Onderzoek aan bodem en biomassa na de chopperproef in de Amsterdamse Waterleidingduinen 2003

Transcriptie

1 Onderzoek aan bodem en biomassa na de chopperproef in de Amsterdamse Waterleidingduinen 2003 Opdrachtgever Waterleidingbedrijf Amsterdam Vestiging Leiduin

2 Onderzoek aan bodem en biomassa na de chopperproef in de Amsterdamse Waterleidingduinen 2003 Opdrachtgever Waterleidingbedrijf Amsterdam Vestiging Leiduin Vogelenzang

3 Dankwoord Wij danken Mark van Til (Waterleidingbedrijf Amsterdam) voor het verlenen van de opdracht en het wegwijs maken in de Amsterdamse Waterleidingduinen. Joop en Ria Vrielink danken we voor de hulp bij de boringen en de profielbeschrijvingen , Ulft. De inhoud van dit rapport (in het geheel of in delen) mag zonder schriftelijke toestemming van niet door fotokopie, druk, internet of andere middelen worden gereproduceerd of gepubliceerd (m.u.v. Waterleidingbedrijf Amsterdam). Citaten zijn toegestaan met volledige bronvermelding:, Onderzoek aan bodem en biomassa na de chopperproef in de Amsterdamse Waterleidingduinen., Ulft.

4 Inhoud Samenvatting 1 Inleiding Methode Locaties Biomassa meting Profielbeschrijving Horizonten Analyses Metingen Levende biomassa...5 Hogere planten...5 Mossen Dode biomassa Strooisel Zuurgraad Profielbeschrijvingen...9 Algemeen...9 Locaties Rozenwaterveld DU Rozenwaterveld DU Rozenwaterveld DU Rozenwaterveld DU Rozenwaterveld DU Infiltratiegebied KW Infiltratiegebied KW Infiltratiegebied KW Infiltratiegebied KW Infiltratiegebied KW Literatuur...19 Bijlagen Profielbeschrijvingen van de profielen a DU b DU c DU d DU e DU f KW g KW h KW De ligging van de plotjes binnen de onderzoekslocaties a Rozenwaterveld b Infiltratiegebied KW1, 4 en c Infiltratiegebied KW7 en De gemeten drooggewichten, gerangschikt naar beheer...34 Figuren en tabellen

5 Figuren 1.1 Overzicht van de ligging van de Amsterdamse Waterleidingduinen en van de ligging van de onderzoekslocaties Het met de humushapper verzamelde profiel wordt onderzocht Het drooggewicht van de levende hogere planten en mossen in het Rozenwaterveld Het drooggewicht van de levende hogere planten en mossen in het infiltratiegebied Het drooggewicht van de dode vegetatie in het Rozenwaterveld Het drooggewicht van de dode vegetatie in het infiltratiegebied ph-kcl in het Rozenwaterveld en het infiltratiegebied Profielen van de locatie Rozenwaterveld DU Profielen van de locatie Rozenwaterveld DU Profielen van de locatie Rozenwaterveld DU Profielen van de locatie Rozenwaterveld DU Profielen van de locatie Rozenwaterveld DU Profielen van de locatie infiltratiegebied KW Profielen van de locatie infiltratiegebied KW Profielen van de locatie infiltratiegebied KW Profielen van de locatie infiltratiegebied KW Vegetatie op de locatie van plotje KW Profielen van de locatie infiltratiegebied KW Vegetatie met korstmossen op de locatie van het plotje KW8a...18 Tabellen 2.1 Onderscheiden horizonten Drooggewicht, ph-kcl, ontkalkingsdiepte, organische stof% en beheer per plotje...8

6 Samenvatting In opdracht van het Waterleidingbedrijf Amsterdam is in juli 2003 een bodemen biomassaonderzoek uitgevoerd in de Amsterdamse Waterleidingduinen. In het najaar van 2002 is door de opdrachtgever een proef met beheermaatregelen uitgevoerd, om herstel van schrale duingraslanden te bewerkstelligen. Hiertoe is ca. 4 ha terrein gechopperd tot 5 cm diepte. Op de onderzoekslocaties in het Rozenwaterveld en het infiltratiegebied (Westerveld en Klein Zwarteveld) is in de plotjes door anderen de vegetatie opgenomen en op dezelfde plaatsen is door ons, net buiten het plotje, de bodem tot 40 cm diepte beschreven en de eerste 5 cm bemonsterd (minerale deel). De ph-kcl van dit bodemmonster is op het laboratorium bepaald. De biomassa is verzameld en het drooggewicht is bepaald. De biomassa is verdeeld in levende hogere planten (zaadplanten), levende mossen, dode vegetatie en strooisel. Uit de metingen komt naar voren dat de ph-kcl van het Rozenwaterveld gemiddeld 1,8 ph-eenheid lager is dan in het infiltratiegebeid. Dit sluit goed aan bij de ontkalkingsdiepte, die in het Rozenwaterveld ook groter is. Op gechopperde plaatsen blijken de laagste biomassawaarden (drooggewicht) voor te komen; de verschillen met de referentielocaties (met doelvegetatie) zijn gering. De hoogste biomassawaarden worden gemeten op de blanco locaties (beheer = niets doen). In het Rozenwaterveld begint de podzolering al en de ontkalkingsdiepte is relatief groot. Op gechopperde locaties is de ontkalkingsdiepte wel kleiner, maar nog steeds aanwezig. In het infiltratiegebied (vlak achter de zeereep) is ontkalking nauwelijks aanwezig, ook niet op blanco locaties. Onderzoek aan bodem en biomassa na chopperproef in de Amsterdamse Waterleidingduinen 2003

7

8 1 Inleiding In opdracht van het Waterleidingbedrijf Amsterdam is door ons in juli 2003 een bodem- en biomassaonderzoek uitgevoerd op locaties waar een proef met beheermaatregelen is uitgevoerd (chopperen van duinvegetatie). Door het onderzoek moet duidelijk worden welke invloed chopperen tot een diepte van 5 cm zal hebben op de biomassa en op de ontkalking. Ter vergelijking zijn ook monsters verzameld op referentielocaties (doelvegetatie) en blanco locaties (uitgangssituatie, geen beheer). De Amsterdamse Waterleidingduinen liggen juist ten zuiden van Zandvoort en strekken zich uit tot ongeveer Noordwijkerhout (fig. 1.1). Binnen de Amsterdamse Waterleidingduinen liggen de onderzoekslocaties in het Rozenwaterveld en in het Westerveld en Klein Zwarteveld (fig. 1.1). De Amsterdamse Waterleidingduinen is een infiltratiegebied van rivierwater voor de winning van schoon, door de duinen gefilterd, drinkwater. Omdat de duinen zijn vastgelegd en (te) weinig verstuiving met kalkrijk zand plaatsvindt, ontkalkt de bovengrond. Tevens vindt verrijking met stikstof vanuit de lucht plaats. Hierdoor verdwijnt het voor het gebied typische en waardevolle kalkminnende schrale duingrasland. Door het verwijderen van de ontkalkte en verrijkte bovengrond, kan verstoorde vegetatie worden hersteld. In het najaar van 2002 is als proefmaatregel ca. 4 ha begroeiing gechopperd, waarbij de vegetatie en de bovenlaag van de bodem (5 cm) werden verwijderd. Het doel is het herstel van het verruigde en vergraste duingrasland. Onderzoek aan bodem en biomassa na de chopperproef in de Amsterdamse Waterleidingduinen

9 Fig Overzicht van de ligging van de Amsterdamse Waterleidingduinen en van de ligging van de onderzoekslocaties. Rozenwaterveld DU1 t/m 5 en Westerveld/Klein Zwarteveld KW1, 4, 5, 7 en 8. Zie bijlage 2a-c voor exacte ligging. 2 Onderzoek aan bodem en biomassa na de chopperproef in de Amsterdamse Waterleidingduinen 2003

10 2 Methode 2.1 Locaties In fig. 1.1 zijn de locaties van de plotjes weergegeven waar eerder in het jaar vegetatieopnamen zijn gemaakt in opdracht van het Waterleidingbedrijf Amsterdam en waar onze waarnemingen ook werden gedaan. Er zijn per locatie drie of vier plotjes met de kenmerken: Niets doen controle, verruigde uitgangssituatie 10 plotjes Chopperen tot 5 cm diepte 15 plotjes Referentie niet verruigd duingrasland 10 plotjes Op een vastgelegd hoekpunt van het plotje, op een homogene en representatieve plaats, werden vegetatie, strooisel, dode vegetatie en bodem verzameld en een boring verricht (bijlage 2). 2.2 Biomassa meting Vegetatie In het veld werd op een hoekpunt van een plotje (zie bijlage 2) met een raster een oppervlakte van 25x25 cm afgebakend. Rondom deze oppervlakte werd de vegetatie verwijderd, waardoor duidelijk de te bemonsteren biomassa zichtbaar werd. De vegetatie werd geknipt en in het veld werd levende en dode vegetatie gescheiden. Door de droogte was het onderscheid tussen levend en dood materiaal niet altijd even duidelijk (vooral bij grasachtigen), maar er is afgegaan op de aanwezigheid van intacte bloeistengels. Het meeste dode materiaal ligt plat op de grond. Het levende materiaal werd gescheiden in hogere planten (zaadplanten) en mossen plus korstmossen. Strooisel Nadat de vegetatie was verwijderd, werd met een harkje het strooisel van de bodem geschraapt en verzameld. Voor de dikte van de laag werd afgegaan op de profielbeschrijving. Bodem Van de eerste 5 cm van het minerale deel werd een bodemmonster verzameld voor de bepaling van de ph-kcl. Klasse-indeling voor ontkalking is: 1 kalkloos/kalkarm <0,5% CaCO3 2 kalkarm 0,5-1% CaCO3 3 kalkrijk >2-2% CaCO3 2.3 Profielbeschrijving Met behulp van een humushapper (vlgs. Wardenaar) werd, op ongeveer dezelfde locatie waar de vegetatie werd verzameld, de bovenste 40 cm van het profiel bemonsterd. Dit profiel werd volgens de richtlijnen van Onderzoek aan bodem en biomassa na de chopperproef in de Amsterdamse Waterleidingduinen

11 Fig Het met de humushapper verzamelde profiel wordt onderzocht (DU4c). Klinka beschreven, de dikte van de horizonten werd gemeten en de ontkalkingsdiepte bepaald met 10% zoutzuur. 2.4 Horizonten In tabel 2.1 worden de onderscheiden horizonten met omschrijving opgesomd. Horizont Materiaal Omschrijving Toevoeging F ectorganisch gedeeltelijk verteerd strooisel m=mos M ectorganisch mat van afgestorven/levende graswortels A endorganisch/mineraal geheel of vrijwel geheel omgezette organische stof h=humus; b=bedolven E mineraal uitspoelings (eluviale) horizont; loodzand B mineraal inspoelingshorizont C mineraal niet door bodemvormende processen veranderd AE, AC, AB, BC mineraal overgang tussen horizonten A/C mineraal heterogene laag met A en C Tabel 2.1. Onderscheiden horizonten. Een M achter een minerale horizont geeft aan dat er afgestorven graswortels aanwezig zijn. Een AE horizont is een A-horizont met veel loodzand (uitspoeling in micropodzolen). Het zelfde cijfer vóór een lettercode, geeft aan dat de betreffende horizont uit het moedermateriaal (=C-horizont) bestaat; de verschillen zijn door bodemkundige processen ontstaan. Een cijfer achter de lettercode is een nadere onderverdeling van een horizont (b.v. verschil in wortel-, humus- of kalkgehalte; Locher & de Bakker, 1990). 2.5 Analyses De vegetatie- en strooiselmonsters werden bij 110 C gedroogd ten behoeve van het drooggewicht en na het drogen gewogen. Het bodemmonster werd gedroogd bij C en gemalen (<0,5 mm). De ph-kcl werd bepaald door extractie van het gemalen materiaal met 1M KCl oplossing (verhouding 1 gewichtdeel grond en 2,5 volumedelen oplossing). De ph werd gemeten met een SenIon378 (Hach). 4 Onderzoek aan bodem en biomassa na de chopperproef in de Amsterdamse Waterleidingduinen 2003

12 3 Metingen 3.1 Levende biomassa Hogere planten In tabel 3.1 is het drooggewicht van de levende vegetatie te zien. Het blijkt dat het gewicht het hoogst is op de verruigde, onbehandelde locaties (blanco; fig. 3.1 en 3.2). Het drooggewicht op de referentieen gechopperde locaties is vergelijkbaar, hoewel op de gechopperde locaties de laagste waarden voorkomen. Dit geldt vooral voor het Rozenwaterveld. In het infiltratiegebied daarentegen, is wel verschil tussen referentie en chopperen vast te stellen. Daar is soms het drooggewicht op de blanco plaatsen ook erg laag. Mossen Het blijkt dat de mossen niet de trend volgen van de hogere planten. Er is geen duidelijk verschil tussen de beheervormen. Op de gechopperde locaties is geen mos aanwezig (fig. 3.1 en 3.2). In de plotjes in het infiltratiegebied is het drooggewicht van de mossen vaak hoger dan in het Rozenwaterveld. De mossen bestaan soms voor een groot deel uit korstmos levende hogere planten levende mossen Rozenwaterveld referentie DU 1a referentie DU 2a referentie DU 3a referentie DU 4a referentie DU 5a blanco DU 1b blanco DU 2b blanco DU 3b blanco DU 4b blanco DU 5b DU 1c DU 1d DU 2c DU 2d DU 3c g/m2 Fig Het drooggewicht van de levende hogere planten en mossen in het Rozenwaterveld. Er is duidelijk verschil te zien tussen de beheervormen. DU 3d DU 4c DU 4d DU 5c DU 5d Onderzoek aan bodem en biomassa na de chopperproef in de Amsterdamse Waterleidingduinen

13 levende hogere planten levende mossen Infiltratiegebied referentie KW 1a referentie KW 4a referentie KW 5a referentie KW 7a referentie KW 8a blanco KW 1b blanco KW 4b blanco KW 5b blanco KW 7b blanco KW 8b g/m2 Fig Het drooggewicht van de levende hogere planten en mossen in het Infiltratiegebied. KW 1c KW 4c KW 5c KW 7c KW 8c 3.2 Dode biomassa De dode vegetatie was door de droogte soms moeilijk te onderscheiden van het levende materiaal. Een zekere mate van onnauwkeurigheid is hierdoor bij de drooggewicht waarden aanwezig. Dit is moeilijk te kwantificeren, maar zal rond 10% liggen. Op het Rozenwaterveld is op de blanco locaties het meeste dode materiaal aanwezig. Nu en dan zijn kleinere hoeveelheden aanwezig op de referentie- en gechopperde locaties (fig. 3.3). In het infiltratiegebied wordt dode vegetatie (en strooisel) alleen op de blanco locaties gevonden (fig. 3.4) dode vegetatie strooisel 800 Rozenwaterveld g/m referentie DU 1a referentie DU 2a referentie DU 3a referentie DU 4a referentie DU 5a blanco DU 1b blanco DU 2b blanco DU 3b blanco DU 4b blanco DU 5b DU 1c DU 1d DU 2c DU 2d DU 3c DU 3d DU 4c DU 4d DU 5c DU 5d Fig Drooggewicht dode vegetatie en strooisel op het Rozenwaterveld. Beide waarden zijn het hoogst op de blanco locaties. 6 Onderzoek aan bodem en biomassa na de chopperproef in de Amsterdamse Waterleidingduinen 2003

14 dode vegetatie strooisel 800 Infiltratiegebied g/m referentie KW 1a referentie KW 4a referentie KW 5a referentie KW 7a referentie KW 8a blanco KW 1b blanco KW 4b Fig Drooggewicht dode vegetatie en strooisel in het Infiltratiegebied. Alleen op blanco locaties is dode vegetatie aanwezig. blanco KW 5b blanco KW 7b 3.3 Strooisel Strooisel is op het Rozenwaterveld vooral en in vergelijkbare hoeveelheden aanwezig in de blanco plotjes. Strooisel is op het Rozenwaterveld bijna alleen aanwezig op blanco en referentie locaties (fig. 3.3). Op zulke plaatsen is vaak dieper ontkalkt (tabel 3.1). In het Infiltratiegebied, met minder ontkalking en hogere ph-kcl is alleen op blanco locaties strooisel aanwezig (fig. 3.4). Mogelijk bestaat een deel van dat strooisel uit dode vegetatie en/of afgestorven wortels. Door de droogte was dat onderscheid soms moeilijk te zien. 3.4 Zuurgraad In tabel 3.1 is de ph-kcl te zien van de bovenste 5 cm van het profiel. In fig. 3.5 is duidelijk het verschil in ph-kcl te zien tussen het Rozenwaterveld en het Infiltratiegebeid. Het gemiddelde is in het Rozenwaterveld 1,8 ph-eenheden lager dan in het Infiltratiegebied. De ontkalkingsdiepte is in het infiltratiegebied ook veel kleiner; in het Rozenwaterveld ligt dat steeds tussen enkele centimeters en bijna 30 cm (tabel 3.1). 3.5 Ontkalkingdiepte De ontkalkingsdiepte is aangegeven vanaf het begin van de minerale horizont (dus zonder F en/of M horizont). Bij klasse 2 eindigt de ontkalking. blanco KW 8b KW 1c KW 4c KW 5c KW 7c KW 8c Onderzoek aan bodem en biomassa na de chopperproef in de Amsterdamse Waterleidingduinen

15 9,0 gemiddelde 8,5 8,0 7,5 Infiltratiegebied 7,0 ph KCl 6,5 6,0 Rozenwaterveld 5,5 5,0 4,5 4,0 DU DU DU DU DU DU DU DU DU DU DU DU DU DU DU DU DU DU DU DU KW KW KW KW KW KW KW KW KW KW KW KW KW KW KW 1a 1b 1c 1d 2a 2b 2c 2d 3a 3b 3c 3d 4a 4b 4c 4d 5a 5b 5c 5d 1a 1b 1c 4a 4b 4c 5a 5b 5c 7a 7b 7c 8a 8b 8c plotjes Fig ph-kcl in het Rozenwaterveld (DU nummers) en in het infiltratiegebied (KW nummers). De gemiddelde ph verschilt 1,8 ph-eenheden. Rozenwaterveld Infiltratiegebied Intern AWD Hoek- Drooggewicht ph Org. Beheer nr. nr. punt levende dood strooisel som KCl stof hogere mossen dood + planten strooisel Ontkalking s- diepte g/m2 cm % 1 DU 1a ZO 118,62 393,42 44,80 229,70 274,50 5,06 1,5 4 referentie 2 DU 1b NO 575,34 246,66 343,44 498,77 842,21 4,46 29,0 8 blanco 3 DU 1c W 172,51 39,39 39,39 5,24 10,0 2 4 DU 1d ZO 529,26 36,90 36,90 6,10 8,0 3 5 DU 2a ZO 109,98 525,84 24,22 501,41 525,63 4,90 5,5 3 referentie 6 DU 2b NO 428,99 181,12 262,96 478,62 741,58 6,09 8,5 4 blanco 7 DU 2c Z 226,82 5,08 12,0 2 8 DU 2d NW 174,80 86,20 50,26 136,46 4,80 11,0 4 9 DU 3a NO 196,40 63,17 327,12 327,12 5,43 10,5 4 referentie 10 DU 3b ZW 779,17 315,94 69,26 386,22 455,49 4,88 7,5 3 blanco 11 DU 3c N 44,64 5,82 8, DU 3d Z 115,42 6,49 10, DU 4a Z 236,85 501,89 16,00 42,05 58,05 6,64 5,5 3 referentie 14 DU 4b Z 696,37 110,08 360,40 470,48 5,17 13,5 4 blanco 15 DU 4c ZO 9,78 6,19 8, DU 4d ZW 39,73 6,41 0, DU 5a Z 180,72 290,78 82,50 150,00 232,50 6,43 13,0 3 referentie 18 DU 5b ZW 565,36 431,92 353,18 785,10 5,90 17,0 3 blanco 19 DU 5c ZO 138,58 66,02 66,02 5,72 10, DU 5d ZO 79,17 67,09 67,09 5,56 11, KW 1a W 178, ,48 6,71 0,0 0,5 referentie 22 KW 1b NO 837,41 351,98 32,45 40,46 72,91 7,40 0,0 3 blanco 23 KW 1c NO 33,76 8,12 0,0 0,5 24 KW 4a W 32,53 251,09 7,23 6,0 1,5 referentie 25 KW 4b ZW 68,24 660,83 140,10 98,00 238,10 5,17 6,5 3 blanco 26 KW 4c ZW 40,27 6,27 0,0 0,5 27 KW 5a N 164,85 401,74 7,62 0,0 2 referentie 28 KW 5b N 114,75 122,30 354,19 224,78 578,97 7,41 0,0 2 blanco 29 KW 5c N 96,29 11,73 11,73 7,95 0, KW 7a ZW 392,83 675,52 19,76 19,76 7,65 0,0 2 referentie 32 KW 7b Z 32,93 36,85 421,15 88,20 509,35 8,15 0,0 2 blanco 30 KW 7c Z 112,03 8,20 0, KW 8a N 159,57 889,70 8,13 0,0 0,5 referentie 34 KW 8b Z 193,23 96,32 313,20 269,07 582,27 7,58 4,0 0,5 blanco 35 KW 8c N 10,32 7,73 0,0 0,5 Tabel 3.1. De gemeten drooggewichten in g/m 2. Tevens is de ph- KCl, het in het veld geschatte organische stof gehalte, de ontkalkingsdiepte en het beheer opgegeven. In bijlage 3 is deze tabel gerangschikt naar beheer weergegeven. (1) de ontkalkingsdiepte is opgegeven in cm vanaf de top van de minerale bodem. Dus zonder de M of F horizonten. 8 Onderzoek aan bodem en biomassa na de chopperproef in de Amsterdamse Waterleidingduinen 2003

16 4 Profielbeschrijvingen Algemeen In bijlage 1 zijn de profielbeschrijvingen te zien en het hoekpunt van het plotje waarop de boring heeft plaatsgehad. In bijlage 2 is dat hoekpunt ook op luchtfoto s aangegeven. In de opnamen van het Rozenwaterveld (DU1 t/m 5), die het verst van de zeereep liggen, komen op veel plaatsen al zwak tot matig ontwikkelde micropodzolen voor, in de opnamen aangegeven met een BC-horizont. Ook het voorkomen van veel loodzand (E horizont) wijst al op een verzuring van de bovengrond. Dat blijkt ook uit de ontkalkingsdiepte. De opnamen van het infiltratiegebied (KW1, 4, 5, 7 en 8) zijn wat betreft de minerale delen vrijwel overal kalkrijk tot zeer kalkrijk. Hoewel men ook hier al ziet dat in sommige plotjes (KW4a+b) in de ACM-horizont ontkalking begint op te treden. Een fraai voorbeeld van ontkalking en podzolering is te zien in opname KW4b (fig. 4.7). Hier komt op cm-mv een overstoven humeuze vegetatieband (Ahb) voor. Deze Ahb horizont is ontstaan gedurende een lange stildstandfase in de duinvorming ter plaatse. Onder deze humeuze band is een goed ontwikkeld humuspodzol gevormd, die door deze ontwikkeling kalkarm is geworden (bijl. 1f en fig. 4.7). Het zand dat eroverheen gestoven is, is tot op de overgang van ACM-horizont en C1-horizont ontkalkt. Duinlandschap in het Rozenwaterveld vanaf plotje DU4. Onderzoek aan bodem en biomassa na de chopperproef in de Amsterdamse Waterleidingduinen

17 Locaties Met de gegevens van de profielbeschrijvingen (bijlage 1) zijn staafdiagrammen gemaakt die de samenstelling van het profiel visueel duidelijk maken. Overgangshorizonten (zoals BC of AE) zijn aangegeven met de kleuren van de samenstellende horizonten. In de figuren is ook de ontkalkingsdiepte aangegeven. Het punt geeft aan waar de kalkklasse 2 of hoger begint (zie voor kalkklassen pagina 3). Soms is bij de diagrammen een foto van profielen weergegeven. Beheer a referentie b blanco c+d gechopperd 4.1 Rozenwaterveld DU1 Op de locatie DU1 is zand opgebracht en de horizonten zijn hierdoor heterogeen (fig. 4.1). In het referentieplotje heeft zich een humuslaag gevormd en is een dichte wortelmat aanwezig. Het blanco plotje DU1b wijkt van de overige plotjes af door de aanwezigheid van een AEM-horizont; een dichte wortelmat met humus en uitlogingskenmerken (podzolering). Dit plotje is het diepst ontkalkt. De gechopperde plotjes (DU1c en DU1d) hebben geen duidelijke A-horizont meer, maar wel een heterogene A/C-horizont. De ontkalking is ondieper dan in het blanco plotje. 4.2 Rozenwaterveld DU2 In het referentieplotje (DU2a) heeft zich een laag gedeeltelijk verteerd strooisel (met wortelmat) gevormd en daaronder een uitspoelingslaag (AE; fig. 4.2). Het blanco plotje (DU2b) heeft eveneens een dunne laag gedeeltelijk verteerd strooisel, met daaronder een humuslaag met uitspoeling. Bij de gechopperde plotjes is in DU2c een dikke uitspoelingslaag aanwezig en de ontkalking gaat tot de overgang naar de minerale horizont (C). 5 DU1a DU1b DU1c DU1d C BC A/C AEM AhM kalkhoudend/rijk cm-mv Fig Profielen van de locatie Rozenwaterveld DU1. Op de foto het profiel in situ van plotje DU1a met vegetatie. 10 Onderzoek aan bodem en biomassa na de chopperproef in de Amsterdamse Waterleidingduinen 2003

18 Fig Profielen van de locatie Rozenwaterveld DU DU2a DU2b DU2c DU2d C BC AC AE ACM M kalkhoudend/rijk -15 cm-mv Rozenwaterveld DU3 In het referentieplotje en het blanco plotje (resp. DU3a en 3b) is een laag wortelmateriaal van grassen en dood mos (M-horizont) aanwezig. Daaronder bevindt zich een uitspoelingslaag met wortelresten en de ontkalking gaat tot het einde van deze AEM-horizont. Bij de gechopperde plotjes (DU3c+3d) ontbreekt de M-horizont, maar de uitspoelingslaag is nog wel aanwezig (fig. 4.3). Bij plotje DU3b en c is een bedolven Ah horizont met humuspodzol waargenomen; een relict van een vroegere stilstandfase in de duinvorming. Het overgestoven zand is al weer tot het begin van de BC-horizont ontkalkt. Fig Profielen van de locatie Rozenwaterveld DU DU3a DU3b DU3c DU3d C Ahb C BC AC AE AEM M kalkhoudend/rijk -15 cm-mv Onderzoek aan bodem en biomassa na de chopperproef in de Amsterdamse Waterleidingduinen

19 4.4 Rozenwaterveld DU4 In het referentie en blanco plotje (resp. DU4a en 4b) is resp. een niet verteerde (M) en wel verteerde (F) laag met organisch materiaal aanwezig. In het referentie plotje volgt daaronder een uitspoelingslaag met humus (AE) en in het blanco plotje zijn daar ook nog wortels aanwezig (AEM) met daaronder een inspoelingslaag (AB-horizont; fig. 4.4)). Bij de gechopperde plotjes (DU4c+4d) ontbreekt de laag met organisch materiaal, maar resten van de humushoudende lagen zijn nog wel aanwezig. De ontkalking is het verst gevorderd bij het blanco plotje. Beheer a referentie b blanco c+d gechopperd 5 DU4a DU4b DU4c DU4d cm-mv C BC AB AE AEM AhM M F kalkhoudend/rijk Fig Profielen van de locatie Rozenwaterveld DU4. Op de foto s het profiel in situ van plotje DU4a (links), 4c (midden) en 4d (rechts), waarop ook een indruk van de vegetatie is te zien 12 Onderzoek aan bodem en biomassa na de chopperproef in de Amsterdamse Waterleidingduinen 2003

20 4.5 Rozenwaterveld DU5 Zowel in het referentie (DU5a) als in het blanco (DU5b) plotje is een viltige graswortellaag aanwezig (M-horizont). In het referentie plotje is daaronder een humushoudende uitspoelingslaag (AE) aanwezig, die bij het blanco plotje ook nog een dichte wortelmassa heeft (AEM; fig. 4.5). De gechopperde plotjes (DU5c+d) hebben geen onverteerde organische laag meer, maar wel een humushoudende uitspoelingslaag. De ontkalking is het diepst in het blanco plotje; in de gechopperde plotjes is de ontkalking ondieper door het chopperen. 5 DU5a DU5b DU5c DU5d C BC AE Ah AEM AhM M kalkhoudend/rijk cm-mv Fig Profielen van de locatie Rozenwaterveld DU5. Onderzoek aan bodem en biomassa na de chopperproef in de Amsterdamse Waterleidingduinen

21 4.6 Infiltratiegebied KW1 Terwijl in het blanco plotje (KW1b) een viltige wortelmat is ontwikkeld op een humushoudende laag met wortels, ontbreekt die wortelmat in het referentieplotje (KW1a). Alle humus is verdwenen door het chopperen (fig. 4.6; KW1c). Geen van de drie plotjes zijn ontkalkt. Beheer a referentie b blanco c+d gechopperd 10 KW1a KW1b KW1c 5 0 C AC ACM M kalkhoudend/rijk -5 cm-mv Fig Profielen van de locatie Infiltratiegebied KW1. Op de foto het profiel in situ van plotje KW1a (links) en KW1b (rechts), terwijl ook de vegetatie is te zien. 14 Onderzoek aan bodem en biomassa na de chopperproef in de Amsterdamse Waterleidingduinen 2003

22 4.7 Infiltratiegebied KW4 Zowel in het referentie als in het blanco (resp. KW4a en 4b) plotje is een humushoudende, minerale laag met veel dode wortels aanwezig, die is ontkalkt (fig. 4.7). Bij het gechopperde plotje (KW4c) ontbreekt de humushoudende laag en er is geen ontkalking. In het blanco plotje is op cm-mv een overstoven humuslaag (Ahb) aanwezig waaronder een micropodzol voorkomt. Het profiel wordt afgedekt door een wortelmat (M). Het overstoven profiel is ontkalkt tot 27 cm-mv of 11 cm onder het begin van de Ahb horizont. 10 KW4a KW4b KW4c C BC Ahb C ACM M kalkhoudend/rijk cm-mv Fig Profielen van de locatie Infiltratiegebied KW4. Op de foto het profiel in situ van plotje KW4a (links) en KW4b (rechts), terwijl ook de vegetatie is te zien. Onderzoek aan bodem en biomassa na de chopperproef in de Amsterdamse Waterleidingduinen

23 KW5a KW5b KW5c C AC M kalkhoudend/rijk -5 cm-mv Fig Profielen van de locatie Infiltratiegebied KW5. Op de foto het profiel in situ van plotje KW5b met vegetatie. 4.8 Infiltratiegebied KW5 In het referentie plotje (KW5a) is een licht humushoudende bovenlaag aanwezig en in het blanco plotje (KW5b) een dikke laag met gedeeltelijk verteerde viltige wortelmat, die geheel ontkalkt is (fig. 4.8). Het gechopperde plotje (KW5c) heeft een uitspoelingshorizont (AC) die kalkrijk is. 4.9 Infiltratiegebied KW7 In het blanco plotje (KW7b) is een humuslaag met dichte wortelmat (ACM) aanwezig, die in het referentie plotje (KW7a) ontbreekt. In het blanco plotje is een ondergestoven humushorizont aanwezig op cm-mv (fig. 4.9). In het gechopperde plotje (KW7c) is een humushoudende uitspoelingslaag aanwezig. Er is nergens ontkalking opgetreden Infiltratiegebied KW8 Het blanco plotje (KW8b) heeft een dikke toplaag met een dichte viltige wortelmat (M-horizont). In het referentieplotje (KW8a) is de toplaag humushoudend. In het gechopperde plotje (KW8c) is de humus geheel verdwenen (fig. 4.11). Er is geen ontkalking in KW8, met uitzondering van de wortelmat in KW8b. 16 Onderzoek aan bodem en biomassa na de chopperproef in de Amsterdamse Waterleidingduinen 2003

24 Beheer a referentie b blanco c+d gechopperd KW7a KW7b KW7c C Ahb C AC AE ACM M kalkhoudend/rijk cm-mv Fig Profielen van de locatie Infiltratiegebied KW7. In fig is de vegetatie te zien van KW7c. Fig Vegetatie op de locatie van plotje KW7c (Infiltratiegebied). Onderzoek aan bodem en biomassa na de chopperproef in de Amsterdamse Waterleidingduinen

25 10 KW8a KW8b KW8c 5 0 C AC M kalkhoudend/rijk -5 cm-mv Fig Profielen van de locatie Infiltratiegebied KW8. Op de foto het profiel in situ van plotje KW8a. Fig Vegetatie met korstmossen op de locatie van het plotje KW8a (Infiltratiegebied). 18 Onderzoek aan bodem en biomassa na de chopperproef in de Amsterdamse Waterleidingduinen 2003

26 Literatuur Kemmers, R.H. & R.W. de Waal, Ecologische typering van bodems. 1. Raamwerk en humustypologie. 2. Humusvormtypologie van korte vegetatie. 3. Van typering naar kartering. Alterra, Wageningen. Green, R.N., R.L. Trowbridge & K. Klinka, Towards a Taxonomic Classification of Humus Forms. Forest Science Monograph, 29. Locher, W.P. & H. de Bakker, Bodemkunde van Nederland. Deel 1: Algemene bodemkunde. Den Bosch. Til, M. van, Herstelbeheer vergraste duingraslanden in de Amsterdamse Waterleidingduinen (monitoringplan). Gemeentewaterleidingen Amsterdam. Onderzoek aan bodem en biomassa na de chopperproef in de Amsterdamse Waterleidingduinen

27 20 Onderzoek aan bodem en biomassa na de chopperproef in de Amsterdamse Waterleidingduinen 2003

28 Bijlagen Onderzoek aan bodem en biomassa na de chopperproef in de Amsterdamse Waterleidingduinen

29 22 Onderzoek aan bodem en biomassa na de chopperproef in de Amsterdamse Waterleidingduinen 2003

30 Bijlage 1a. De beschrijving van de profielen. DU1. De ectorganische horizonten F en M liggen boven maaiveld. Boringnr. DU1a piket ZO 1AhM 0-1,5 5 1 zeer veel wortels 1A/C1 1, heterogeen opgebracht humeus zand 1A/C heterogeen opgebracht zwak humeus zand 1C <1 3 ongestoord Minder dan 5 mm F horizont + zand. Boringnr. DU1b piket NO 1AEM zeer veel dode en levende wortels 1AEM zeer veel dode en levende wortels 1BC 8-29 <1 1 Licht bruin geel, matige podzolering 1C <1 3 Licht bruin geel, matige podzolering Boringnr. DU1c piket W 1A/C heterogeen opgebracht zand 1A/C heterogeen opgebracht zand 1C <1 3 ongestoord Boringnr. DU1d piket ZO 1A/C met loodzand, opgebracht zand 1A/C opgebracht zand 1C opgebracht zand Onderzoek aan bodem en biomassa na de chopperproef in de Amsterdamse Waterleidingduinen

31 Bijlage 1b. De beschrijving van de profielen. DU 2. De ectorganische horizonten F en M liggen boven maaiveld.. Boringnr. DU2a piket ZO M -1,5-0 afgestorven mossen + wortelmat + iets zand 1AE 0-1, veel levende wortels 1AC 1,5-5, C1 5, <1 2 1C2 15,5-40 <1 3 Boringnr. DU2b piket N+D306 M -0,5-0 wortelvilt 1AE 0-4,5 4 1 veel wortels en loodzand 1AC1 4,5-8,5 2 1 veel wortels en loodzand 1AC2 8,5-13, C c 13,5-40 <1 3 Boringnr. DU2c piket Z 1AE veel loodzand 1BC 12-14,5 1 2 zeer licht bruin 1C 14,5-40 <1 3 Boringnr. DU2d piket NW 1ACM met loodzand 1BC zwakke podzolering 1BC C < Onderzoek aan bodem en biomassa na de chopperproef in de Amsterdamse Waterleidingduinen 2003

32 Bijlage 1c. De beschrijving van de profielen.du3. De ectorganische horizonten F en M liggen boven maaiveld. Boringnr. DU3a piket NO M -0,5-0 dood mos en dode wortels en gras 1AEM 0-10,5 4 1 veel loodzand 1AC 10,5-20,5 1 1/2 1C 20,5-40 <1 3 Boringnr. DU3b piket ZW M -1-0 dode graswortels en dood mos AEM veel dode en levende wortels + veel loodzand 1BC lichte podzolering 1C <1 3 1Ahb overstoven vegetatieband 1C <1 3 Boringnr. DU3c piket N 1AEM veel wortels en loodzand 1BC vrij zwakke podzolering 1BC vrij zwakke podzolering 1Ahb overstoven vegetatieband 1C Boringnr. DU3d piket Z 1AE veel loodzand 1C <1 3 Onderzoek aan bodem en biomassa na de chopperproef in de Amsterdamse Waterleidingduinen

33 Bijlage 1d. De beschrijving van de profielen. DU4. De ectorganische horizonten F en M liggen boven maaiveld. Boringnr. DU4a piket Z M -0,5-0 wortelmat 1AhM zeer veel dode en levende wortels 1AE veel loodzand 1AE C 9-40 <1 3 Boringnr. DU4b piket Z Fm -0,5-0 afgestorven mos 1AEM 0-8,5 4 1 veel wortels 1AB 8,5-13, BC 13,5-16,5 1 2 zwakke podzolering 1C 16,5-40 <1 3 Boringnr. DU4c piket ZO 1AEM 0-3,5 2 1 veel loodzand en wortels 1BC1 3, zwakke podzolering 1BC2 8-11,5 1 2 zwakke podzolering 1BC3 11,5-19,5 <1 3 1C 19,5-40 <1 3 Boringnr. DU4d piket ZW 1AB wat loodzand 1BC C < Onderzoek aan bodem en biomassa na de chopperproef in de Amsterdamse Waterleidingduinen 2003

34 Bijlage 1e. De beschrijving van de profielen. DU5. De ectorganische horizonten F en M liggen boven maaiveld. Boringnr. DU5a piket Z M -1-0 viltige wortellaag + iets zand AhM wortelmat 1AE sterk doorworteld 1C <1 3 Boringnr. DU5b piket ZW M -2-0 dood mos, dood gras en wortels 1AEM zeer veel wortelmassa + loodzand 1BC goed ontwikkeld micropodzol B 1BC <1 2/3 zwakke podzolering 1C <1 3 Boringnr. DU5c piket ZO 1AE veel loodzand 1BC goed ontwikkeld micropodzol B 1BC <1 2/3 lichte podzolering 1C <1 3 Boringnr. DU5d piket ZO 1AE veel loodzand 1BC zwakke podzolering 1C <1 3 Onderzoek aan bodem en biomassa na de chopperproef in de Amsterdamse Waterleidingduinen

35 Bijlage 1f. De beschrijving van de profielen. KW1+4. De ectorganische horizonten F en M liggen boven maaiveld. Boringnr. KW1a piket W 1AC 0-8 0,5 3 zwak ontwikkeld, veel schelpengruis 1C 8-40 <1 3 Boringnr. KW1b piket NO M -3-0 viltige wortelmat 1ACM zeer veel wortels 1C 9-40 <1 3 Boringnr. KW1c piket NO 1C ,5 3 Boringnr. KW4a piket W 1ACM 0-6 1,5 1 zeer veel wortels 1C 6-40 <1 3 tot 20 cm nog veel wortels Boringnr. KW4b piket ZW M -1,5-0 viltige wortelmat 1ACM 0-5,5 3 1 mat van wortels 1C1 6,5-16 <1 3 1Ahb overstoven vegetatieband 1BC goed ontwikkeld overstoven micropodzol 1C <1 3 Boringnr. KW4c piket ZW 1C 0-40 < Onderzoek aan bodem en biomassa na de chopperproef in de Amsterdamse Waterleidingduinen 2003

36 Bijlage 1g. De beschrijving van de profielen. KW5+7. De ectorganische horizonten F en M liggen boven maaiveld. Boringnr. KW5a piket N Datum AC veel schelpengruis 1C 4-40 <1 3 Boringnr. KW5b piket N Datum M -5,5-0 viltige wortelmat met zand en schelpengruis 1AC vrij veel schelpengruis 1C 1-40 <1 3 vrij veel schelpengruis Boringnr. KW5c piket N Datum AC iets loodzand 1C <1 3 zeer kalkrijk Boringnr. KW7a piket ZW Datum AC zeer kalkrijk, veel schelpengruis 1C 9-40 <1 3 zeer kalkrijk, veel schelpengruis Boringnr. KW7b piket Z Datum M -0,5-0 viltige wortelmat 1ACM zeer veel wortels 1C <1 3 1Ahb overstoven vegetatieband 1C <1 3 Boringnr. KW7c piket Z Datum AE met wat loodzand 1C 4-40 <1 3 veel schelpengruis Onderzoek aan bodem en biomassa na de chopperproef in de Amsterdamse Waterleidingduinen

37 Bijlage 1h. De beschrijving van de profielen. KW8. De ectorganische horizonten F en M liggen boven maaiveld. Boringnr. KW8a piket N Datum AC 0-6 0,5 3 zwak ontwikkelde horizont, veel schelpengruis 1C 6-40 <1 3 veel schelpengruis Boringnr. KW8b piket Z Datum M viltige wortelmat M idem met wat zand C1 0-4 <1 1 C <1 3 Boringnr. KW8c piket N Datum C 0-40 < Onderzoek aan bodem en biomassa na de chopperproef in de Amsterdamse Waterleidingduinen 2003

38 Bijlage 2a. De ligging van de plotjes binnen de onderzoekslocaties. Met een pijl is aangegeven op welk hoekpunt (buiten het plotje) de bodem is bemonsterd. Rozenwaterveld. Onderzoek aan bodem en biomassa na de chopperproef in de Amsterdamse Waterleidingduinen

39 Bijlage 2b. De ligging van de plotjes binnen de onderzoekslocaties. Met een pijl is aangegeven op welk hoekpunt (buiten het plotje) de bodem is bemonsterd. Infiltratiegebied KW1, 4 en Onderzoek aan bodem en biomassa na de chopperproef in de Amsterdamse Waterleidingduinen 2003

40 Bijlage 2c. De ligging van de plotjes binnen de onderzoekslocaties. Met een pijl is aangegeven op welk hoekpunt (buiten het plotje) de bodem is bemonsterd. Infiltratiegebied KW7 en 8. Onderzoek aan bodem en biomassa na de chopperproef in de Amsterdamse Waterleidingduinen

41 Bijlage 3. De gemeten droogewichten, gerangschikt naar beheer. Intern AWD Hoek- Drooggewicht ph Org. AWD Beheer nr. nr. punt levend dood strooisel som KCl stof nr. hoge mossen dood + geschat planten strooisel g/m2 cm-mv % 1 DU 1a ZO 118,62 393,42 44,80 229,70 274,50 5,06 1,5 4 DU 1a referentie 5 DU 2a ZO 109,98 525,84 24,22 501,41 525,63 4,90 7,0 3 DU 2a referentie 9 DU 3a NO 196,40 63,17 327,12 327,12 5,43 11,0 4 DU 3a referentie 13 DU 4a Z 236,85 501,89 16,00 42,05 58,05 6,64 6,0 3 DU 4a referentie 17 DU 5a Z 180,72 290,78 82,50 150,00 232,50 6,43 17,0 3 DU 5a referentie 2 DU 1b NO 575,34 246,66 343,44 498,77 842,21 4,46 29,0 8 DU 1b blanco 6 DU 2b NO 428,99 181,12 262,96 478,62 741,58 6,09 9,0 4 DU 2b blanco 10 DU 3b ZW 779,17 315,94 69,26 386,22 455,49 4,88 8,0 3 DU 3b blanco 14 DU 4b Z 696,37 110,08 360,40 470,48 5,17 14,0 4 DU 4b blanco 18 DU 5b ZW 565,36 431,92 353,18 785,10 5,90 19,0 3 DU 5b blanco 3 DU 1c W 172,51 39,39 39,39 5,24 10,0 2 DU 1c 4 DU 1d ZO 529,26 36,90 36,90 6,10 8,0 3 DU 1d 7 DU 2c Z 226,82 5,08 12,0 2 DU 2c 8 DU 2d NW 174,80 86,20 50,26 136,46 4,80 11,0 4 DU 2d 11 DU 3c N 44,64 5,82 8,0 3 DU 3c 12 DU 3d Z 115,42 6,49 10,0 2 DU 3d 15 DU 4c ZO 9,78 6,19 8,0 2 DU 4c 16 DU 4d ZW 39,73 6,41 0,0 2 DU 4d 19 DU 5c ZO 138,58 66,02 66,02 5,72 10,0 3 DU 5c 20 DU 5d ZO 79,17 67,09 67,09 5,56 11,0 3 DU 5d 21 KW 1a W 178, ,48 6,71 0,0 0,5 KW 1a referentie 24 KW 4a W 32,53 251,09 7,23 6,0 1,5 KW 4a referentie 27 KW 5a N 164,85 401,74 7,62 0,0 2 KW 5a referentie 31 KW 7a ZW 392,83 675,52 19,76 19,76 7,65 0,0 2 KW 7a referentie 33 KW 8a N 159,57 889,70 8,13 0,0 0,5 KW 8a referentie 22 KW 1b NO 837,41 351,98 32,45 40,46 72,91 7,40 0,0 3 KW 1b blanco 25 KW 4b ZW 68,24 660,83 140,10 98,00 238,10 5,17 6,5 3 KW 4b blanco 28 KW 5b N 114,75 122,30 354,19 224,78 578,97 7,41 0,0 2 KW 5b blanco 32 KW 7b Z 32,93 36,85 421,15 88,20 509,35 8,15 0,0 2 KW 7b blanco 34 KW 8b Z 193,23 96,32 313,20 269,07 582,27 7,58 7,0 0,5 KW 8b blanco 23 KW 1c NO 33,76 8,12 0,0 0,5 KW 1c 26 KW 4c ZW 40,27 6,27 0,0 0,5 KW 4c 29 KW 5c N 96,29 11,73 11,73 7,95 0,0 2 KW 5c 30 KW 7c Z 112,03 8,20 0,0 1 KW 7c 35 KW 8c N 10,32 7,73 0,0 0,5 KW 8c Ontkalkingsdiepte 34 Onderzoek aan bodem en biomassa na de chopperproef in de Amsterdamse Waterleidingduinen 2003