -eeuwse beweging van het neocalvinisme. Zij schreven en schrijven echter nadrukkelijk in een andere tijd en wijsgerige context. 14

15 2. De term gereformeerd Ik kies ervoor niet bij voorbaat een definitie te geven van gereformeerde filosofie. In plaats daarvan zal ik Dooyeweerd en Plantinga presenteren als prominente voorbeelden van denkers die van zichzelf zeggen dat ze als filosofen staan in de gereformeerde traditie. In de loop van het boek zal op deze claims worden teruggekomen. Gereformeerd heeft betrekking op de brede, door Calvijn gestempelde (hoewel niet tot hem te beperken) tak van de 16 e -eeuwse reformatie, met inbegrip van het 19 e - en 20 e -eeuwse neocalvinisme. Gereformeerd wordt gebruikt als equivalent van Reformed, Reformé en Reformiert. Een alternatief is reformatorisch, maar dat heeft in Nederland tegenwoordig de te nauwe connotatie van bevindelijk-gereformeerd. De bevindelijk gereformeerden vormen een substroming van de bredere gereformeerde traditie, een substroming waarin bovendien vaak weinig affiniteit met de filosofie kan worden geconstateerd. Ik kies dan ook voor de termen gereformeerd, de gereformeerde traditie en gereformeerde filosofie. Tot aan de Afscheiding van 1834 was gereformeerd in Nederland overigens min of meer synoniem aan Hervormd. Zo heette de Nederlandse Hervormde Kerk tot 1816 de Nederduitsch Gereformeerde Kerk. Later werden met gereformeerden ook specifieke kerkgenootschappen (in institutionele zin) bedoeld, zeker na de oprichting, in 1892, van de (kuyperiaanse) Gereformeerde Kerken in Nederland. Het gaat mij echter nadrukkelijk niet om kerkgenootschappen als zodanig, maar om de brede gereformeerde traditie die een confessionele verwantschap toont. Toch is het, inhoudelijk gezien, geen toeval dat de twee filosofen die in dit boek centraal staan, Dooyeweerd en Plantinga, lid zijn van de Nederlandse en Noord-Amerikaanse variant van (ruwweg) hetzelfde kerkgenootschap. Dooyeweerd was lid van de toenmalige Gereformeerde Kerken in Nederland en Plantinga is lid van hun Noord-Amerikaanse zusterkerk, de Christian Reformed Church. Beide kerken zijn van neocalvinistische snit. Nu gaat het me ook hier niet om dat lidmaatschap als zodanig, maar om de theologisch-culturele context waarin beiden staan en waarvan deze kerken een institutionalisering vormen. Hoe komt het dat juist de neocalvinistische substroming van de gereformeerde traditie deze filosofen van internationale allure heeft voortgebracht? Daar zijn nadrukkelijk inhoudelijke redenen voor aan te dragen, voortkomend uit een bepaalde theologie, zoals nog zal blijken bij de bespreking van het neocalvinisme. 15

16 Hoewel dit geen theologisch boek is, is het onvermijdelijk ook theologische thema s aan te snijden. De gereformeerde traditie in de filosofie kan namelijk niet begrepen worden zonder de gereformeerde traditie in de theologie in de discussie te betrekken. Bij de bespreking van theologische thema s zal ik mij beperken tot die thema s die van direct belang zijn voor de gereformeerde filosofie, in het bijzonder in het denken van Augustinus en Calvijn. Sommige thema s in hun denken die van groot belang zijn voor de gereformeerde theologie blijken van weinig of geen direct belang voor de gereformeerde filosofie. Overigens is het goed zich te realiseren dat in de tijd van Augustinus het hedendaagse onderscheid tussen filosofie en theologie niet bestond. 3. Vraagstelling en beperkingen In dit boek onderzoek ik de karakteristieke elementen van de gereformeerde traditie in de christelijke filosofie en de augustijns-calvinistische wortels ervan, die tot uiting komen bij de twee al genoemde 20 e -eeuwse denkers: Herman Dooyeweerd en Alvin Plantinga. Naast een persoonlijk genoegen in het schrijven, heb ik drie doelen met dit boek. In de eerste plaats wil ik laten zijn dat er in de gereformeerde traditie wel degelijk vruchtbaar filosoferen mogelijk is. Christelijke wijsgerige activiteit is niet voorbehouden aan roomskatholieke denkers in de thomistische traditie, maar vindt ook plaats bij gereformeerde denkers in de augustijns-calvinistische traditie, zij het vooral in de specifieke neocalvinistische stroming daarbinnen. Enkele vragen zijn daarbij: Hoe werkt het denken van Augustinus en Calvijn door in het werk van hedendaagse gereformeerde filosofen? Wat zijn de centrale filosofische thema s en standpunten? Wat maakt deze veelkleurige traditie tot een zekere eenheid? In de tweede plaats wil ik in dit boek laten zien hoe een beroep op Augustinus en Calvijn kan leiden tot een tweetal zeer uiteenlopende filosofische uitwerkingen: het sterk op het continentaal-wijsgerige denkveld georiënteerde denken van Dooyeweerd en het nadrukkelijk op het analytisch-wijsgerige denkveld gestoelde denken van Plantinga. Beide denkers begeven zich in zo n ander symbolisch universum dat ze elkaar (in ieder geval aan de oppervlakte) nauwelijks lijken te raken. Enkele vragen zijn daarbij: Hoe is de denkontwikkeling van Dooyeweerd en Plantinga te verklaren vanuit de specifieke tijd en context waarin ze werk(t)en? Welke accenten leggen ze in hun werk? Wat is de uitwerking van hun denken op hun omgeving en leerlingen? In de derde plaats wil ik met dit boek bijdragen aan een zekere kruis- 16

17 bestuiving tussen denkers die zich vooral op Dooyeweerd oriënteren en denkers die zich juist door Plantinga aangesproken voelen. Enkele vragen zijn daarbij: Wat zijn de sterke en zwakke plekken in het denken van deze twee kopstukken? Waar kunnen ze iets van elkaar leren? Fundamenteler nog: Wat is eigenlijk christelijk filosoferen? Mijn inzet is niet in de eerste plaats te komen tot een eigen kritische confrontatie met de besproken denkers, al plaats ik hier en daar evaluatieve opmerkingen en verwijs ik naar discussies. Het gaat me er vooral om de besproken denkers te presenteren als voorbeelden en representanten van christelijk filosoferen in de gereformeerde traditie en hen zo mogelijk met elkaar in gesprek te brengen. Het zwaartepunt ligt daarbij, zoals gezegd, op Dooyeweerd en Plantinga. De keuze voor deze denkers is deels gebaseerd op een persoonlijke voorkeur, maar er zijn ook inhoudelijke redenen. Beide denkers plaatsen zich nadrukkelijk in de gereformeerde traditie en beroepen zich nadrukkelijk op Calvijn. Beiden behoren tot de grootste hedendaagse denkers in de gereformeerde traditie. De verleiding is zelfs groot te zeggen: zij zijn de grootste hedendaagse denkers in deze traditie, maar daarmee lopen we het gevaar de bijdrage van anderen te onderschatten. Vrijwel elke denker bouwt immers voort op het werk van anderen (voorlopers en tijdgenoten) en profiteert van het debat met anderen. Vrijwel geen enkele denker is volledig origineel. Wel nemen sommige denkers een meer prominente plaats in dan anderen, omdat ze meer naar buiten treden en meer het debat aangaan. Dooyeweerd en Plantinga zijn van die denkers. Dit boek handelt over christelijke filosofie en specifiek over de gereformeerde traditie daarin. Het is dus geen omvattende studie over christelijke filosofie. De nadruk ligt op filosofie die zich oriënteert op zowel Augustinus als Calvijn. Het denken van Thomas en het (neo) thomisme wordt besproken voorzover dat, middels een confrontatie, bijdraagt aan een beter begrip van gereformeerde filosofie. Denkers als Blaise Pascal en Sören Kierkegaard blijven bijna geheel onbesproken, maar ook hedendaagse denkers als Richard Swinburne of Paul Ricoeur krijgen in deze studie niet de aandacht die ze in een algemene inleiding tot de christelijke filosofie wel zouden verdienen. Hetzelfde geldt voor stromingen als het christelijk existentialisme en personalisme en de dialogische filosofie. 4. In de traditie van Het feit dat ik spreek van een traditie van filosoferen die teruggaat tot Augustinus en Calvijn kan tot misverstand aanleiding geven. Ik betoog 17

18 nadrukkelijk niet dat, zoals bijvoorbeeld Stellingwerff lijkt te suggereren, er een min of meer rechtstreekse lijn loopt van het Evangelie via Aurelius Augustinus, Johannes Calvijn en Abraham Kuyper naar de Reformatorische Wijsbegeerte. 6 Een dergelijke rechtlijnigheid doet geen recht aan de complexiteit van de ideeëngeschiedenis en heeft teveel weg van hineininterpretieren. Waar Calvijn zich op Augustinus beroept en neocalvinisten zich op Augustinus en Calvijn beroepen, is deze verwijzing meer dan het noemen van een inspiratiebron. Een dergelijke verwijzing naar autoriteiten kan ten minste deels begrepen worden als een poging tot legitimatie van de eigen positie. Daar is op zich niets mis mee, zolang maar duidelijk is dat, zoals Calvijn niet de hele Augustinus volgde, neocalvinisten niet de hele Augustinus en Calvijn onderschrijven, maar bepaalde elementen uit hun denken overnemen en herinterpreteren. Bovendien geldt dat, wanneer gesproken wordt van filosoferen in de traditie van of in de lijn van Augustinus en Calvijn, dit uiteraard een duiding achteraf is. Hedendaagse gereformeerde denkers plaatsen zichzelf in een traditie en geven daarmee zelf actief vorm aan die traditie. Kenmerkend voor een traditie is immers dat deze enerzijds de blik naar het verleden heeft, georiënteerd op een bepaalde autoriteit of inspiratiebron, terwijl deze anderzijds in het heden leeft en met het gezicht naar de toekomst staat. Een traditie is voortdurend in ontwikkeling en ontkomt er niet aan, als ze tenminste niet in een isolement wil bestaan, met eigentijdse denkers in gesprek te zijn. 5. Structuur van het boek Dit boek is als volgt opgebouwd. In hoofdstuk 2 worden enkele hoofdlijnen in het werk van Augustinus besproken. Het betreft geen omvattende bespreking van zijn denken, maar een introductie die bedoeld is beter zicht te krijgen op een aantal elementen in zijn denken die worden opgepakt door Calvijn, door de neocalvinistische beweging van Kuyper, Bavinck en Dooyeweerd en door Plantinga. Alvorens in hoofdstuk 4 in te gaan op het denken van Calvijn, wordt in hoofdstuk 3 stilgestaan bij het middeleeuwse denken, in het bijzonder dat van Thomas van Aquino, en de crisis van dit denken in de late middeleeuwen. Luther komt hierbij kort aan bod. Deze uitweiding is naar mijn inschatting behulpzaam bij een beter begrip van de augustijnscalvinistische stroming in de filosofie. De sprong van Augustinus, over de middeleeuwen heen naar Calvijn, zou bovendien een erg grote zijn. In hoofdstuk 4 staat vervolgens het denken van Calvijn centraal, dat de 18

19 bakermat vormt voor de gereformeerde filosofie. Daarbij zal overigens blijken dat de augustijnse denkstroming dwars door de thomistische middeleeuwen heen, springlevend is. In hoofdstuk 5 en 6 wordt de neocalvinistische beweging geschetst, met een zwaartepunt bij het denken van Kuyper, maar ook met aandacht voor Bavinck. Ook komt de internationale uitwerking van de neocalvinistische beweging aan bod. Om de connecties tussen Dooyeweerd en Plantinga te begrijpen, worden de Nederlandse theologische en filosofische invloeden in Noord- Amerika besproken. Daarbij wordt ook een klein uitstapje gemaakt naar de aan het neocalvinisme parallelle stroming van het neothomisme. Deze hoofdstukken vormen de noodzakelijke achtergrond om het denken van Dooyeweerd en Plantinga in een historisch perspectief te kunnen plaatsen. Het denken van Dooyeweerd komt uitgebreid aan bod in de hoofdstukken 7 tot en met 10, terwijl Plantinga centraal staat in de hoofdstukken 11 tot en met 14. In het slothoofdstuk 15 worden, bij wijze van uitleiding, de lijnen uit het boek bij elkaar gebracht en interpreteer ik christelijke filosofie in de traditie van Augustinus en Calvijn als denken met het hart. Dit boek biedt een algemene introductie, een eerste kennismaking. Het is niet in de eerste plaats bedoeld voor specialisten. De hoofdlijn is, naar ik hoop althans, te volgen voor een breed, algemeen ontwikkeld publiek, hoewel enig jargon niet steeds te vermijden was. Voor de geïnteresseerde lezer zijn in de eindnoten verwijzingen opgenomen naar specialistischer literatuur. Voor wie goed thuis is in het denken van Dooyeweerd zullen de hoofdstukken over zijn werk niet veel nieuws bevatten. Deze lezers verwijs ik vooral naar de hoofdstukken over Plantinga. Andersom verwijs ik de Plantinga-kenners vooral naar de hoofdstukken over Dooyeweerd. De voorafgaande hoofdstukken over Augustinus, Calvijn en het neocalvinisme zouden voor beide groepen interessant kunnen zijn. Bij de weergave van citaten is er voor gekozen Engelse originelen te laten staan en citaten in overige talen (Latijn, Frans) om te zetten in het Nederlands. De overweging was dat de Engelse taal voor een breed publiek leesbaar is, maar de overige talen niet. De vertalingen zijn van mijn hand, behalve waar er een goede Nederlandse vertaling voorhanden was. Noten 1 Étienne Gilson, Christianisme et Philosophie, Paris: Libraire Philosophique J. Vrin 1936, 27, 32. In Engelse vertaling: Christianity and Philosophy. New York: Sheed and Ward 1939, 14,

20 2 Alasdair MacIntyre, After Virtue, 2 nd Edition, Notre Dame: University of Notre Dame Press 1984, Alvin Plantinga, Augustinian Christian Philosophy, The Monist 75:3 (1992), Plantinga, Augustinian Christian Philosophy, Herman Dooyeweerd, De wijsbegeerte der wetsidee, Boek I, Amsterdam: H.J. Paris 1935, V. 6 Johan Stellingwerff, Geschiedenis van de Reformatorische Wijsbegeerte. Een Christelijk Perspectief, Stichting voor Reformatorische Wijsbegeerte 2006,