BE LOVED. Module 4: Together. Lesmethode Seksualiteit & Weerbaarheid Christelijk Onderwijs Docentenhandleiding VMBO

Transcriptie

1 W I S BE LOVED Module 4: Together Lesmethode Seksualiteit & Weerbaarheid Christelijk Onderwijs Docentenhandleiding VMBO

2 W I S Weerbaar in seksualiteit Colofon Uitgave: Kruyswijk, Hulpverlening & Weerbaarheid Weerbaar in Seksualiteit, 2019 Uitgave: Kruyswijk, Hulpverlening & Weerbaarheid, Apeldoorn, 2019 Vormgeving: Anouk Ontwerpt& Anouk Fotografeert Eindredactie: Rosalie van der Meer, Pure Tekst Alle rechten voorbehouden. Geen enkel onderdeel van het lesmethode Be-Loved mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of wijze, hetzij elektronisch, mechanisch door fotokopieën, opname of enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van Kruyswijk, Hulpverlening & Weerbaarheid.

3 Voorwoord Beste docent, Sinds 2010 wordt er binnen het voortgezet onderwijs gebruikgemaakt van de lesmethode Be-Loved. De materialen worden veelvuldig ingezet en in de afgelopen jaren is het bereik hiervan enorm gegroeid. Er zijn veel docenten getraind, ouders voorgelicht en jongeren gevormd. Het is prachtig om te zien hoe het gesprek over seksualiteit onder duizenden jongeren op gang is gekomen. De tijd waarin we leven verandert echter voortdurend. Wat vijf jaar geleden actueel was in de levens van jongeren kan zomaar niet meer relevant zijn voor de jongeren van nu. Ook de beginsituatie van leerlingen is in veel gevallen veranderd. Een groeiend deel heeft op de basisschool lessen ontvangen over seksualiteit en is meer gewend om te spreken over seksualiteit. Dat vraagt om verdieping en een herziening en actualisatie van de methode. Lessen over seksualiteit en weerbaarheid zijn nog steeds zeer belangrijk. Leerlingen groeien namelijk nog steeds op met weinig tot geen kennis over de manier waarop ze met seksualiteit en hun eigen seksuele ontwikkeling om moeten gaan. Ze groeien op in een sfeer van onveiligheid en taboe. Ze weten inmiddels mogelijk meer over de technische kant van seksualiteit, maar voor velen is de duiding en waardering ervan in de praktijk moeilijk. Wat je gaat doen, is van onschatbare waarde voor de levens van de leerlingen. Want wat hun achtergrond ook is en hoe de mensen in hun omgeving ook omgaan met seksualiteit; met deze module geef jíj duiding aan de thema s en help je de leerlingen op weg. Dit is geen gemakkelijke taak voor je en daarom hebben we geprobeerd om de lessen zo uit te werken, zodat je er zelf mee aan de slag kunt. Docentenportal We zijn dankbaar en voelen ons bevoorrecht dit werk met en voor jou te mogen doen. Schroom bij vragen niet om ons te mailen. Om je zo goed mogelijk te ondersteunen in de uitvoering van de lessen is er speciaal voor docenten een portaal ingericht op www. wiseducatie.nl. Hier kun je je inschrijven voor nieuwsbrieven waarin maandelijks de nieuwste onderzoeken of boeken met je worden gedeeld die betrekking hebben op het onderwerp seksualiteit. Daarnaast worden er extra werkvormen en nieuwe filmpjes met je gedeeld die ter ondersteuning van de lessen gebruikt kunnen worden. Tevens kun je hier webinars volgen die door onze trainers of in samenwerking met andere organisaties worden gegeven. In deze webinars wordt verdieping op verschillende thema s aangeboden. Je vindt er tips en adviezen over de manier waarop je met leerlingen in gesprek kunt gaan over seksualiteit en aanverwante thema s. Ga naar de site voor informatie en

4 aanmelding. We wensen je gezegende momenten toe, waarin er een ontmoeting plaatsvindt tussen jou en de leerlingen over dit prachtige, maar ook tere onderwerp. Hopelijk zullen de leerlingen proeven dat wat de Heere hiermee voor ogen heeft zeer goed is. Veel tact, wijsheid en plezier toegewenst bij de uitvoering van de lessen. Boven alles Zijn zegen. Wietske Kruyswijk Eigenaar Weerbaar in Seksualiteit W I S 4

5 Inhoud Colofon 2 Voorwoord 3 Inhoudsopgave 5 Deel 1 Denk-deel Pagina Inleiding 1.2 Aanleiding 1.3 Didactiek 1.4 Onderbouwing 1.5 Lesgeven met Be-Loved 1.6 Gebruik 1.7 Opbouw Deel 2 Doe-deel Lesmateriaal Les 1 Les 2 Les 3 Les 4 Les Deel 3 Voor wie meer wil weten Pornografie en seksverslaving 2. Zelfbevrediging 3. Seksuele weerbaarheid Bronvermelding Weerbaar in Seksualiteit

6 Verblijd u, o jongeling! In uw jeugd, en laat uw hart zich vermaken in de dagen uwer jongelingschap, en wandel in de wegen uws harten, en in de aanschouwingen uwer ogen; maar weet, dat God, om al deze dingen, u zal doen komen voor het gericht. Uit de Bijbel Prediker 11:9, SV

7 Deel Inleiding De lesmethode BeLoved richt zich op een bijzondere doelgroep: (orthodox-)christelijke jongeren. Deze jongeren groeien op in een subcultuur waarbinnen andere normen en waarden worden gehanteerd op het gebied van seksualiteit dan de heersende normen en waarden binnen de samenleving. Vanwege hun conflicterende subcultuur zijn deze jongeren extra kwetsbaar voor beïnvloeding van grensoverschrijdend gedrag (Felten, H., et. al, 2009). Juist voor deze jongeren is het belangrijk om evenwichtige, heldere informatie te krijgen over bijvoorbeeld seksueel gedrag, seksuele diversiteit en een gezonde seksuele ontwikkeling. Sinds december 2012 is er een wijziging aangebracht in artikel 11b van de Wet op het Voortgezet Onderwijs. Hierin staat dat elke school verplicht is aandacht te besteden aan seksualiteit, waaronder seksuele diversiteit. Ik zou willen weten waar de grens ligt en hoever je mag gaan. Het is meteen seks mag niet en het gaat niet over de stappen ertussen. Het wordt meteen verboden, maar de stappen ertussen worden ook verboden en daar wordt niks over gezegd. Terwijl daar ook aandacht aan moet worden besteed. (Meisje, 16 jaar) onveilige seks met zich meebrengt. Bestaande voorlichtingsmaterialen gaan voorbij aan de heersende normen en waarden in deze subcultuur en vinden geen ingang. Het is belangrijk dat de leerlingen ruimte krijgen om een eigen mening te vormen, zicht te krijgen op de eigen weerbaarheid en te oefenen met seksueel weerbaar gedrag. Deze interventie is erin geslaagd werkbare werkvormen voor de docent te ontwikkelen, die de school zelf in staat stelt om verantwoordelijkheid te nemen en het thema seksualiteit integraal op te nemen in de lessen. De interventie brengt een dialoog op gang over (gezonde) seksualiteit in een subcultuur waarin dat als taboedoorbrekend wordt ervaren. Be - Loved Letterlijk vertaald betekent Be-Loved : geliefd/ bemind worden. Dat is waar het om draait. Volwassenen, kinderen en jongeren; iedereen is op zoek naar verbinding met de ander en wil geliefd en bemind worden. Vanuit dat verlangen naar verbondenheid grijpen veel jongeren naar de meest voor de hand liggende vorm van verbondenheid: seksualiteit. Dit geeft immers de mogelijkheid om heel letterlijk verbonden te zijn met de ander, jezelf te bewijzen en je waardevol te voelen. Al te vaak leidt dit echter tot teleurstelling, verslaving en gebrokenheid. Het is ontzettend belangrijk dat volwassen mensen hierover in gesprek raken met jongeren. Om zo het kader waarbinnen seksualiteit veilig is aan hen duidelijk te maken. Uit onderzoek (Oosterwijk &Balder, 2010) blijkt dat ongeveer 25% van de (orthodox-) christelijke jongeren thuis geen seksuele voorlichting ontvangt. 8-12% is echter wel seksueel actief (E-Movo, 2007). Voor 30% komt de eerste keer geslachtsgemeenschap onverwacht, wat een verhoogd risico op Aanpak Veel voorlichtingsmateriaal gaat voorbij aan de heersende normen en waarden in deze subcultuur en vinden geen ingang. Het is belangrijk dat de leerlingen ruimte krijgen om een eigen mening te vormen en dat ze zicht krijgen op de eigen weerbaarheid. 7

8 Ze moeten kunnen oefenen met (seksueel) weerbaar gedrag. Ook de relatie tussen geloof en seksualiteit en de relevantie daarvan voor het eigen leven komt aan de orde. De leerlingen ontvangen jaarlijks basisinformatie over seksualiteit en aanverwante thema s en krijgen zicht op hulpverlenende organisaties en beschikbare informatiebronnen. Op deze manier wordt hun kennis vergroot. Zo weten de leerlingen na de lessen bijvoorbeeld wat er wordt bedoeld met grensoverschrijdend gedrag en hoe ze dit in de eigen omgeving kunnen herkennen. Daarnaast wordt er in het lespakket aandacht besteed aan hetgeen in de Bijbel over seksualiteit te vinden is en op welke wijze dit relevant kan zijn voor het eigen leven. Bovendien zijn de leerlingen zich bewust van de (eigen) houding en uitstraling en krijgen ze meer zicht op de eigen grenzen, ook online. In alle modules zit het recht op een eigen mening verweven. Er is een constante stimulans om (onder andere hierover) in gesprek te gaan met elkaar. De lesmethode Be-Loved heeft als doel om scholen zelf in staat te stellen aandacht te besteden aan seksualiteit en te werken aan de seksuele weerbaarheid van leerlingen. Dit gebeurt door het lespakket op te nemen in het bestaande curriculum, docenten te trainen en ouders erbij te betrekken. Zo komt de school tot een integrale aanpak van het thema seksualiteit. Mijn persoonlijke mening is dat de lessen heel goed in elkaar zitten en zeker gegeven moeten blijven worden. Op een heel integere manier worden de zaken rond seksualiteit aan de orde gesteld. En de manier waarop dit gebeurt, nodigt de leerlingen uit om op een positieve manier mee te denken. (Docent) Doel De leerlingen binnen het voortgezet (orthodox-) christelijk onderwijs verwerven meer kennis, communicatieve vaardigheden en een open houding, waardoor zij beter zijn voorbereid op seksuele gevoelens en seksualiteit. Door dit materiaal is het voor ons mogelijk seksualiteit in al haar diversiteit op een voor ons passende wijze te bespreken met onze leerlingen. (Directeur VO-school) Subdoelen 1. De leerlingen hebben basisinformatie en informatiebronnen over seksualiteit* tot hun beschikking. 2. De leerlingen zijn zich bewust van ieders recht op een eigen mening en maken hun opvattingen en attituden m.b.t. seksualiteit makkelijker bespreekbaar. 3. De leerlingen hebben met het oog op de eigen seksuele gezondheid zicht op hun eigen (seksuele) grenzen en ze weten beter hoe ze deze aan moeten geven door (non-)verbale communicatie. 4. De leerlingen weten dat grensoverschrijdend gedrag altijd onacceptabel is, ze kunnen dit gedrag herkennen en weten daarmee om te gaan. 5. De leerlingen weten welke betekenis seksualiteit heeft in de Bijbel en kunnen de betekenis hiervan voor het eigen handelen verwoorden. 6. De leerlingen hebben aandacht en begrip voor seksuele diversiteit en nemen een respectvolle houding aan in de omgang met seksuele diversiteit. *o.a. over de thema s: houding en uitstraling, anticonceptie, seksueel misbruik en huiselijk geweld, loverboys, grensoverschrijdend gedrag, soa s, zelfbevrediging, pornografie, 8

9 homoseksualiteit en seksuele diversiteit, communicatie en relatie, seksuele ontwikkeling en vorming, seksualisering, gender en stereotypering, weerbaarheid. De interventie bestaat uit vier lesmodules. Een lesmodule is inzetbaar binnen het daarvoor bestemde leerjaar. De lesmodules zijn ook afzonderlijk van elkaar in te zetten en worden na implementatie door WiS (interventieeigenaar) geëvalueerd met de uitvoerende docenten van de school. Vervolgens worden de (eventuele) feedback en opmerkingen verwerkt in het definitief aan de school op te leveren materiaal. Het pakket is geschikt voor verschillende niveaus. Materiaal 4 docentenhandleidingen, 4 werkboeken, digitaal materiaal, ondersteunend beeldmateriaal. Module 1: What s Love Dit materiaal is geschikt gemaakt voor leerlingen in de leeftijd van jaar. Dit komt tot uiting in het accent dat gelegd wordt op de wijze van onderwijs, uitleg en kennisoverdracht. Deze module betreft vijf lessen van 50 minuten. Module 2: You re Beautiful Dit materiaal is geschikt gemaakt voor leerlingen in de leeftijd van 13 jaar. In deze module ligt het accent op bewustwording van de eigen leefomgeving en het eigen gedrag. Het betreft vijf lessen van 50 minuten. Module 3: Stay Strong Dit materiaal is geschikt gemaakt voor leerlingen in de leeftijd van jaar. Dit komt onder andere tot uiting in de keuze van onderwerpen en de manier van verwerken. Ook wordt er van de leerlingen een bepaalde mate van reflectie verwacht. De module betreft vijf lessen van 50 minuten. Module 4: Together Dit materiaal is geschikt gemaakt voor leerlingen in de leeftijd van jaar. In deze module ligt het accent op eigen keuzes, verantwoordelijkheid en autonomie. Het gaat om vijf lessen van 50 minuten. Ik vind het een heel mooie methode waar goed mee te werken is. Ook de Bijbelgedeelten hierbij spreken de jeugd aan. (Docent) Dit zeggen de docenten en leerlingen over Be-Loved. Volgens de docenten die met Be-Loved werken, draagt de methode bij aan het weerbaarder worden van de leerlingen. De kennis van de leerlingen is volgens hen vergroot, waardoor ze anders kunnen gaan handelen. Ook heeft het onderwerp meer openheid gekregen en is het bewustzijn onder de leerlingen vergroot. Methodisch vinden de docenten de methode goed doordacht. De structuur is goed bruikbaar. Niet alleen de docenten zijn enthousiast, ook het grootste deel van de leerlingen onderschrijven het belang van de lessen Be-Loved. Vrijwel de meeste leerlingen geven aan iets te hebben geleerd van de lessen. Een kleine groep leerlingen geeft aan dat dit heel vaak het geval is geweest. Het percentage dat aangeeft iets te hebben geleerd van de lessen stijgt per module. De herkenbaarheid van de onderwerpen was groot. Meer dan driekwart van de leerlingen 9

10 geeft aan de onderwerpen (vaak) te herkennen in het eigen leven (Procesevaluatie, 2013). Be-Loved is een programma dat inzet op de dialoog over seksualiteit. Veel werkvormen zijn erop gericht de communicatie over seksualiteit te stimuleren. Het materiaal sluit aan bij de belevingswereld van leerlingen. De module heeft niet de abstinence only insteek, maar kiest ervoor om comprehensive sex education te volgen. Daarin blijft de centrale boodschap dat geen seks de veiligste keuze is. Omdat een percentage (10-12%) leerlingen echter seksueel actief is, wordt dat meegenomen in de benadering. Ook vindt er veel grensoverschrijdend gedrag en seksueel gedrag plaats buiten relaties. Het is belangrijk dat leerlingen op seksueel gebied weerbaar gedrag kunnen vertonen, ook als zij geen relatie hebben. Daarnaast worden leerlingen uitgedaagd om een eigen standpunt in te nemen ten aanzien van seksuele diversiteit. Ik heb geen ouders meer nodig, ik heb Google. (Jongen van 17 jaar) 1.2 Aanleiding Seksualiteit, genderrollen en weerbaarheid zijn belangrijke thema s in de ontwikkeling van jongeren (Rutgers WPF, 2011). (Orthodox-) christelijke jongeren zijn niet of nauwelijks voorbereid op seksuele gevoelens en seksualiteit, waardoor zij risico lopen op onverwachte geslachtsgemeenschap, onveilige seks, ongewenste zwangerschappen en grensoverschrijdend gedrag. Bijna 25% van de (orthodox-)christelijke leerlingen krijgt thuis geen seksuele voorlichting (Oosterwijk, et al, 2010). 50% van de leerlingen binnen een (orthodox) christelijke onderwijsinstelling geeft aan niet te communiceren over seksualiteit met ouders, vrienden of derden (Oosterwijk, et al, 2011). Er is sprake van een gebrek aan kennis over seksualiteit. Ook is er sprake van een sterke beïnvloeding vanuit de media. Leerlingen komen in eerste instantie via de media aan beelden en opvattingen over seks(ualiteit). Ouders spelen over het algemeen een kleine rol, evenals de kerk en school. Het grootste gedeelte gaat in de media op zoek naar informatie (van Olst, 2012). 8-12% van de (orthodox) christelijke jongeren is seksueel actief (E-movo, stedendriehoek, 2007). Voor 30% komt de eerste keer geslachtsgemeenschap onverwacht. Dit brengt een verhoogd risico tot onveilige seks met zich mee. De religieuze benadering wijst seksuele activiteit vóór het huwelijk af en legt veel nadruk op de geboden en verboden vanuit de Bijbel. Er is weinig aandacht voor de sociaal emotionele kant van seksualiteit. Christelijke jongeren voor wie het geloof erg belangrijk is, zeggen iets vaker dat ze bij hun eerste geslachtsgemeenschap werden overgehaald of gedwongen dan andere jongeren. Ook hebben christelijke jongens voor wie het geloof erg belangrijk is relatief vaak ervaring met gedwongen of ongewilde seks. Daarnaast gebruiken christelijke meisjes voor wie het geloof erg belangrijk is vaker geen anticonceptie bij de eerste geslachtsgemeenschap en ook vaker dan leeftijdsgenoten geen anticonceptie met de laatste partner (Seks onder je 25e, 2012). 5% van de christelijke mannen en 26% van de christelijke vrouwen geeft aan een negatieve seksuele ervaring te hebben gehad. 43% van deze mannen en 19% van deze vrouwen geeft aan niet tevreden te zijn over de eigen zelfbeheersing qua seksualiteit 10

11 (Van Dijk, 2013). 55% van de leerlingen binnen het (orthodox-)christelijk onderwijs denkt dat homoseksualiteit af te leren of te genezen is. Slechts 45% van de reformatorische leerlingen heeft de mening dat homoseksualiteit geen ziekte is (Oosterwijk, e.a. 2010). Slechts 4% van de ondervraagden orthodoxe christenen accepteert homoseksualiteit volledig (Roosevelt, 2009). volgen, of die geen hogere opleiding dan middelbaar onderwijs hebben gevolgd) vormen een risicogroep, omdat zij relatief weinig kennis van voortplanting, soa s en anticonceptie hebben. Ook beschermen zij zich relatief slecht tegen zwangerschap en hebben zij vaker ervaring met overhalen en dwang (De Graaf et al., 2005). Negatieve attituden tegenover homoseksuelen komen met name voor bij laagopgeleide en christelijke jongeren (De Graaf et al., 2005). Weinig (orthodox-)christelijke scholen kennen een structurele aanpak van het thema seksualiteit. Er is sprake van handelingsverlegenheid onder docenten en de aanpak is sterk incident- en docentafhankelijk (Bijsterveldt-Vliegenthart, J.M., OCW 2012). De bestaande materialen en trainingen sluiten onvoldoende aan bij de heersende normen en waarden, zoals bijvoorbeeld geen seks voor het huwelijk zelfbevrediging is een zonde. Er is sprake van matige beïnvloeding van het seksuele gedrag van de leerling door de school (zie procesevaluatie). Er is sprake van een dubbele moraal. De beeldvorming vanuit de samenleving en de visie vanuit thuis komen in conflict met elkaar. De (orthodox-)christelijke subcultuur probeert de hedendaagse cultuur zoveel mogelijk buiten de deur te houden in plaats van haar te integreren. Hierbij gaat het vooral om de cultuur die via de moderne media binnenkomt. Dit maakt dat jongeren in twee werelden leven, waarin zij zich verschillend gedragen (Felten et al., 2009). Risicogroep laagopgeleide jongeren Laagopgeleide jongeren (die vmbo of mbo Ik ben thuis heel anders dan bij mijn vrienden. Ik scheid die werelden van elkaar, omdat ze zo anders zijn. Ik kan toch niet tegen mijn vrienden zeggen dat ik geen seks voor het huwelijk mag?? Dat is echt belachelijk! (Jongen, 15 jaar) Waarom Uit onderzoek blijkt dat het niet alle ouders lukt om (voldoende) seksuele voorlichting te geven aan de leerlingen (Oosterwijk, H., Balder, M., 2010) (van Dijk, H., 2013). Dit versterkt de noodzaak dat seksualiteit op school in het curriculum is opgenomen. De opzet van de lesmethode Be-loved biedt voldoende aanknopingspunten om het thema seksualiteit in te bedden in het huidige curriculum in een doorlopende leerlijn, afgestemd op de leeftijd van de leerling. Onder de docenten heerst vaak handelingsverlegenheid om seksualiteit bespreekbaar te maken. De wijze waarop seksualiteit wordt besproken is nog te afhankelijk van incidenten en docent. Door het bespreekbaar maken van seksualiteit wordt de seksuele weerbaarheid van leerlingen vergroot (Bijsterveld-Vliegenthart, 2012) 11

12 Be-Loved biedt leerlingen mogelijkheden om een eigen mening te vormen en een visie te ontwikkelen rondom seksualiteit. Ze moeten niet alleen de biologisch fysieke kant, maar ook de emotionele, sociale en godsdienstige kant leren kennen. De leerlingen moeten zicht krijgen op de praktische omgang met seksualiteit vanuit godsdienstige kaders. Pas dan krijgen jongeren een eerlijke kans om zelf te bepalen waar ze staan, wat ze willen en welke visie zij hebben op seksualiteit (Delfos, 2003). Wanneer ze vervolgens zelf hun eigen positie hebben bepaald, zullen ze weerbaarder zijn ten aanzien van de huidige geseksualiseerde maatschappij. Daarbij past ook een stuk uitleg over de bedoeling van seksualiteit. In de communicatie over seksualiteit komen vooral verboden naar voren. Geen seks voor het huwelijk is er een van. Jongeren weten weinig tot niets van de diepe bedoeling van seksualiteit. Het is voor hen een taboe, een niet besproken onderwerp dat vooral vaag en onbeantwoord is. Dat is de reden dat ze niet weten hoe zij met dit thema om moeten gaan in een verseksualiseerde wereld. (Conclusie onderzoek Seksualiteit nog een taboe, pag. 94 Olst, van, C., 2013) Sinds december 2012 is er een wijziging aangebracht in artikel 11b van de Wet op het Voortgezet Onderwijs. Hierin staat dat elke school verplicht is aandacht te besteden aan seksualiteit, waaronder seksuele diversiteit. voor de samenleving te zien van respect voor elkaars opvattingen en leefwijzen, en leert respectvol om te gaan met seksualiteit en met diversiteit binnen de samenleving, waaronder seksuele diversiteit. Vanaf december 2012 is de wijziging in het bovenstaand kerndoel binnen de Wet op onderwijs van kracht. Het onderwijs wordt gedwongen om aandacht te besteden aan het thema seksualiteit. De onderwijsraad stelt in haar toelichting dat het bespreekbaar maken van verschillen tussen leerlingen met aandacht voor seksualiteit en seksuele diversiteit een belangrijke voorwaarde is voor de ontwikkeling van leerlingen tot zelfbewuste burgers. De lesmethode Be-Loved heeft het bespreekbaar maken van diversiteit geïntegreerd in alle modules. (Orthodox-) Christelijke scholen hebben behoefte aan een lesmethode over seksualiteit dat zij naar eigen inzicht onderwijskundig én inhoudelijk kan invullen, passend bij de eigen professionele en identiteit gerelateerde keuzes. De lesmethode Be- Loved voorziet in deze behoeften en sluit hierbij aan. Het materiaal is toegankelijk, kent aansprekende werkvormen en is digitaal beschikbaar. Door dit materiaal is het voor ons mogelijk te werken aan een innerlijk kompas bij de leerlingen. (Directeur afdeling VMBO) Wet op het voortgezet onderwijs Kerndoel 43: De leerling leert over overeenkomsten, verschillen en veranderingen in cultuur en levensbeschouwing in Nederland, leert eigen en andermans leefwijze daarmee in verband te brengen, leert de betekenis 12

13 Voor wie De lesmethode Be-Loved richt zich primair op leerlingen binnen het (orthodox-) christelijk voortgezet onderwijs. Deze leerlingen hebben veelal de leeftijd van jaar. Het aantal leerlingen op het (orthodox-) christelijk voortgezet onderwijs ligt tussen de leerlingen (ter vergelijking: het voortgezet onderwijs kent in haar totaliteit in Nederland leerlingen binnen het VMBO en binnen het praktijkonderwijs) (CBS, 2012). Leerlingen die (orthodox-) christelijk voortgezet onderwijs bezoeken, wonen verspreid door heel Nederland. Relatief veel van hen wonen op de zogenoemde Bijbelgordel ( Bible- Belt ). Uitvoering Be-Loved wordt uitgevoerd door docenten van de betreffende school. De school bepaalt (in overleg met WiS) binnen welk lesaanbod dit ingebed zal worden. In sommige gevallen wordt er gebruikgemaakt van de mentoruren, maar het kan ook binnen de vakken godsdienst, biologie of maatschappijleer worden ondergebracht. In de meeste gevallen geldt dat de mentor de vertrouwenspersoon voor de leerlingen is en dat hij/zij een andere band met de leerlingen heeft dan bijvoorbeeld hun leraar Engels. Dit geeft de mentor een voorsprong en zal het gemakkelijker maken om een sfeer van veiligheid te creëren waarbinnen dit onderwerp besproken kan worden. De mentoruren lijken wat betreft inhoud en sfeer het beste aan te sluiten bij de benadering van de lessen. Ook blijkt uit de praktijk dat dit logistiek gezien een van de beste oplossingen is. WiS biedt een korte training aan voor de docenten waarin zij worden voorbereid op het geven van de lessen Be-Loved. De docent geeft de lessen met behulp van de ondersteunende materialen (Powerpointpresentatie/ digitaal materiaal voor op het digibord). De directeur, teamcoördinatoren en/of zorgcoördinatoren monitoren de uitvoering en kunnen hierbij gebruikmaken van ondersteuning vanuit WiS. Voor meer informatie, tips en adviezen over het lesgeven zie onderdeel 3: voor wie meer wil weten. Lesgeven als Be-Loved Voor of na de uitvoering van de lessen kunnen er wijzigingen worden aangebracht. Er is maatwerk mogelijk. Dit houdt in dat er geschoven kan worden met thema s en dat sommige onderdelen samengevoegd kunnen worden. De praktijk wijst uit dat deze flexibele toepassing of opzet de inbedding binnen het huidige aanbod bevordert. Op basis van de evaluaties met docenten kunnen er ook aanpassingen worden gedaan. Ouderavonden WiS verzorgt ouderavonden. Tijdens deze ouderavond maken ouders kennis met het materiaal en gaan ze met elkaar in gesprek over het onderwerp seksualiteit. Zie voor meer informatie en aanvragen: Docenten worden getraind door een trainingsprogramma voor docenten dat door WiS ontwikkeld is. 13

14 1.3 Didactiek Om de opbouw en werkwijze te kunnen begrijpen, volgt hieronder een uitleg van de achterliggende didactische ideeën van de lesmethode. Benadering seksualiteit in Be-Loved In de huidige samenleving wordt op allerlei manieren aandacht geschonken aan seksualiteit. seksualiteit. Met elkaar een zoektocht starten zonder daarbij in de valkuil te stappen om alle antwoorden te willen geven. Er zijn werkvormen waarbij de leerling na een instructie zelfstandig de activiteit kan uitvoeren (zelfstandig leren), maar er zijn ook werkvormen die de leerling prikkelt om over realistische situaties na te denken en daarbij te reflecteren op het eigen handelen: wat zou ik doen, wat gebeurt er dan? Er kan bij leerlingen het beeld ontstaan dat seksualiteit/ seks het allerbelangrijkste is in het leven of in ieder geval zou horen te zijn. Uitgangspunt is de jongere die een normale seksuele ontwikkeling doormaakt, maar die wel in een geseksualiseerde maatschappij leeft. Methodiek Bij de start van de ontwikkeling is gebruikgemaakt van het diagnosemodel. Het gebrek aan inzicht, informatie en de mogelijkheid een eigen mening te vormen, zorgen voor een verhoogd risico op grensoverschrijdend gedrag. Uit het onderzoek dat is gehouden onder leerlingen blijkt het verlangen van de leerlingen om meer informatie van school over seksualiteit te willen ontvangen. Bij de ontwikkeling is uitgegaan van een aantal principes. Zo is er geprobeerd de lessen dynamisch te maken en de inhoud van de lessen zo goed mogelijk af te stemmen op de leerlingen. In welke fase zitten zij, waar hebben ze behoefte aan? In de lessen wordt er een begin gemaakt om met de leerlingen te praten over Werkzame elementen van Be-Loved De lesmethode bevordert een open houding en open communicatie ten aanzien van de taboeonderwerpen seksualiteit en seksuele diversiteit; beïnvloedt een positieve seksuele ontwikkeling van leerlingen door structurele aandacht voor seksuele en relationele vorming. vergroot de persoonlijke betrokkenheid op thema s, doordat er ruimte is voor een persoonlijke inbreng van docenten en leerlingen. volgt het principe van comprehensive sex education. stelt de school verantwoordelijk voor de uitvoering van de lessen. is inzetbaar binnen (orthodox-)christelijk onderwijs door rekening te houden met de heersende normen en waarden. stimuleert de persoonlijke vorming van de leerlingen door de interactieve benadering van de doelgroep. zorgt ervoor dat de kennisoverdracht is gekoppeld aan de belevingswereld, vragen en persoonlijke ervaringen van jongeren. vergroot de eigen effectiviteit door het aanleren van (communicatieve) vaardigheden. creëert persoonlijke- en groepsvorming. bevat herkenbare en relevante kennis en informatie voor de leerlingen toegespitst naar de leeftijdsfase. 14

15 vergroot kennis en handelingsbekwaamheid van docenten door het handboek en de training voor docenten. Activerende didactiek en coöperatief leren Er is op allerlei manieren geprobeerd om het actieve leren bij leerlingen te stimuleren. Passief leren en kennis vergaren leidt misschien tot veel weten, maar er is pas sprake van echte kennis wanneer de leerling ook kan uitleggen waarom het weet wat het weet en hier argumenten voor kan aandragen. In Be-loved zijn verschillende werkvormen opgenomen die de leerling op diverse manieren uitdagen kennis tot zich te nemen en ervaring op te doen. Zo zijn er momenten van brainstormen, uitwisseling van kennis in duo s, plenaire besprekingen van opdrachten, discussiemomenten en groepsgesprekken. Daarnaast zijn er individuele opdrachten, samenwerkingen in teams van vier personen en opdrachten waarbij de leerling fysiek in actie moet komen en op zichzelf moet reflecteren. Door deze variëteit aan werkvormen hoopt de methode de leerling echte kennis van seksualiteit te geven. Vaste opbouw: De lessen zijn opgebouwd uit vaste onderdelen die elke les terugkomen. Dit is mede om de herkenbaarheid bij de leerlingen te vergroten, structuur te bieden aan de lessen en ervoor te zorgen dat er een heldere opbouw in de lessen blijft. Daarbij is steeds uitgegaan van de situatie van dat moment. Elke les is in drie onderdelen te verdelen: introductie kern afsluiting. Het onderdeel Inleiding vormt de introductie op het thema van de les. Het onderdeel Afronding verbindt het laatste onderdeel aan de volgende les of vormt een afsluiting. 1.4 Onderbouwing De lesmethode maakt de heersende opvattingen over onder andere seksualiteit, zelfbevrediging, seksuele gevoelens, seksuele diversiteit, stereotyperingen, grensoverschrijdend gedrag en de schuld- en schaamtegevoelens bespreekbaar. De modules gaan in op de gepercipieerde voor- en nadelen ten aanzien van onder andere omgaan met seksueel misbruik, diversiteit, pornografie en communicatie over seksualiteit. Het versterkt bovendien bestaande veronderstellingen over voor- en nadelen van onder andere seksueel gedrag, verslaving en de Bijbelse visie. Dit kan leiden tot een attitudeverandering (Brug, Van Assema & Lechner, 2007). Be-Loved richt zich op een negatieve attitude ten opzichte van homo s door de bespreekbaarheid van dit taboeonderwerp en een open houding te bevorderen. Ook het aanzetten tot zelfevaluatie om op die manier bijvoorbeeld bewust te worden van de eigen ongezonde gewoonten is een manier om attituden te veranderen (Brug et al., 2007) (Van Bilsen, 1993). De lesmethode zet in op bewustwording, het bepalen van eigen grenzen en het wil de relevantie van seksualiteit voor het eigen leven duidelijk maken. Hiervoor is het belangrijk dat de leerlingen worden gestimuleerd om een eigen mening te ontwikkelen. Be-Loved laat de leerlingen communiceren over seksualiteit. Dit gebeurt in groepsverband, maar ook thuis (middels huiswerkopdrachten). Op deze wijze wordt een open en betrokken houding ten aanzien van seksualiteit bevorderd (Brug et al., 2007), daarnaast wordt de invloed van de directe omgeving inzichtelijk gemaakt (van Bilsen, 1993). Het bespreken en ter discussie stellen van 15

16 attituden en opvattingen gebeurt bij Be-Loved door middel van begeleide discussies, al dan niet aan de hand van beeldfragmenten of eigen ervaringen. Discussies, bijvoorbeeld aan de hand van stellingen of een beeldfragment, zijn een geschikte manier om leerlingen te laten reflecteren op attituden en opvattingen (Hedgepeth & Helmich, 1996). Zo kunnen leerlingen van hun attituden en overtuigingen bewust worden gemaakt, waarbij ongezonde of risicovolle attituden ter discussie worden gesteld (Hedgepeth & Helmich, 1996). Het kan dan gaan om discussies met de hele groep, maar ook om discussies in twee- of drietallen (Hedgepeth & Helmich, 1996). In de handleiding bij Be-Loved worden verschillende werkvormen genoemd om een gesprek of discussie te stimuleren. Om te zorgen dat jongeren kennis en vaardigheden rond het thema seksualiteit internaliseren en omzetten in gedrag is de manier van kennisoverdracht gekoppeld aan hun belevingswereld en persoonlijke ervaringen (Allen 2001; 2005). Er wordt gebruikgemaakt van de Bijbel waarbij de casuïstiek en beeldmaterialen zijn afgestemd op de doelgroep. Kennis is een voorwaarde voor het maken van verstandige keuzes. Zowel daadwerkelijke kennis van voortplanting als de perceptie van de eigen kennis hangen samen met anticonceptiegebruik met de eerste sekspartner (Graaf et al., 2010). Wanneer er ook naar de discrepantie tussen de perceptie van de eigen kennis en de feitelijke kennis wordt gekeken, blijkt dat het vooral deze discrepantie is die een rol speelt bij ongepland zwanger worden (Brückner et al., 2004). Uit onderzoek blijkt dat het aanpassen van interventies aan verschillende culturen (cultuur-sensitieve interventies) de betrokkenheid kan verhogen. Bovendien kunnen de interventies ervoor zorgen dat deelnemers makkelijker bereikt kunnen worden, zich meer in het aanbod herkennen en minder snel uitvallen (Kumpfer, Alvarado, Smith & Bellamy, 2002). Uit de evaluaties van de docenten bleek dat de herkenbaarheid van de thematiek en de herkenbaarheid van situaties een belangrijk criterium is om te werken met de lesmethode Be-Loved. Om deze reden is de methode ook toegespitst op leeftijdscategorieën. Dit zijn de kenmerken van de wijze waarop er volgens de leerlingen over seksualiteit gesproken zou moeten worden (van Olst, 2012): 1. Het gesprek aangaan. 2. Niet opleggen van wetten en regels 3. Verdieping in het gesprek 4. Respect voor elkaars mening 5. Openheid 6. Het mooie van seks(ualiteit) benadrukken 7. Geloof moet authentiek zijn 8. Onderbouwen van waarden die zijn aangeleerd 9. Rekening houden met interesse 10. Luisterhouding van volwassenen 11. Persoonlijke benadering van de docent Tevens geven de leerlingen aan dat ze over de volgende onderwerpen willen nadenken: homoseksualiteit, pornografie, Bijbelse argumenten voor omgang met seks(ualiteit), omgang met media, loverboys, normen en waarden en grenzen. Het onderzoek bevestigt de aansluiting van de lesmethode op de beginsituatie van de leerlingen (van Olst, 2012). De lesmethode Be-Loved bevat de genoemde onderwerpen en kenmerken. De lesmethode creëert ruimte voor de leerling 16

17 om standpunten in te nemen ten aanzien van de heersende normen en waarden binnen de eigen subcultuur. Er wordt van de leerling inbreng verwacht en de autonomie wordt bevorderd. Hierdoor wordt ook de eigen effectiviteit bevorderd. Be-Loved laat leerlingen oefenen met het herkennen van grensoverschrijdend gedrag waarbij door zelfevaluatie de eigen weerbaarheid getest wordt. Be-Loved vergroot de eigen effectiviteit door het aanleren van communicatieve vaardigheden en aangeven van grenzen. Hierdoor wordt de seksuele interactiecompetentie vergroot (Vanwesenbeeck et al., 1999). Volgens het seksuele interactiecompetentie model vormt de interactionele competentie de sleutel tot het realiseren van seksueel gezond gedrag (Vanwesenbeeck et al., 1999). Het begrip interactionele competentie verwijst naar kennis, vaardigheden en attituden die nodig zijn voor het realiseren van veilige, prettige en gelijkwaardige seksuele contacten. De lesmethode richt zich op deze drie aspecten. Be-Loved richt zich op verschillende factoren die van invloed zijn op de seksuele interactiecompetentie, zoals bijvoorbeeld gezinsklimaat, seksuele communicatie in gezin van herkomst, seksuele opvoeding, normatieve invloeden van leeftijdsgenoten, cognities en attitudes ten aanzien van seksualiteit, gender, seksuele risico s en seksuele situaties. De leerlingen oefenen door verschillende werkvormen in het beoordelen van eigen vaardigheden, ontwikkelen van strategieën en het vermogen om controle uit te oefenen. De concrete ervaringen vormen de basis voor de evaluatie (van de seks, van de interactie en het risico) en het ontwikkelen van gedragsintenties voor de toekomst (Van Oosten en Höing, 2009). Door in de aanpak op de belangrijkste factoren die het gedrag beïnvloeden te richten, vergroot de methode het effect van de seksuele voorlichting op de (orthodox-)christelijke leerlingen (De Vries e.a., 1988; Kok, 1991; Ajzen en Fishbein, 1980, geciteerd in Van Bilsen, 1993, p. 38). Uit onderzoek is gebleken dat docenten in het voortgezet onderwijs moeite hebben met het bespreken van onderwerpen op het gebied van seksualiteit die de belevingswereld en persoonlijke ervaringen van jongeren raken, zoals maagdelijkheid en homoseksualiteit (Van de Bongardt, Mouthaan & Bos, 2009; Kedde, Kruijer, Wijsen & Mouthaan, 2009). Om docenten goed toe te rusten deze taboeonderwerpen bespreekbaar te maken, biedt dit handboek concrete en uitgewerkte werkvormen, tips en adviezen voor het omgaan met sfeer en groepen. De interventie biedt ruimte voor eigen inbreng en is flexibel toepasbaar in de zin dat docenten zelf kiezen welke discussiemethode zij hanteren en hoeveel tijd zij hieraan besteden. Overigens blijkt uit de evaluatie dat docenten het als positief ervaren dat zij zelf een keuze kunnen maken in de werkvorm. Juist de flexibiliteit ervan draagt bij aan de toepasbaarheid in het onderwijs. 1.5 Lesgeven met Be-Loved Een veilige sfeer is essentieel om het thema seksualiteit te bespreken. Hieronder volgen een aantal tips en adviezen. Het maken en nakomen van afspraken bevordert de veiligheid en een goede sfeer. 17

18 Stimuleer de leerlingen om actief deel te nemen en probeer alle leerlingen te betrekken bij discussies en groepsgesprekken. Wanneer een leerling er de voorkeur aan geeft om te luisteren, dwing hem/haar dan niet om te praten. Veel leerlingen zijn niet gewend om serieus over seks te praten. Ze kunnen ook negatieve seksuele ervaringen hebben! Wees alert op reacties en signalen van leerlingen. Knoop, indien nodig, een gesprek aan met een leerling. Voorkom echter dat je in een hulpverleningsrol stapt, in zo n geval kun je de leerling het beste doorverwijzen. Ga serieus in op vragen en geef eerlijke antwoorden. Over het algemeen zitten leerlingen niet te wachten op intieme informatie, maar herinneringen uit je eigen jeugd kunnen wel helpen. Gebruik eenvoudige taal, maar kies wel woorden waar je je prettig bij voelt. Stel open en uitnodigende vragen als: Hoe vond je dat? Kun je daar meer over vertellen? Op deze manier kun je dieper ingaan op het onderwerp. Als blijkt dat de kennis niet juist of beperkt is, vul deze dan aan met informatie. Stimuleer de leerlingen ook om vragen aan elkaar te stellen met daarbij de mogelijkheid om geen antwoord te geven Seksuele diversiteit In iedere klas zitten wel leerlingen die verwarrende seksuele gevoelens ervaren: homoseksueel, biseksueel. Neem het verhaal van de jongere serieus! De jongere die aangeeft homoseksuele gevoelens te hebben, kan het op emotioneel vlak moeilijk hebben. Dit kan te maken hebben met schaamte, angst, schuldgevoelens of depressiviteit. Laat door je houding en woorden zien dat je hem/ haar wilt steunen. Kies het goede moment uit om raad te geven. Schaamte en schroom Doordat de meeste leerlingen niet gewend zijn om op een serieuze manier over seks te praten, zal er veel schaamte en schroom zijn onder leerlingen om hierover te spreken. De schroom op zich is heel begrijpelijk, het gaat om iets persoonlijks wat hen kwetsbaar maakt. Die schroom is er ter bescherming. Wanneer leerlingen bijvoorbeeld al te makkelijk over de eigen seksualiteit zouden spreken, zetten ze zichzelf daarmee te kijk en dat kan beschadigend werken. Die schroom weerhoudt hen daarvan. Preuts zijn is daarentegen verkeerd. In dat geval wordt er ontkend dat men een seksueel wezen is. Vervelende ervaringen/ seksueel misbruik De leerlingen kunnen ook met vragen of andere zaken rondlopen die ze niet bespreekbaar durven te maken. Het confronteert hen bijvoorbeeld met vervelende ervaringen, seksueel misbruik of ander grensoverschrijdend gedrag. Het is van groot belang hen duidelijk te maken dat ze bij je terecht kunnen wanneer ze dat willen. Probeer in zo n geval rustig te luisteren en er discreet en zorgvuldig mee om te gaan (beloof geen geheimhouding!). Volg het hiervoor bestemde protocol. Probeer zicht te krijgen op wat er speelt. Realiseer je dat het lichaam van een leerling enorm verandert tussen hun 12e en 15e levensjaar. De onzekerheid en seksuele interesse nemen enorm toe. Bedenk ook welke onderwerpen gevoelig kunnen liggen in de groep. Je kunt je dan beter voorbereiden op deze onderwerpen. 18

19 De lesmethode richt zich op gemengde groepen. Dit betekent dat je te maken krijgt met stereotyperingen over jongens en meisjes. Probeer deze te nuanceren en zodoende een meer realistisch beeld te schetsen over jongens en meisjes. Voor de weerbaarheid van leerlingen is het belangrijk dat de leerlingen ruimte krijgen om open over seksualiteit te spreken, een eigen mening te vormen, zicht te krijgen op de eigen weerbaarheid en te oefenen met seksueel weerbaar gedrag. Ik vond het erg fijn dat er heel open over seksualiteit werd gepraat. (Meisje, 13 jaar) Randvoorwaarden Er wordt uitgegaan van begeleiding door een docent. De docent onderschrijft de doelstellingen van Be-Loved. Verder is het van belang: Dat je als docent kennis hebt van: - de thema s die in de lessen aan de orde komen (zie achtergrondinformatie in de docentenhandleiding); - het verloop van de gezonde seksuele ontwikkeling; - seksualiteit, genderrollen en weerbaarheid of de benodigde informatie weet op te zoeken; - de leefwereld van jongeren; - de inhoud van de lessen. Dat je als docent de volgende houding hebt: - Geef persoonlijke aandacht; - Wees authentiek; - Spreek vanuit jezelf; laat wat van jezelf zien en stel je kwetsbaar op. - Hanteer een respectvolle houding ten opzichte van de ander. - Geef duidelijke kaders en richtlijnen aan, maar sta niet boven de leerlingen. Dan neem je ruimte in van leerlingen en blokkeer je hen om open te zijn. - Laat regels niet de boventoon voeren, maar geef ruimte om waarom-vragen te stellen en in gesprek te gaan over de regels. - Realiseer je dat jongeren verschillen in opvattingen en ervaringen op het terrein van seksualiteit, genderrollen en weerbaarheid. Creëer dus ook ruimte voor deze verschillen en houd rekening met diverse achtergronden (sekse, etniciteit, seksuele oriëntatie, religie, e.d.). - Wees je bewust van je eigen normen en waarden op dit gebied en de gevoeligheden die kunnen spelen in een groep jongeren. Dat je als docent de volgende vaardigheden hebt:. - Het vermogen om aan de relatie met leerlingen te bouwen; - Vragen stellen zonder dingen op te leggen; - Overzicht behouden en gespreksregels handhaven zonder autoritair te zijn; - Aansluiten bij de belevingswereld van de jongeren; - Flexibel omgaan met de stof en de leerlingen; - Humoristisch zijn, waarbij er een goede balans is tussen serieus en luchtig; -Goed taalgebruik hanteren, geen platte woorden en houd het zo eenvoudig mogelijk; - De leerling als gelijkwaardig benaderen. De school maakt ruimte in het aanbod, zodat de lessen Be-Loved gegeven kunnen worden. Het is van belang dat hierover enige vorm van communicatie is geweest met (pleeg)ouders. 1.6 Gebruik Hoe gebruik je de lesmethode Be-Loved? De materialen Beschrijving lessen: Deze is bedoeld voor jou als docent, dus niet 19

20 voor de leerlingen, en ter voorbereiding op een les is het van belang om deze goed door te nemen. Digitaal lesmateriaal: Biedt ondersteuning bij de informatieoverdracht. Je dient dit materiaal goed door te nemen, voordat je deze lessen aanbiedt. Werkboek leerlingen: De leerlingen voeren soms zelfstandig opdrachten uit, sommige met behulp van het digibord, andere zijn schriftelijk. Voor elke leerling is er een werkboek, waar de verwerkingsopdrachten bij de onderdelen uit het handboek instaan. Indien het werkboek wordt gebruikt tijdens de uitvoering van een onderdeel, dan vindt je hiervoor een duidelijke aanwijzing in de handleiding. PowerPointpresentatie: Heb je geen digibord, dan kun je gebruikmaken van de bijgevoegde PowerPointpresentaties. Opmerking: Naar verwachting zal de praktijk anders lopen dan zoals in de beschrijving is weergegeven. Er is ruimte voor een eigen inbreng en daarnaast is een aantal onderdelen van de lessen optioneel. Deze kun je, bijvoorbeeld vanwege tijdgebrek, overslaan. Dit staat vermeld bij het onderdeel en deze zijn in de overzichten schuingedrukt. Bijlagen: Meer informatie over relevante thema s staat in de bijlagen. In onderdeel 3: Voor wie meer wil weten. Docentenportaal: Hier kun je inloggen met je account. Heb je nog geen account? Dan kun je er een aanmaken. Ben je ingelogd, dan heb je toegang tot de digitale materialen zoals de powerpointpresentaties, filmpjes en materialen voor het digibord. Tevens vind je hier aanvullende informatie om tijdens de uitvoering van de lessen Be-Loved te gebruiken. 1.7 Opbouw Leerjaar Thema Klas 1 Algemene seksualiteit & eigen seksualiteit Thema s als verschillen tussen jongens en meisjes, veranderingen, eigenwaarde, grenzen en grooming. Klas 2 Maatschappij & weerbaarheid Thema s als uiterlijk, kleding, grenzen, nee zeggen, zelfwaardering en sexting. Klas 3 Relaties Thema s als verkering, internetseks, afhankelijkheidsrelaties, loverboysmensenhandel, misbruik, huiselijk geweld en single zijn. Klas 4 Seksualiteit Thema s als homoseksualiteit pornografie, dwang, seksualiteit in relaties, huwelijk en relatie. 20

21 Opbouw module 4 Voorbehoedsmiddelen Module 4 Buitenechtelijke zwangerschap De leerlingen staan stil bij hun seksuele gezondheid. Ze ontdekken op welke manier Les 3 er in de Bijbel over seksualiteit wordt Doel: De leerlingen weten wat seksueel gesproken en op welke wijze hier in de misbruik inhoudt en hebben zicht op de aard, praktijk invulling aan wordt gegeven. De omvang en gevolgen daarvan. leerlingen spreken met elkaar over thema s als zelfbevrediging, pornografie en ongewenste Thema s zwangerschappen. De leerlingen denken ook Persoonlijke ruimte na over thema s als single zijn en de eigen Eigenwaarde wensen en grenzen op seksueel gebied. Door Seksueel misbruik alles heen worden ze uitgedaagd om hun Huiselijk geweld eigen mening ten aanzien van de thema s te Seksueel geweld bepalen en deze te verwoorden. Wat in de Feiten eerste drie modules is besproken, wordt als Gevolgen seksueel misbruik uitgangspunt genomen en waar nodig wordt Nazorg er teruggegrepen op de inhoud van deze modules. Les 4 Doel: De leerlingen hebben (preventieve) Les 1 kennis en vaardigheden opgedaan op het Doel: De leerlingen kunnen verschillende gebied van grensoverschrijdend gedrag, relaties duiden en ze krijgen inzicht in prostitutie en mensenhandel. hun eigen wensen met betrekking tot (toekomstige) relaties. Thema s Grenzen Thema s Afhankelijkheid (Verschillende) relaties Weerbaarheid Vriendschap Loverboy Ware liefde Prostitutie Ben ik er al aan toe? Nazorg. Geluk Toekomst Les 5 Zelfvertrouwen Doel: De leerlingen denken op preventieve wijze na over risicovolle situaties en Les 2 verwoorden de eigen visie daarop. Doel: De leerlingen vormen hun mening over het gebruik van voorbehoedsmiddelen en Thema s seksuele activiteit voor het huwelijk. Preventie Grensoverschrijdend gedrag Thema s Grenzen Omgeving Discriminatie en groepsdruk Puberteit Weerbaarheid Wachten met seks 21

22 22

23 Deel 2 Les 1 / Les 2 / Les 3 / Les 4 / Les 5 23

24 Ter voorbereiding Als mentor ken je je leerlingen waarschijnlijk al. Binnen het mentoraat zullen verschillende onderwerpen aan de orde komen. Presenteer deze module als een onderdeel van het aanbod. Dit wordt elk jaar binnen het mentoraat aangeboden. Op deze manier laat je zien dat het ingebed is in het vak mentoraat en voorkom je de insinuatie dat de klas deze module krijgt, omdat er signalen van ongezond of grensoverschrijdend gedrag zouden zijn. Indien het mogelijk is, verwoord de visie van de school dan. Probeer de lessen uit de module niet anders vorm te geven dan je gewend bent te doen bij de andere lessen mentoraat. Omdat je als mentor op de hoogte bent van de beginsituatie van de leerlingen kun je dit gebruiken om een inschatting te maken van de risico-onderwerpen. Dit zijn de onderwerpen waarvan je weet dat het bijvoorbeeld speelt in de groep, moeilijk ligt of mogelijk als confronterend wordt ervaren (denk aan seksueel geweld en homofilie). Houd hier in je benadering rekening mee. Mogelijk kun je voordat dit thema wordt besproken de betreffende leerling hierop voorbereiden door hem/haar hierover in te lichten en ruimte te bieden. Iconen Tijdens de lessen maken we gebruik van iconen. Deze geven meer duidelijkheid over hoe de les eruit gaat zien. Hieronder een korte omschrijving bij elk icoon.? Werkboekje Vertel Filmpje of muziek Vraag In gesprek Tip Bijbel Belangrijk Het is belangrijk om in het contact met de leerlingen voor ogen te houden dat jongeren zelf meestal meer weten over hun leefwereld dan de volwassenen in hun omgeving. Behandel ze ook als dusdanig. Probeer een belerende houding te vermijden. Stel zoveel mogelijk vragen, liever gesloten dan open in verband met de leeftijd. Jongeren van deze leeftijd vinden het belangrijk om een mening te hebben, maar hebben deze vaak nog niet. Door hen naar hun mening te vragen, zul je in veel gevallen sociaal wenselijke antwoorden krijgen. Door het stellen van meer gesloten vragen, zul je mogelijk meer authentieke antwoorden krijgen dan bij open vragen. 24

25 Om de kwaliteit van de groepsgesprekken zoveel mogelijk te kunnen waarborgen, is het van groot belang dat je de leidraad voor het gesprek volgt. Let op: lees de stukjes onder Vertel goed door. Daar wordt de gewenste lijn van het gesprek weergegeven. Het is belangrijk dat deze lijn wordt gevolgd, zodat bepaalde mythes en aannames worden ontkracht en doelen worden behaald. Zie ook de doelen bij deze gesprekken en de mogelijke vragen die gesteld kunnen worden. Om het gewenste doel te behalen is het van groot belang dat het gesprek plaatsvindt zoals weergegeven in de beschrijving. Eigen weerstanden en emoties We vragen je om de informatie over te dragen, zoals het opgenomen is in het handboek. Soms kan de betreffende informatie emoties of weerstand bij je oproepen. Zie voor tips 1.5 Lesgeven met Be-Loved randvoorwaarden. Houd altijd een open gesprek voor ogen, waarin ruimte is voor verschil van mening en er geen veroordeling is. Zie voor extra tips en materialen. Module 2: de leerlingen hebben zicht gekregen op de seksualisering van de maatschappij. Ze hebben stilgestaan bij de invloed van reclame op het beeld van mannen en vrouwen en ze hebben nagedacht over de verschillen in beleving van seksualiteit tussen mannen en vrouwen. De leerlingen hebben een begin gemaakt met de ontdekking van de eigen grenzen en geoefend in het aangeven hiervan. Er is stilgestaan bij de online leefwereld van de leerlingen en ze hebben concrete handvatten ontvangen om daar mee om te gaan. Module 3: De leerlingen hebben stilgestaan bij vriendschap versus relatie, waarbij ze hebben ontdekt welke plaats seksualiteit binnen een relatie inneemt. Daarnaast hebben ze geoefend met het bepalen en het aangeven van hun grenzen. Er is ook stilgestaan bij de thema s seksueel misbruik, huiselijk geweld en voorbehoedsmiddelen en de leerlingen zijn op de hoogte van de betekenis van soa s.. Bovendien is er kennis opgedaan over loverboys en grensoverschrijdend gedrag binnen relaties. Door alles heen zijn de leerlingen uitgedaagd om hun eigen mening ten aanzien van de thema s te bepalen en deze te verwoorden. Wat hieraan vooraf ging Module 1: de leerlingen hebben met elkaar stilgestaan bij verliefd zijn en liefde. Ze hebben nagedacht over de eigen opvoeding, de invloed van hun leefomgeving op de manier waarop ze naar seksualiteit aankijken. Ze hebben geleerd wat seksualiteit inhoudt en welke functies het kan vervullen. Daarnaast is de invloed van hormonen ter sprake gekomen en is er stilgestaan bij grooming en de verschillen tussen jongens en meisjes. 25

26 Les 1 Geloven in seks 5 min. 1.1 Inleiding Doel De leerlingen starten met de vierde module van de lespakket Be-Loved en brengen deze lessen in verband met de eerder ontvangen lessen in leerjaar 1, 2 en 3. Vooraf Zorg ervoor dat je enige kennis hebt genomen van module 1: What s Love en van module 2: You re Beautiful van de lesmethode Be-Loved. Vraag de leerlingen ter voorbereiding op de lessen Be-Loved de enquête in te vullen. Deze vind je op nl module 4, les 1: enquête (online portal). Onderdeel 1 Je kunt ook het programma Answergarden gebruiken om een peiling te houden in de klas. Alle leerlingen zien dan hun antwoorden op het bord verschijnen. Hiervoor hebben zij hun telefoon/laptop nodig. Zie voor meer info hierover module 4, les 1: answergarden (online portal). Leg uit wat de komende lessen besproken zal worden. Geef de leerlingen een overzicht van de te behandelen thema s. Het thema van deze les is: waar sta jij eigenlijk? Laat het overzicht zien op het digibord. Grijp terug op de thema s die vorig jaar zijn besproken: liefde, seksualiteit, opvoeding, andere culturen, seksualisering, sexting, grooming, seksueel misbruik, grenzen, online versus real-life. Naar aanleiding van de enquête die door de leerlingen is ingevuld, is er een beeld over wat de leerlingen belangrijk vinden in het gesprek over seksualiteit. Deel dit met de groep. Een aantal van jullie gaven aan dat ze graag meer over.(thema s) willen weten. Jullie vinden het belangrijk dat er..(bijvoorbeeld ruimte is voor een open gesprek). Ga kort in op de mogelijkheden om iets te doen met de input van de leerlingen tijdens de lessen. Deel de werkboeken uit. Vraag de leerlingen deze goed te bewaren en iedere les mee te nemen. Optioneel: Kies voor een vaste opstelling. Iedere les zit je naast dezelfde leerling. 26

27 Les 1 Geloven in seks 3 min. 1.2 Respect Doel De leerlingen weten welke afspraken er nodig zijn om de veiligheid te kunnen waarborgen omtrent het bespreekbaar maken van thema s uit deze module. Onderdeel 1? Leg uit dat het veilig moet zijn in de klas om ervoor te zorgen dat iedereen zich prettig voelt. Vraag de leerlingen welke afspraken zij kunnen bedenken die helpen om op een veilige manier dit gevoelige onderwerp te bespreken. Neem deze afspraken als uitgangspunt. Eventuele aanvulling: Je mag je grens aangeven. Je hoeft geen vragen te beantwoorden als je dit niet wilt. Je wacht dan rustig tot het volgende onderdeel. Geef aan dat je verwacht dat de leerlingen zich aan deze afspraken houden. We tonen respect voor elkaar door op een respectvolle manier te praten over seks en alles wat daarbij hoor. Tip: Spreek je vertrouwen uit over het feit dat het op deze manier zal gaan lukken. 27

28 Les 1 Geloven in seks 10 min. 1.3 Ik weet alles al... Doel De leerlingen zijn in staat om de eerder opgedane inzichten en kennis uit module 1-3 van het lespakket Be-Loved te verwoorden. Optioneel Het is mogelijk om dit onderdeel vanwege tijdgebrek te laten vervallen. Onderdeel 1 Verdeel de leerlingen in vier groepen. Pak onderdeel 1.3 Ik weet alles al uit het werkboek erbij. Verdeel de vier opdrachten over de groepjes, zodat elk groepje een opdracht krijgt. Geef aan dat het groepje vijf minuten de tijd heeft om de opdracht met elkaar te maken. Bespreek de uitkomsten plenair. Onderdeel 2 Schrijf de uitkomsten in steekwoorden op het (digi)bord. Laat de leerlingen de antwoorden meeschrijven in het werkboek. Geef een korte samenvatting van algemene seksualiteit. Onderdeel 2 Als je zo alle thema s die zijn behandeld en nog worden besproken ziet, kun je denken dat je alles wel weet. Wat kan iemand jou nu nog vertellen over seksualiteit? Hoewel je misschien wel veel weet over seksualiteit en hoe alles zou werken, wil dit niet gelijk zeggen dat je ook weerbaar bent. Het gaat erom wat je met de kennis doet. Laten we naar een voorbeeld kijken om dit te illustreren. Stel je voor dat je hoort dat jongeren gemiddeld op hun 16e jaar voor de eerste keer seks hebben, Die informatie kan ervoor zorgen dat je denkt: oeps ik ben al 16 en ik heb het nog niet gedaan. Je kunt dan eerder druk voelen om ook seks te hebben dan toen je dit nog niet wist. Waar sta jij? En wat betekent dit voor de keuzes die je maakt? Op basis van diverse schattingen wordt gedacht dat Nederlandse jongeren gemiddeld voor de eerste keer geslachtsgemeenschap hebben als ze rond de 18 jaar oud zijn. 28

29 Les 1 Geloven in seks 15 min. 1.4 Geloven in seks! Doel De leerlingen weten wat de Bijbel zegt over seksualiteit en kunnen de relevantie daarvan voor het eigen leven benoemen. Voorbereiding Zorg voor voldoende Bijbels. Onderdeel 1 Lees met elkaar de volgende teksten uit Hooglied. Laat steeds een andere leerling een gedeelte lezen. Hooglied 1:2-3 Hooglied 2:3 Hooglied 4: 1-7 Hooglied 7-10 Vertel In Hooglied gaat het niet over kinderen krijgen. Het is een ode aan de liefde en aan de seksualiteit van twee mensen. Seksuele verlangens zijn normaal en goed. De Bijbel laat op veel plekken zien hoe goed en mooi seksualiteit kan zijn. Het roept op om trouw te zijn aan de vrouw van je jeugd (Maleachi en Spreuken) en van elkaar te genieten, maar de Bijbel is ook eerlijk over de macht die seksualiteit heeft. De liefde is een vlammend vuur, een laaiende vlam (Hooglied 8:6). Het is wonderlijk om te ontdekken dat er heel concreet een belangrijke waarheid verborgen ligt in Gods Woord. Neem de woorden man en vrouw in het Hebreeuws. MAN iysh- bestaat uit de letters Alef Jod Shin. VROUW ishshah bestaat uit de letters Alef Shin Heh. Je ziet dat twee letters (uitgeschreven als een woord) hetzelfde zijn. De enige letters die verschillen zijn Jod en Heh. Als je die bij elkaar voegt, dan krijg je Jod en Heh. Dat zijn de letters van Gods naam:yahh (Jahweh) heh jod Wanneer je deze letters, Jod en Heh, wegneemt, dan houd je alleen de letters Alef en Shin over. Die vormen het woord esh = vuur, hartstocht. 29

30 Les 1 Geloven in seks Vervolg 1.4 Geloven in seks! Alef Sjin Haal je Jehovah, Christus, uit het middelpunt van je relatie weg, dan kan de liefde (eros) een verterend vuur zijn.? Vuur is prettig en fijn. Degenen die thuis een open haard hebben, kunnen dit bevestigen. Het is warm, behaaglijk, heerlijk om in te kijken je kunt er echt van genieten. Waarom? Omdat het in de kachel is en blijft. Op het moment dat het vuur uit de kachel komt en je huis in brand gaat wordt het een verterend vuur, een vuur wat geen grenzen heeft en dingen stuk maakt. Zo is het ook met seksualiteit. Binnen de grenzen van het huwelijk is het behaaglijk, kun je jezelf erin verliezen. Het zal de warmte geven in je relatie die het nodig heeft. Vraag: Wat is het verschil tussen leegte en ruimte? Het verschil tussen leegte en ruimte is dat ruimte kaders en grenzen kent. Zonder kaders is er leegte, eenzaamheid. Met kaders is er ruimte! Zo is het ook met seksualiteit. Met kaders ontstaat er ruimte en is er verbinding. 30

31 Les 1 Geloven in seks 10 min. 1.5 Kijk en zie... Doel De leerlingen verwoorden de (mogelijke) relevantie van een Bijbelse geschiedenis voor het eigen leven. Vooraf Zorg voor voldoende Bijbels. Onderdeel 1 Vertel: De Bijbel stelt duidelijke grenzen aan seksualiteit buiten het huwelijk. Er zijn verschillende voorbeelden van mensen uit de Bijbel te geven waarin duidelijk wordt op welke manier zij met seksualiteit omgaan. Vaak is dit om ons te leren wat de gevolgen daarvan (kunnen) zijn. Denk aan mensen als: Simson, David, Jozef, Dina, Thamar, Rachab. Leg uit dat we met elkaar gaan nadenken over de wijze waarop mensen in de Bijbel met seksualiteit omgaan en wat dit ons vandaag de dag te vertellen heeft. Laat de leerlingen onderdeel 1.5 Kijk en zie erbij pakken. Verdeel de groep in viertallen en laat hen de vragen in viertallen beantwoorden. Onderdeel 2 De leerlingen kiezen een van de volgende personen uit en zoeken het betreffende Bijbelgedeelte op: Simson (Richteren 16: 1-31), David (2 Samuel 11, 1-27), Amnon (2 Samuel 13), Sichem (Genesis 34), Jozef (Genesis 39: 1-20). Vragen: 1. Wat valt je op in dit verhaal? 2. Als je dit stukje leest, wat lees je over de wijze waarop er met seksualiteit omgegaan wordt? 3. Wat vind jij van het gedrag? En waarom? 4. Wat was het gevolg van de manier waarop er met seksualiteit wordt omgegaan? 5. Wat kun je daar vandaag de dag van leren? Loop langs de groepjes en probeer zicht te krijgen op de antwoorden die worden gegeven. Geef als afronding een korte samenvatting van wat er aan antwoorden is gegeven. Vertel Leg uit dat de Heere God ons als mensen seksueel heeft geschapen. Hij heeft ons passend gemaakt. Letterlijk: de lichamen van een man en vrouw passen in elkaar. 31

32 Les 1 Geloven in seks Vervolg 1.5 Kijk en zie... De man heeft het zaad, de vrouw de eicel. Dat betekent dat zowel de man als de vrouw een taak en inbreng heeft in een seksuele relatie. Als een van beiden de eigen zin te veel doordrukt en te weinig rekening houdt met de ander, dan zal het seksuele samenzijn eronder gaan lijden. Er is heel wat volwassenheid voor nodig om een juiste afstemming te kunnen maken op de gevoelens en het lichaam van de ander. 32

33 Les 1 Geloven in seks 3 min. 1.6 Afronding Doel De leerlingen sluiten de les op gepaste wijze af en bereiden zich voor op de volgende les. Onderdeel 1 Leg de huiswerkopdracht uit van de komende week (huiswerkopdracht Wat zie je? ): 1. Welke persoon is voor jou een voorbeeld in hoe hij/zij omgaat met seksualiteit? 2. Waar ken je deze persoon van? 3. Wat bewonder je in die persoon? 4. Wat leer je van die persoon? 5. Hoe kun je dat wat je leert en bewondert zelf in de praktijk brengen? Op wie wil jij lijken? Door wie laat jij je inspireren? Rond de les af. 33

34 Les 2 Les Waar sta jij? jij? 5 min. 2.1 Inleiding Waar sta jij? Doel De eigenwaarde van de leerlingen is door het doen van deze huiswerkopdracht versterkt.? Onderdeel 1 Vertel de leerlingen kort wat er deze les behandeld gaat worden. Vraag naar huiswerkopdracht Wat zie je. Vraag twee leerlingen de huiswerkopdracht toe te lichten. Onderdeel 2 Leg uit dat het vandaag gaat over wie jij bent en waar jij staat. Om weerbaar gedrag te kunnen vertonen, is het van belang dat je weet wie je bent en op wie je wilt lijken. Als je weerbaar bent, kun je op een passende manier opkomen voor jezelf. Je kunt dan met respect voor de ander je grenzen trekken. Weerbaarheid werkt preventief. Het voorkomt machtsmisbruik of geweldservaringen en de kans is groter dat het geweld stopt wanneer je effectief reageert. Een belangrijke voorwaarde voor weerbaarheid is een gevoel van eigenwaarde en zelfvertrouwen. Hierdoor kun je beter voor jezelf opkomen en zo nodig hulp halen. Vertel Huiswerkopdracht: Zie het onderdeel Weerbaarheid bij les 2 in het werkboek. Hier wordt uitgelegd wat weerbaarheid is en wat er nodig is om weerbaar te zijn. Lees dit voor de volgende les door en probeer maar eens 5 minuten in de spiegel te kijken. Kijk of je dat lukt! Lees ook onderdeel 2.1 Waar sta jij door. Dit gaat over relaties. 34

35 Les 2 Waar sta jij? 10 min. 2.2 Toestemming? Doel Leerlingen vormen hun mening over wat er nodig is voor een veilige relatie en veilige seks door na te denken over toestemming en druk.?? Onderdeel 1 Wanneer is iets grensoverschrijdend? Stel je voor: je hebt een relatie met je vriend(in). Jullie zijn al even samen en zijn gek op elkaar. Jullie hebben wel eens tegen elkaar gezegd dat je nog even wilt wachten met seks. Maar dat is al wel een poosje geleden. Na een avondje uit is één van jullie onder invloed. Jullie belanden bij elkaar in bed en van het één komt het ander. Jullie gaan met elkaar naar bed. Degene die onder invloed is, drank/ drugs, is er overduidelijk niet bij met zijn/haar volle bewustzijn. Vraag: Is hier sprake van toestemming? Of grensoverschrijdend gedrag van de vriend(in) die nuchter is? Vraag aan de leerlingen wat zij vinden? Is het misbruik of is er toestemming? Laat het filmpje: 2.2 Toestemming zien. Onderdeel 2 Wanneer heb jij voor het laatst iemand onder druk gezet? Of ben je zelf onder druk gezet door iemand? Dit kan ook bijv. op school zijn. Beschrijf deze situatie in je werkboek. Welke tactieken worden gebruikt om een grens van iemand over te gaan? Vul zo nodig zelf aan: 1. manipuleren met woorden (bv. overhalen, zeuren, roddelen of boos worden) 2. misbruik maken van de situatie (bv. seks met een dronken partner die dat anders niet zou doen) 3. seksuele dwang uitoefenen (bv. bedreigingen, geweld, drogeren of met een groepje werken). Vertel Onder invloed van alcohol of drugs ga je soms sneller voorbij aan je eigen wensen en grenzen. Je wordt gemakkelijker overgehaald of tot seks gedwongen als je onder invloed bent. Je kunt dan over de grenzen van een ander heen gaan. Ook kan het zijn dat je bijvoorbeeld sneller instemt met onveilige seks. Wanneer je daar bewust gebruik van maakt kun je je afvragen of je respectvol met de ander omgaat. 35

36 Les 2 Waar sta jij? 10 min. 2.3 De grens over Doel Leerlingen hebben met het oog op de eigen seksuele gezondheid zicht op hun eigen (seksuele) grenzen en ze weten beter hoe ze deze aan moet geven door (non)-verbale communicatie. Onderdeel 1 Bekijk met elkaar het filmpje 2.3 De grens over over wat Jongeren als grensoverschrijdend ervaren. editie-nl-onderzoek-jongeren-over-metoo Als je voor jezelf weet waar jouw grenzen liggen, is het veel gemakkelijker om ze te bewaken. Maar grenzen zijn niet statisch: handelingen die je in de ene situatie goed vindt met een bepaalde iemand op een bepaald moment, kunnen met iemand anders op een ander moment ongewenst zijn. Blijf daarom duidelijk aangeven wat je wel en niet wilt en blijf goed opletten wat de ander wel en niet wil. Check dit zo nodig en respecteer dat. Pak onderdeel 2.3 De grens over uit het werkboek erbij. Lees het stukje tekst voor en laat de leerlingen het gevoel opschrijven dat de situatie bij hen oproept. Opmerking: er kunnen leerlingen in de klas zitten die ervaring hebben met grensoverschrijdend gedrag of één van de scenario s. De opdracht kan dan heel confronterend zijn. Let op mogelijke signalen. Vertel Je kunt niet weten hoe je zult reageren in een situatie waarin iemand een grens overgaat. Het kan zo zijn dat je verstijfd raakt of te heftig reageert. Soms is negeren goed, maar soms helpt dit ook niet voldoende. Daarom is het belangrijk om je reactie goed af te stemmen op je gevoel. Heb jij een nee gevoel? Los van de bedoelingen van de ander mag je dan je grens aangeven en moet die ander zich daaraan houden. Vind je het moeilijk om voor jezelf op te komen? Er zijn speciale weerbaarheidstrainingen die je daarbij kunnen helpen. 36

37 Les 2 Waar sta jij? 15 min. 2.4 En wat als je single bent? Doel De leerlingen denken na over relatievorming en wisselen visies en opvattingen uit. De leerlingen maken concreet hoe ze om willen gaan met seksualiteit, met én zonder een relatie. Dit bevordert de eigen seksuele weerbaarheid.? Onderdeel 1 Veel Nederlanders zijn single. Volgens het Centraal Bureau van de Statistiek zal het aantal mensen dat single door het leven gaat de komende jaren alleen maar groeien. Nederland kent 2.7 miljoen vrijgezellen. Doe met elkaar de klassenpeiling over single zijn. Zie voor meer informatie module 4-les 2. Tijdens de klassenpeiling worden de volgende vragen gesteld: - Bestaat er zoiets als de ware? - Wanneer ga je actief op zoek naar iemand als je nog geen relatie hebt? - Waar zou je op zoek gaan naar een toekomstige partner? - Zou je nu een relatie willen? - Zou je later willen trouwen? Onderdeel 2 Het gebruik van datingsites is in de laatste vijf jaar verdubbeld (VS). Laat de leerlingen meeschrijven in het werkboek bij onderdeel 2.4 Wat als je single bent. Cijfers over hoe Nederlandse jongeren denken over relaties en daten ( jaar): 1 op de 3 relaties wordt online gelegd. 77 % is single 23 % zoekt de ware door online te daten. 30 % wil later trouwen 40 % wil later kinderen Hoe ga je om met je seksualiteit, je gevoelens en verlangens als je geen relatie hebt? Hierover zullen we het de volgende les met elkaar gaan hebben. Je kunt door de media, samenleving en films namelijk het gevoel krijgen dat je leven pas echt geslaagd is als je een relatie krijgt en seksueel actief kunt zijn. Het is echter zo dat je wel zonder seks kunt, maar niet zonder liefde! 37

38 Les 2 Waar sta jij? 8 min. 2.5 Daten Doel De leerlingen plaatsen huidige ontwikkelingen in een bredere context en denken na over hun verhouding met de diverse vormen van daten. Onderdeel 1 Lees met elkaar de geschiedenis van het daten. De geschiedenis van daten: Gearrangeerd In vroeger tijden werden huwelijke gearrangeerd. Hoewel romantische liefde een van de redenen was om te trouwen, gaven sociale en financiële motieven meestal de doorslag. Je trouwde met iemand uit een bepaalde familie, omdat jouw familie dat wilde. Verkering Tegen het einde van de 19e eeuw werd liefde een belangrijkere reden om te trouwen. Er ontstond de gewoonte dat een man werd uitgenodigd om verkering te vragen. Hij kwam bij een jonge vrouw thuis op bezoek. Daar maakt hij kennis met haar te midden van haar gezin. Haar gezin kon ook kennis maken met hem. De vrouw kon hiervoor het initiatief nemen en de jongemannen uitnodigen. Uitgaan Na 1900 ontstond het moderne daten. De jongeman kwam niet meer thuis maar ging met de vrouw uit naar uitgaansgelegenheden om haar daar te leren kennen. Het ging in de liefde steeds meer om plezier en uiterlijk en steeds minder om vriendschap en karakter. Scoren Na 2000 is het de gewoonte geworden om iemand te scoren. Daten is geven en nemen, tijd doorbrengen met elkaar en elkaar leren kennen. Veel jongeren vinden dit saai en veel te veel gevraagd: scoren is iemand in bed proberen te krijgen zonder de voorwaarde van een relatie. Na zo n nacht kun je beginnen met daten, maar dat hoeft niet per se. (Bron: Het huwelijk, T. Keller, 2007) 38

39 Les 2 Waar sta jij? Vervolg 2.5 Daten Onderdeel 2 Laat de leerlingen eerst voor zichzelf de twee vragen in het werkboek beantwoorden. Bespreek de vragen vervolgens met elkaar.? Vragen: 1. Wat zou jij ervan vinden als je ouders meer invloed zouden krijgen in de keuze van je toekomstige man/vrouw? 2. Wat zou een voordeel daarvan kunnen zijn? En wat een nadeel? Leg uit. 39

40 Les 2 Waar sta jij? 5 min. 2.6 Afronding Doel De leerlingen leggen een verband tussen theorie en het eigen leven door het doen van de huiswerkopdracht. Onderdeel 1 Lees als huiswerk voor de volgende les het onderdeel 2.2 De fabel van de raaf alsook de onderdelen 2.1 Weerbaarheid en 2.1 Spiegel. Vertel de leerlingen dat het de volgende les over pornografie zal gaan. Sluit de les af. 40

41 Les 2 3 Waar Wachten sta jij? Drang met seks en dwang 5 min. 3.1 Inleiding Doel De leerlingen beginnen de les door stil te staan bij de eerder gemaakte afspraken rondom veiligheid en vertrouwen. Vooraf Nodig een vertrouwenspersoon/ iemand uit het ZAT uit om deze les aanwezig te zijn of deze les te verzorgen. Zij kunnen eventueel ook kort een eigen inbreng hebben door duidelijk te maken wat zij kunnen betekenen in het geval er sprake is van grensoverschrijdend gedrag/ seksueel misbruik. Onderdeel 1 De vorige les is er nagedacht over seksualiteit binnen een relatie. Ook hebben we gezien dat de Bijbel ons vandaag de dag nog dingen kan leren over hoe we hiermee om kunnen gaan. Deze les gaat over seksualiteit, ook als je nog geen relatie hebt. We gaan het hebben over de thema s zelfbevrediging en pornografie. Misschien heb je hier nog niet eerder met iemand over gesproken. Haal de afspraken uit les 1 erbij (les 1, Safety First). Wat is er afgesproken rondom veiligheid en vertrouwen? Vertel: Benadruk dat het een onderwerp is dat misschien in je eigen leven kan spelen, maar zeker ook op een of andere manier in je leven terug zal komen. Of dit nu bij jezelf, een vriend(in), partner of iemand uit je omgeving is, het is belangrijk dat je weet wat het is en hoe je ermee om kunt gaan. 41

42 Les 3 Drang en dwang 5-8 min. 3.2 Beheren en beheersen Doel Het onderwerp zelfbevrediging is bespreekbaar onder de leerlingen.? Onderdeel 1 In de meeste gevallen krijg je tijdens de puberteit te maken met seksuele gevoelens. Dat is heel normaal en gezond. Je voelt je aangetrokken tot de ander en je bent nieuwsgierig naar het lichaam van de ander. Hier is niets mis mee, dit hoort juist bij een gezonde seksuele ontwikkeling. Tijdens het onderzoeken van je eigen lichaam kun je plekken ontdekken die gevoelig zijn en zorgen voor opwinding en fijne gevoelens. Er zijn mensen, gelovig/niet-gelovig, die stellen dat zelfbevrediging hoort bij de seksuele ontwikkeling en een positief effect heeft op de beleving van de eigen seksualiteit. Je leert jezelf en je eigen lichaam immers kennen. Vraag: Wat vind jij? Hoort zelfbevrediging erbij of denk je dat het zondig is? Vertel: Ook al heeft de Bijbel dan nergens letterlijk iets over zelfbevrediging gezegd, Gods bedoelingen met seksualiteit worden wel duidelijk in de Bijbel: de mens kan zijn/ haar seksualiteit leren beheren en seksuele gevoelens leren beheersen. Jongeren mogen leren om net als Job een verbond te sluiten met hun ogen: (Job 31). De Bijbel plaatst seksualiteit binnen het huwelijk. Het gaat om het samen beleven van intimiteit, seksuele opwinding en bevrediging. Het is iets wat twee mensen samen ervaren. Bij seksualiteit gaat het daarmee niet alleen om het lichamelijke, maar het gaat om de intimiteit. Voor veel jongeren is zelfbevrediging de eerste seksuele ervaring. Christelijke jongeren kunnen zich hierover schuldig en zondig voelen. Soms lijkt het daardoor wel alsof seksualiteit niet iets moois is maar juist iets lelijks. Zowel jongens als meisjes doen aan zelfbevrediging. Je zou kunnen zeggen: het is een natuurlijke reactie op lichamelijke gevoelens. Er is een verschil in het ontdekken van het lichaam en de fase na het verkennen: het beheren van je seksualiteit. 42

43 Les 3 Drang en dwang Vervolg 3.2 Beheren en Beheersen Beheren van je seksualiteit Het proces van verkennen is een ontdekkingsfase. Elk kind leert lopen door een proces van vallen en opstaan. Na het proces van verkennen ontdek je dat je controle kunt hebben over je seksuele gevoelens en daden. Dat is het beheren en beheersen van de seksualiteit. Zelfbevrediging kan ook een verslaving worden (WHO, 2018, ICD-11 en zorgstandaard 2018). Het is belangrijk om jongeren te leren heersen: zij zijn degene die ja en nee zeggen. Daarin kunnen ze zichzelf oefenen in zelfbeheersing. Zo leren ze ook omgaan met het ja of nee van de ander. Opmerking voor de docent: Op een andere plaats in de Bijbel, in Leviticus 15, vind je voorschriften die betrekking hebben op een zaadlozing. Lees Leviticus 15: De Bijbel spreekt hier heel open over een zaadlozing en geslachtsgemeenschap. De Bijbel lijkt hier heel nuchter in te zijn, was jezelf. En net zoals een vrouw niet zondig is omdat ze menstrueert, lijkt hier geen sprake te zijn van een zonde van de man als hij een zaadlozing heeft. Wat wordt er eigenlijk bedoeld met zelfbevrediging? Met zelfbevrediging wordt bedoeld: het jezelf seksueel bevredigen, door met de hand de eigen gevoelige lichaamsdelen te strelen en zo tot seksuele opwinding en bevrediging (een orgasme) te komen. 43

44 Les 3 Drang en dwang 20 min. 3.3 Drang en dwang Doel De leerlingen weten wat er kan gebeuren wanneer seks vooral drang en dwang oplevert en bijna geen plezier meer. Onderdeel 1 Kijk met elkaar het filmpje We need to talk about porn. Zie het eerste filmpje bij module 4, onderdeel 3.3 Drang en dwang. Wist je dat uit onderzoek blijkt dat 62 % van de jongens en 22 % van de meisjes het laatste jaar doelbewust op internet naar porno heeft gezocht (P. Valkenburg, UvA, 2015)? De gemiddelde leeftijd waarop iemand voor het eerst porno ziet is 11 jaar. (Crabbe, Crolett, 2011). Grote kans dus dat jij porno hebt gezien en kijkt.. Pak onderdeel 3.3 Drang en dwang uit het werkboek erbij. Lees het stukje in het informatiekader. Leg uit wat de leerlingen te zien zullen krijgen. Kijk met elkaar het filmpje How porn effect your brains. Zie het tweede filmpje bij module 4, onderdeel 3.3 Drang en dwang. Hierin wordt duidelijk wat er in je hersenen gebeurt bij het kijken naar porno. Vertel: Het kan zijn dat je je daarover schaamt en/of schuldig voelt (56% van de reformatorische jongeren geeft aan zich schuldig te voelen na het kijken van pornografie, Mooiweer, 2018). Misschien wil je stoppen met kijken naar porno, maar lukt het je niet. Het kijken naar pornografische beelden kan lustgevoelens opwekken. Ongemerkt en ongewild kunnen deze lustgevoelens een steeds grotere rol gaan spelen in je leven. Je vindt het bijvoorbeeld steeds moeilijker om níet te kijken naar porno, je (school)werk lijdt eronder, aan de dingen die eerder belangrijk voor je waren kom je niet meer toe of als je stress ervaart móet je porno kijken om weer te ontladen.. Het lukt je niet om te minderen. Met hulp kun je hiervan af komen en zorg je ervoor dat het je leven en je relaties niet nadelig beïnvloedt. (Dedmon, (2002): Schneider, J. (2000) Het is belangrijk om open te zijn over je (dwangmatige) gebruik. 44

45 Les 3 Drang en dwang 15 min 3.4 Feiten Doel De leerlingen hebben zicht op de omvang van pornografie. Onderdeel 1 Vraag de leerlingen om onderdeel 3.4 Feiten erbij de pakken. Laat hen eerst de stukjes lezen van Shelly Lebben en andere mensen die iets vertellen over pornografie. Laat hen daarna in tweetallen de ontbrekende feiten invullen. Geef plenair de juiste antwoorden. Facts: - Er zijn 81 miljoen bezoekers per dag op een van de grootste pornosites (pornhub, 2017). - Jongeren die veel porno kijken zijn vaker ontevreden over hun eigen seksuele relatie. (Manning,2005) Vertel 40 % van alle sites online is pornografisch (Jellinek, 2016). Er wordt veel geld verdiend met online porno. Voor meisjes en vrouwen geldt dat het zien van porno leidt tot een grotere mate van onzekerheid, omdat ze zich spiegelen aan wat ze zien in porno (Valkenburg, 2008). 12 % van de jongeren denkt dat porno een realistisch beeld geeft van hoe seks gaat. (mooiweer, 2018). Porno is niet zoals seks in het echt gaat. Vraag: Waarin verschilt porno met seks in het echte leven? lichamen vrouw/man (bovengemiddelde grootte geslachtsorganen/borsten), vrouwonvriendelijk gedrag, ongelijkheid, afwezigheid communicatie, orgies, sm, etc. Bekijk met elkaar het filmpje: verslaafd aan porno. watch?v=ad10af-dhki Vraag: Wat helpt de jongen bij zijn verslaving? Openheid. 45

46 Les 3 Drang en dwang 10 min. 3.5 Wees open Doel De leerlingen maken de verbinding tussen theorie en het persoonlijke leven door het doen van een test. Optioneel Het is mogelijk om dit onderdeel vanwege tijdgebrek te laten vervallen. Geef de test dan als huiswerkopdracht mee. Onderdeel 1 Vraag de leerlingen bijlage 3.5 Wees open voor zichzelf in te vullen. Laat hen dit in stilte doen en zie erop toe dat de leerlingen niet bij elkaar kijken. Deze opdracht kan ook als huiswerkopdracht meegegeven worden. Vertel Misschien voelt het omgaan met seks voor jou als een worsteling. Je bent niet alleen. Er zijn ontzettend veel mensen, mannen, vrouwen, jongens en meiden die hiermee worstelen. Ongemerkt en ongewild kan seks een steeds grotere rol gaan spelen in je leven. Je (school)werk lijdt eronder, je hebt geen controle over je seksuele gedrag, je voelt je ongelukkig door hoe je omgaat met seks, relaties gaan uit door hoe je omgaat met seks, aan de dingen die eerder belangrijk voor je waren kom je niet meer toe.. Als dit soort klachten langer dan 6 maanden bestaan spreek je van hyperseksualiteit- seksverslaving (WHO- ICD-11) Let op: de vragenlijst die is ingevuld is bedoeld voor volwassenen op basis van de zorgstanddaard Het kan gebruikt worden ter indicatie van de problematiek. 46

47 Les 3 Drang en dwang 10 min. 3.6 Afronding - Gevolgen van porno Doel De leerlingen kunnen de invloed van pornografie op de seksuele beleving verwoorden. Optioneel Het is mogelijk om dit onderdeel vanwege tijdgebrek te laten vervallen.? Onderdeel 1 Vraag de leerlingen of zij denken dat er gevolgen zitten aan het kijken naar porno. Bekijk met elkaar het filmpje bij module 4, onderdeel 3.6 Gevolgen van porno. De leerlingen schrijven mee in hun werkboek bij onderdeel 3.6 Gevolgen van porno. Vertel Wat je bekijkt en doet heeft invloed op je. In het werkboek vind je tips en adviezen over de manier waarop je met pornografie en zelfbevrediging kunt omgaan. Stel je grenzen. Sluit inderdaad het verbond dat Job uit de Bijbel ook sloot met zijn ogen. Je hebt een keuze. En..zoek op tijd hulp, je bent niet de enige die ermee worstelt. Na een les als deze kun je het gevoel hebben dat het allemaal om seksualiteit draait in het leven. Het kan enorm helpen om je seksualiteit niet te ontkennen, maar het ook niet groter te maken dan het is. 47

48 Les 4 Les 4 Respectvol Als je, je anders voelt min. 4.1 Inleiding - Communiceren Doel De leerlingen weten (concreet) op welke manier ze willen dat anderen met hen omgaan. Optioneel Het is mogelijk om dit onderdeel vanwege tijdgebrek te laten vervallen. Onderdeel 1 Lees onderdeel 4.1 Communiceren met elkaar en laat de leerlingen individueel de vragen beantwoorden. Vertel Over sommige onderwerpen wordt erg weinig gesproken, denk aan seksueel misbruik of homoseksualiteit. Hierdoor kan het zijn dat je denkt dat het bij jullie niet voorkomt. Het tegendeel is echter waar en daarom is het belangrijk om na te denken over de wijze waarop jij ermee omgaat. 48

49 Les 4 Respectvol min 4.2 Als je, je anders voelt... Doel De leerlingen oefenen hoe ze op respectvolle wijze kunnen omgaan en reageren op situaties waarin homoseksualiteit centraal staat en weten dat verschillende opvattingen en mythes niet kloppen met de werkelijkheid. Onderdeel 1 Laat de aflevering van Uit de kast zien waarin Corné zijn verhaal doet. Corné komt uit de Gereformeerde Gemeente in Nederland en is erachter gekomen dat hij homo is. Filmpjes module 4, 4.2 Als je je anders voelt (duur 25 min.) Bespreek de aflevering aan de hand van de volgende vragen: 1. Wat vind je van de manier waarop Corné over zijn eigen homo-zijn praat? 2. Wat vind je van de reactie van zijn ouders? Wat begrijp je (niet)? 3. Kies je ervoor om homo te zijn? Vertel Homo-zijn: Aangeboren? Seksuele oriëntatie is een geslachtskenmerk dat voortkomt uit de prenatale seksuele differentiatie van het brein. Of iemand zich uiteindelijk ontwikkelt tot homo of tot hetero hangt voor een deel af van de vraag hoe dit proces van biologische differentiatie zich voortzet. De belangrijkste rol in dit proces wordt vervuld door genen, geslachtshormonen en de hersengebieden die hierdoor beïnvloed worden. (Simon LeVay, Gay, Straight, and the Reason Why: The Science of Sexual Orientation, New York, Oxford University Press, 2011) Volgens sommige onderzoekers voorzien biologische factoren ons van een seksuele voorkeur. Je wordt volgens hen als homo of hetero geboren. Ondanks de hoeveelheid bewijs hiervoor blijven er nog onbeantwoorde vragen over.. Homo-zijn een keuze? Je kiest niet voor gevoelens, je kiest alleen voor de wijze waarop je erop reageert (Justin Lee in Verscheurd, 2014). 49

50 Les 4 Respectvol Vervolg 4.2 Als je, je anders voelt... Vraag de leerlingen onderdeel 4.2 Als je je anders voelt individueel te maken (optioneel kun je dit in tweetallen laten doen).? Er staan drie verschillende situaties beschreven van homoseksuele jongeren. De leerlingen mogen een situatie uitkiezen waarop ze willen reageren aan de hand van de vragen. Praat vervolgens verder aan de hand van de volgende vragen: Hoe vonden de leerlingen het om te reageren op de situatie? Makkelijk, moeilijk? Waarom? Heeft iemand ervaring met soortgelijke situaties? Vertel Van homo naar hetero? In situatie drie vertelt Joris over zijn neef die trouwt terwijl hij homo is. Hoewel het een fictieve situaties is, zijn er binnen de christelijke gemeenschap homo s die toch een heteroseksuele relatie aangaan. De reden hiervoor kan zijn dat men denkt dat de geaardheid kan veranderen of ze verwachten dat God hun gevoelens verandert. Van alle mensen die hebben geprobeerd door gebed en therapie te veranderen van homo in hetero is bij vrijwel niemand die geaardheid veranderd. Een enkeling geeft aan dat het wel is veranderd. In de meeste gevallen zijn er sterke aanwijzingen om te betwijfelen dat ze werkelijk van seksuele voorkeur zijn veranderd en gaven ze later toe dat dat niet waar was. Het aangaan van een heteroseksuele relatie is sterk af te raden gezien de destructieve gevolgen voor de partner en het eventuele gezin. Vertel Je spreekt van homoseksualiteit wanneer iemand zich seksueel aangetrokken voelt tot mensen van hetzelfde geslacht. Het is belangrijk om onderscheid te maken tussen homoseksuele gevoelens, homoseksueel gedrag en homoseksuele identiteit. Niet iedereen met homoseksuele gevoelens heeft ook homoseksuele contacten. Sommige mensen stellen dat homoseksualiteit te genezen is. Dat is niet zo! 50

51 Les 4 Respectvol 5-8 min. 4.3 Afronding - Hart van Homo s Doel De leerlingen bereiden zich voor op de afronding van het lespakket middels het voorbereiden van een presentatie. De leerlingen hebben zicht op nazorg. Onderdeel 1 Wil je meer informatie over hoe je als homo christen kan zijn, dan kunnen de leerlingen terecht bij Hart van Homo s. Dit is een stichting voor christelijke homoseksuele jongeren. Hart van Homo s gaat voor een hart vol liefde, in de eerste plaats van en voor God. Van daaruit stimuleren ze homoseksuele jongeren om op een overwogen wijze met hun homo-zijn om te gaan. Er zijn bijbelstudiegroepen, toerustingsdagen en jongeren kunnen e-coaching ontvangen. Op de jongerenwebsite kunnen leerlingen verhalen lezen en tips en adviezen krijgen, voor zichzelf of voor iemand uit hun omgeving. Onderdeel 2 Verdeel de leerlingen in groepjes van 4-6 personen. Geef elk groepje de huiswerkopdracht (zie het werkboek). Geef aan dat de volgende les de laatste les zal zijn van het totale lesprogramma seksualiteit en weerbaarheid. De leerlingen krijgen de opdracht om zoveel mogelijk van het geleerde of besprokene in een creatieve boodschap te verwerken die overgedragen kan worden aan anderen. De volgende les zal elk groepje de creatieve verwerking presenteren aan de rest van de klas. Geef de groepjes de tijd om afspraken te maken en eventueel een begin te maken met het uitvoeren van de opdracht. Optioneel: Je kunt de presentatie koppelen aan een cijfer aan de hand van onderstaande criteria. 1. Inhoud boodschap Vormgeving

52 Les 4 Respectvol Vervolg Duidelijkheid standpunt Betrokkenheid groepsleden bij presentatie Criteria beoordeling presentatie: 25=goed 15=matig 10=onvoldoende 5=slecht 0=zeer slecht Totaal aantal punten: 52

53 Les 5 The message Les 5 The message 5 min. 5.1 Inleiding Doel De leerlingen blikken terug op de lessen en kunnen deze in de bredere context plaatsen van het lespakket Be-Loved.? Onderdeel 1 Verwelkom de leerlingen in de laatste les van de module Together. Vraag de leerlingen de vorige lessen terug te halen. Wat is er besproken? Welke thema s zijn hen bijgebleven? Schrijf de reacties op. Seksueel misbruik, verantwoordelijkheid, homoseksualiteit, toekomst, soa s, voorbehoedsmiddelen, weerbaarheid. Vertel Vertel nogmaals in het kort waarom de school het belangrijk vindt dat deze lessen worden gegeven. Om de leerlingen weerbaarder te maken en/of stil te laten staan bij de eigen seksuele weerbaarheid. 53

54 Les 5 The message min. 5.2 The message Doel De leerlingen kunnen opgedane kennis en inzichten verwerken in een creatieve vorm en werken samen om hun boodschap uit te dragen. Vooraf De leerlingen hebben zich op dit onderdeel voorbereid. Onderdeel 1 Nodig de groepjes uit om hun boodschap door te geven aan de hand van de creatieve vorm waarvoor ze hebben gekozen. Geef elk groepje 5 minuten de tijd. Optioneel: Koppel hier een cijfer aan. Bedank de leerlingen voor hun inzet. Verwijs naar onderdeel 5.2 The message uit het werkboek voor de samenvatting van The Message van school voor de leerlingen. 54

55 Les 5 The message 5-10 min. 5.3 Afronding Doel De leerlingen weten waar ze terecht kunnen voor hulp, advies of een gesprek. De leerlingen sluiten de module af. Onderdeel 1 Vraag de leerlingen de enquête bij onderdeel 5.3 Evaluatie voor zichzelf in te vullen. Neem de tijd om met de leerlingen de lessen te evalueren. Zie hiervoor het evaluatieformulier in het werkboek. Zo krijg je zicht op hoe ze de lessen hebben ervaren. Je kunt daarin ook je eigen ervaring delen. Doe dit dan aan het begin van het laatste onderdeel, vóór het stukje nazorg. Onderdeel 2 Seksualiteit is kostbaar, kwetsbaar en een unieke mogelijkheid voor man en vrouw om hun liefde voor elkaar te tonen. Seksueel actief zijn heeft gevolgen op zowel lichamelijk, geestelijk als emotioneel gebied. Gezonde seksualiteit heeft o.a. te maken met openheid, grenzen en verantwoordelijkheid. Je kunt soms het gevoel hebben dat je niets kunt doen in een bepaalde situatie. Bedenk dat het delen van je ervaringen ook iets doen is. Weerbaar zijn wil ook zeggen dat je om hulp kunt vragen als je dat nodig hebt. Dat maakt je sterk. Het kan zo zijn dat je te maken hebt gehad met vervelende dingen op het gebied van seksualiteit. Het is belangrijk dat je hierover in contact komt met een ander, het liefst een volwassene. Deze ervaringen kunnen namelijk grote gevolgen hebben op het gebied van seksualiteit. Zoek hulp, blijf er niet alleen mee rond lopen. Wat is gebeurd mag niet, het heeft je beschadigd. Je kunt daarmee geholpen worden! Maar ook als je vragen hebt, of meer wilt weten: zoek contact of info. Het is sowieso fijn als je iemand in je omgeving hebt waar je naartoe zou kunnen gaan met vragen over je puberteit, seksualiteit en relaties. Er is heel veel informatie te vinden op het internet, zie onderdeel 5.3 Afronding. Niet alle sites zijn even passend en kunnen je verder helpen. Je kunt het beste met je vraag naar de mentor/vertrouwenspersoon gaan en die kan je vervolgens verder helpen om antwoord te vinden op je vraag. Geef aan dat je beschikbaar bent voor vragen of advies en bedank de leerlingen voor hun inzet en vertrouwen. 55

56 Deel 3 Voor wie meer wil weten 1. Pornografie 2. Zelfbevrediging 3. Seksuele weerbaarheid