Atelier Fryslân. werkplaats voor ruimtelijke kwaliteit. Verstild getij. Een atlas van de Nederlandse Waddenkust

Transcriptie

1 Atelier Fryslân werkplaats voor ruimtelijke kwaliteit Verstild getij Een atlas van de Nederlandse Waddenkust

2

3 Verstild getij Een atlas van de Nederlandse Waddenkust Arnhem / Leeuwarden. juli. 2012

4 1. Inleiding 2. De vraag 3. Tijdbalk 4. Stormvloeden Getijdenlandschap Ondergrond 5. Bedijking Dijken en polders Watersysteem Natuur 6. Occupatie Nederzettingspatroon Steden Bereikbaarheid 7. Economie Havens en visserij Landbouw Energie en delfstoffen Kustrecreatie 8. Bestuur Bestuurlijke verschillen 9. Het vervolg Bronnen Colofon

5 ( 1 ) Inleiding

6 6 Aanleiding De vaste wal van het Nederlandse wad, de waddenkust is een landschap van rust, ruimte, duisternis, prachtige dorpen en steden en fraaie vergezichten. Tegelijkertijd is krimp een actueel thema en gaat het de regio economisch niet voor de wind. Toeristisch gezien vormt de Waddenkust een anoniem doorgangsgebied richting de druk bezochte eilanden. Dat is jammer. Tegelijkertijd zorgt de verwachte zeespiegelstijging in het kader van de klimaatverandering voor verzilting van de landbouwgronden binnendijks. De verwachte zeespiegelstijging noopt ook tot dijkversterking. Hoe gaan we andermaal de zeedijk versterken? Verder ophogen, zodat de ruimtelijke barrière tussen binnendijks gebied en buitendijks wordt vergroot of zijn er ook andere methoden? Kortom er zijn verschillende aanleidingen om integraal en samenhangend naar dit prachtige gebied te kijken vanuit het oogpunt van ruimtelijke kwaliteit. Het Regiecollege voor het Waddengebied (RCW) ondersteunt die observatie en is aanvrager van dit onafhankelijke advies van Atelier Fryslân. Doel Het doel van de studie is om, vanuit de invalshoek van ruimtelijke kwaliteit, in beeld te brengen welke kansen er liggen voor de ontwikkeling van de Waddenkust als geheel. Er gebeurt al veel in de regio. Vanuit allerlei invalshoeken zijn er initiatieven, maar de plannen zijn vaak erg lokaal, sectoraal ingestoken en weinig samenhangend. Deze studie moet een meer integrale blik op regionaal niveau bieden. Een visie die kan sturen en zorgen dat het geheel van initiatieven meer wordt dan de som der delen die het nu is. Aanpak De studie gebeurt middels ontwerpend onderzoek en met een grote inbreng vanuit het gebied middels regiobijeenkomsten. De eerste stap is een grondige en inspirerende analyse van het gebied middels een atlas. De atlas zorgt daarmee voor een gedeelde oriëntatie richting de vervolgstappen. Voor u ligt de atlas; een brede verkenning van het Noord-Hollandse, Friese en Groninger kustgebied, die een stevige basis vormt voor de verdere ideevorming. De Atlas is samengesteld door bureau Veenenbos en Bosch landschapsarchitecten (Arnhem) in nauwe samenwerking met Atelier Fryslân en de aanvrager, het RCW. Leeswijzer De atlas begint met het essay Een vergeten kust, een verstild getij dat ingaat op de vraag. Daarna volgt een tijdsbalk welke de dynamiek in de regio beschrijft van de laatste 2000 jaar. De vijf thema s uit de tijdsbalk - stormvloeden, bedijking, occupatie, economie en bestuur - vormen de volgende hoofdstukken. Per thema wordt aan de hand van kaartbeelden de huidige stand van zaken ontleed in tijd en ruimte. In de bijgevoegde teksten en beelden wordt de opbouw van dit beeld geanalyseerd en worden de ontwikkelingen geschetst. Door middel van verschillende intermezzi wordt een beeld geschetst van de pracht en bijzonderheden van het gebied. Het afsluitende essay van de atlas De dynamiek benut schetst de belangrijkste dynamiek in de regio waar de komende jaren bij aangehaakt kan worden. Atelier Fryslân, werkplaats voor ruimtelijke kwaliteit

7 t Zielhoes, Noordpolderzijl

8

9 ( 2 ) De vraag Een vergeten kust, een verstild getij

10 10 Vergeten kust De Nederlandse Waddenkust maakt deel uit van een veel groter gebied dat zich uitstrekt tot aan het Deense Esjberg. Maar waar de Waddenzee internationaal allang op de agenda staat geldt dit niet voor de kust. Bij de kust denkt het gros aan de zandstranden langs de Noordzee. Wanneer het over de wadden gaat worden in de meeste gevallen de zee en eilanden bedoeld. De hoge zeedijk staat symbool voor de scherpe scheiding. De vastelandskust is een vergeten kust. Vraag het op straat: de noordelijke regio betekent voor velen het einde van de wereld en is al net zo onbekend. Niet eens onbemind, want men heeft er werkelijk geen beeld van. Hooguit van de doorreis op weg naar één van de eilanden. Verstild De Nederlandse waddenkust lijkt verstild. Prachtig door zijn ruimte, door de uitgestrektheid van de vele polders en door de rust die er heerst. Prachtig door het scherpe licht wat er boven het land hangt en menig schilder van De Ploeg inspireerde en door de imponerende wolkenluchten die te zien zijn boven de uitgestrekte akkers. Prachtig ook door de rijke historie die je tegenkomt met de verspreid liggende terpen, de vele dorpen en de uiteenlopende, vaak grote boerderijen. Maar ook stil in zijn dynamiek. Veel huizen staan in de verkoop en in de dorpen zie je steeds minder winkels. De leefbaarheid staat onder druk. Met de arbeidsextensieve, tamelijk grootschalige akkerbouw, kleine lokale bedrijventerreinen en nauwelijks recreanten heeft de regio een smalle economische basis. Toch willen veel van de huidige bewoners voor geen goud weg. Verkrampt De dynamiek, van oudsher een wezenskenmerk van het gebied, lijkt te zijn verdwenen. De verschillende initiatieven, die als antwoord daarop worden verzonnen, ogen verkrampt. Ze lijken als een soort satellieten te zijn neergedaald in het vooral agrarische land: de Eemshaven als een vooruitgeschoven post aan het diepe water, het recreatiedorp Esonstad bij de ingedijkte natuur van het Lauwersmeer, de kassen bij Berlikum als een glazen stad in de polder en de woningen van de Blauwestad aan het pas aangelegde water. Stuk voor stuk flinke programmatische ingrepen en forse investeringen en niet altijd met het gewenste resultaat. Het is de vraag of er nog meer van dergelijke nieuwe pleksgewijze initiatieven gaan komen. Het politieke tij lijkt immers te keren, de ogen zijn nu gericht op de sterke regio s. Waarnemingen Ook vanuit de ruimtelijke kwaliteit vraag je je af of dit de oplossing is of wordt. Is het niet mogelijk om veel meer in te zetten op de bestaande kwaliteiten voor een verdere ontwikkeling van de regio? Misschien niet zo groots, maar wel als basis voor ieder initiatief. Waarom worden nieuwe quasi oude huizen gebouwd in Esonstad, terwijl even verderop de bestaande monumentale dorpskern van Holwerd leeg loopt? Hoe kan het dat wij een Atelier Fryslân, werkplaats voor ruimtelijke kwaliteit

11 11 Veerstoep Holwerd bijna ontoegankelijke waddenkust kennen terwijl er in Duitsland een hele badcultuur op is gebouwd? Kunnen wij onze veerstoepen naar de Waddeneilanden niet uitbouwen tot een aantrekkelijke toeristische pleisterplaats, zoals Neuharlingersiel in plaats van de desolate pier bij Holwerd? En waarom moeten wij de dijkversterking altijd als een ongenadig hard stukje ingenieurskunst opvatten, terwijl building with nature kustveiligheid, natuurontwikkeling en recreatief medegebruik kan combineren? Waddenfrisheid Als je vraagt of betrokkenen willen meepraten over het samenstellen van een atlas en een agenda voor de Nederlandse waddenkust wordt er mat gereageerd. Er heerst waddenmoeheid. In het gebied lopen (te) veel initiatieven, zonder veel onderlinge samenhang. Bovendien blijven veel plannen bij mooie woorden en wordt er geen spade in de grond gezet. Kortom, het wordt tijd dat de frisheid van de lucht boven de Waddenzee ook de plannenmakerij bereikt. Is het mogelijk om via de inzet van een brede gebiedskennis, ontwerponderzoek en casestudies een cultuur te kweken waarbij we nieuwe mogelijkheden voor het gebied opbouwen op basis van de bestaande kwaliteiten? En is het mogelijk om interventies voor te stellen die veel meer op de kwaliteit zijn geënt? Om op die vragen een antwoord te geven moet je eerst het gebied in duiken, het gebied leren kennen en het ontleden. Vandaar deze atlas. Verstild getij, veenenbos en bosch landschapsarchitecten

12

13 ( ( 23 )) De Tijdbalk vraag Een vergeten De historie kust, een in verstild vogelvlucht getij

14 Hludana steen BESTUUR ECONOMIE OCCUPATIE FRIESE KRIJGSHEREN 28 Friese opstand tegen Romeinen GEMENGD BEDRIJF TERPEN HANDEL 450 Romeinen trekken zi BEDIJKINGEN STORMVLOEDEN 400 Middelzee 14 Kustlijn 200 nchr Terp Oosterwierum Om het huidige beeld van de Nederlandse waddenkust te begrijpen is het goed om enige historische achtergronden op een rij te zetten. Niet als uitputtend verhaal, wel als een vogelvlucht. Als een zoektocht naar de eigenheid en de karakteristieken van deze kust, naar markante thema s, naar de continuïteit en belangrijke keerpunten. Stormvloeden Het wad is continu in beweging. Het tij, de zandplaten en de geulen, iedere dag is anders. Wanneer je het kaartbeeld voor de afgelopen 2000 jaar op een rij zet, zie je hoeveel en hoe radicaal de kust hier veranderd is. De Waddenkust heeft zich gevormd achter een ooit bijna gesloten duinenrij. Op het kaartbeeld van 200 nchr is die duinenrij nog heel duidelijk aanwezig. De duinen ontstonden na de ijstijden toen de zeespiegel rees en de zee een richel van zand afzette op het raakvlak met het land. Achter de duinen ontstonden uitgestrekte veengebieden die gevoed werden door zoet regenwater uit het achterland. Rivieren zochten er een weg naar zee. De duinenrij was kwetsbaar, vooral daar waar de rivieren uitmonden in zee. Onder invloed van een stijgende zeespiegel en forse stormen sloegen er gaten in het aanvankelijk gesloten front. Hierdoor kon het zoute zeewater diep het achterland binnen dringen en werd het veen langzamerhand over steeds grotere oppervlakten weggeslagen. Deze turbulente periodes werden afgewisseld met meer rustige tijdvakken. Rond 800 zijn grote delen in het noorden van Groningen in zee verdwenen en heeft zich de Middelzee in het centrum van Fryslân gevormd. De Vlie vormt een verbinding van het aanvankelijk centraal in Nederland gelegen Flevomeer naar de Noordzeekust. Rond 1200 is achter een reeks van eilanden een waddenzee ontstaan. De Vlie en het Flevomeer (of Almere) zijn sterk vergroot en de Zuiderzee ontstaat. In het kaartbeeld van 1650 is de huidige Nederlandse kustlijn goed te herkennen. De Zuiderzee is op zijn grootst en de kop van Noord-Holland ontbreekt nagenoeg. Op het laatste kaartbeeld is de kustlijn gesloten. De Afsluitdijk is aangelegd en het Lauwersmeer is afgesloten van de zee. Bedijkingen Zo n 1000 jaar geleden zijn de bewoners van de Waddenkust zich middels dijkenbouw gaan beschermen tegen de toenemende invloed van de zee. Aanvankelijk gebeurde dit door stukken land te omringen met een aarden wallen, een soort zomerdijkjes. Deze polders werden langzaam uitgebouwd tot grotere aaneengesloten delen bedijkt land en vormden uiteindelijk een aaneengesloten kustlijn. Langzamerhand veranderde de strategie. Kustverdediging in de vorm van bedijkingen ging over in een aanval op de zee door het indijken van zeearmen en kwelders. Begin 13e eeuw werd onder andere de Marne, een zijtak van de Vlie, afgesloten. Zo n halve eeuw later werd begonnen met het bedijken van de Middelzee en de Fivel. En nadat een start was gemaakt met de Hondsbossche Zeewering in de 16e eeuw werd ook in Noord-Holland gestart met de inpolderingen. Atelier Fryslân, werkplaats voor ruimtelijke kwaliteit

15 HARDE GRENS ZEE EN LAND Bloeitijd van de handel Koning Redbad Bonifatius De Noormannen Munt Stavoren KERSTENING EN GOUWEN 734 slag aan de Boorne 754 Bonifatius vermoord ch terug 850 invallen Noormannen BEDIJKING 950 moederpolders 800 Hunze slibt dicht 15 Kustlijn 800 nchr Bouwen van de eerste dijken De eerste contouren van de huidige kust worden zichtbaar. Maar de zee laat zich niet temmen. Verschillende stormvloeden, waarbij de zee door de dijken brak of er overheen spoelde, brachten grote schade aan in het achterland. Vanaf de zestiende eeuw is een continu verhaal op te schrijven van dijkversterking. Aanvankelijk waren de verhoogde dijklichamen opgesloten tussen palenrijen en vaak bekleed met wier. In de 18e eeuw werden deze flink aangetast door paalworm. Willem Loré introduceerde daarom een nieuwe dijkopbouw waarbij de dijk opgebouwd is uit verstevigde taluds. Ter versterking van de taluds werden even later ook de stenenglooiingen geïntroduceerd. Om de stormvloeden het hoofd te bieden werden de dijken verschillende malen verhoogd. In de dijk bij Oosterbierum, Fryslân is dit proces aan de hand van in steen gehouwen opschriften prachtig te volgen. Occupatie Rond het begin van onze jaartelling was de Waddenkust, en dan vooral Westergo, één van de dichtstbevolkte gebieden van ons land. De zee bood mogelijkheden voor handel en visserij, maar minstens zo belangrijk was de vruchtbare kleigrond. Toch was het niet gemakkelijk om in het vlakke, laaggelegen kustland te wonen. Door de zee kon dat alleen op de hogere en drogere delen, zoals de kwelderruggen. Omdat het ook daar nogal eens mis ging, beschermden de bewoners zich tegen het water door kunstmatig heuvels op te werpen. Dit gebeurde langs de hele waddenkust. In Groningen wordt een dergelijke heuvel ook wel wierde genoemd, in Fryslân terp en in Noord-Holland werf. Aanvankelijk waren deze heuvels eenvoudige vluchtplekken, maar in loop der eeuwen groeiden ze uit tot complete dorpen en belangrijke handelsplaatsen. Vanaf de 11e eeuw ontstonden munt, markt- en tolplaatsen zoals Leeuwarden, Bolsward, Stavoren, Dokkum, Groningen, Winsum en Garrelsweer. Zij groeiden in Fryslân met een handvol nederzettingen vanaf de 13e eeuw uit tot stedelijke nederzettingen. Tussen Eems en Laauwers overvleugelde de stad Groningen alle ander stedelijke centra, inclusief het later opgekomen Appingedam. De Kop van Noord- Holland was vanwege de drassige bodem lange tijd ongeschikt voor bewoning. Alleen achter de duinen en op het eiland Wieringen werd gewoond. De terpenbouw eindigde met de komst van de eerste dijken in het gebied. Door de betere bescherming van het land en ook een betere ontwatering kon de akkerbouw in betekenis uitgroeien. Grond was een belangrijk bezit. De eigenaren waren vaak edelen of hoofdelingen. De stinsen, versterkte en uit steen opgetrokken torens naast de houten boerderij, werden door hun eigenaren verder uitgebouwd tot landhuizen of landgoederen. In Fryslân worden deze panden states genoemd, in Groningen borgen. Ook investeerden welgestelde kooplieden in deze tijd in de diverse ontginningen, zoals in de Zijpe. In de polders lieten zij pachtboerderijen bouwen, maar ook zomerverblijven voor zichzelf of hun familie. Verstild getij, veenenbos en bosch landschapsarchitecten

16 1498 cen Groningen Opstalboom BESTUUR FRIESE VRIJHEID ECONOMIE OCCUPATIE BEDIJKINGEN STORMVLOEDEN HANDELSSTEDEN 1040 Groningen 1060 Stavoren 1234 Harlingen 1285 Leeuwarden 1289 Dokkum 1150 kustlijn Westergo 1431 Hondsbossche 1000 kustlijn Oostergo 1200 afsluiting Marne 1360 noordelijke kustlijn Groningen zeewering Lauwerszee 1288 Zuiderzee 1327 Appingedam 1374 Franeker 1455 Bolsward 16 Dijk met palen Kustlijn 1200 nchr Slachtedijk Aan het einde van de 19e eeuw ontstond een grote landbouwcrisis als gevolg van de massale toevloed van goedkoop graan en vlees uit Rusland, Oekraïne, de VS, Canada, Nieuw-Zeeland en Zuid-Amerika. Dit was mogelijk door de verdergaande mechanisatie en de grotere schaal van de boerenbedrijven aldaar en door de komst van snellere en betere transportmiddelen, waaronder koelschepen. Het leidde tot een massale uitstoot van arbeidskrachten en een grootschalige emigratie naar het westen en zuiden Nederland en overzee. Vanaf de jaren 1920 herhaalt zich dit door de mechanisatie en schaalvergroting in eigen land. Na de Tweede Wereldoorlog zetten de ruilverkavelingen het platteland flink op de schop en leidden tot een sterk gewijzigde landindeling en een veranderd beeld, waarbij het platteland als het ware van kleur verschoot. Economie Rond de 7 eeuw behoorde het hele kustgebied tussen het Zwin en de Wezer tot het Friese rijk, het Frisia Magna. Handel speelde hierin een belangrijke rol. Aanvankelijk werd alleen handel gedreven met het oosten, later ook met het westen. Westergo was een belangrijk handelscentrum. Ondanks verscheidene aanvallen van de Noormannen voeren de Friese schepen tot in de eerste eeuwen van het millennium nog tot in Rusland. Vanaf de 13e eeuw werd de handel langzamerhand over genomen door de Hanze, een internationaal verbond van belangrijke handelsplaatsen langs de Oost- en Noordzee. Stavoren en Groningen waren hierbij nog wel aangesloten. De balans in de internationale handel is daarna met regelmaat verschoven. Vanwege hun behendigheid als zeevaarders bleven de Friezen nog lange tijd een rol spelen, maar de centrale positie van de regio voor wat betreft de handel verdween geleidelijk aan. Tegelijkertijd nam het belang van de landbouw in het noorden verder toe. De kleigronden waren vruchtbaar en zeer geschikt voor akkerbouw en veeteelt. De eerste boerenbedrijven waren gemengd van opzet. Op de hoger gelegen gronden deed men aan akkerbouw, de lager gelegen gronden werden benut voor het vee. Pas vanaf 1500, toen de waterhuishouding steeds beter onder controle kwam, groeide de betekenis van de akkerbouw. Langzamerhand ontstond er een verschil in de regio s die zich zoals de Greidhoeke meer op veeteelt of zoals de Bouhoeke meer op de akkerbouw richtten. Rond 1750 werd in Nederland de aardappel geïntroduceerd. Nu is het gebied wereldwijd een van de belangrijkste gebieden voor de teelt van pootaardappelen. Door de stevige positie van de landbouw is de industrialisatie in het noorden relatief laat opgang gekomen. Hoewel de werkgelegenheid in de landbouw sterk is afgenomen heeft het noordelijk kustgebied zich nooit tot een sterke industriële regio ontwikkeld. Ondanks verschillende pogingen van overheidswege om hier verandering in te brengen. Bestuur Het Friese rijk werd bestuurd door allerlei koningen, waarvan Redbad de bekendste is. In 734 werden de Friezen bij de slag aan Atelier Fryslân, werkplaats voor ruimtelijke kwaliteit

17 OVERGANG NAAR LANDBOUWECONOMIE PERIFERIE Heringastate eerste molens Rijkswerf Willemsoord Zuivelfabriek Freia, Veenwouden VORSTEN REPUBLIEK 1594 aansluiting Republiek der Verenigde Nederlanden traal gezag 1597 Admiraliteit Dokkum 1644 Admiraliteit Harlingen LANDBOUW 1550 komst molen STATES & BORGEN & LANDHUIZEN 1750 aardappel 1781 Den Helder marinehaven 1879 eerste zuivelfabriek 1880 landbouwcrisis OPKOMST STAD 1990 Start RCW INDUSTRIE 1950 Philips Drachten 1973 Eemshaven INDIJKING 05 Het Oud Bildt 1597 De Zype 1600 Het nieuw Bildt 1717 dijk versterking 1731 paalworm VERSTERKING 1825 dijk versterking 1877 dijkverhoging 1932 Afsluitdijk 1969 afsluiting Lauwersmeer 17 Kustlijn 1600 nchr Nieuw dijkprofiel Kustlijn anno nu de Boorne verslagen door Karel Martel en viel het land ten westen van de Lauwers in handen van de Franken, na 787 volgde Groningen. De Franken introduceerden zowel het christendom als een feodaal stelsel met gouwen. Naderhand groeiden uit deze landstreken landgemeenten die zich de facto zelf bestuurden. In de loop van de Middeleeuwen werden de kuststreken gekerstend. Plaatselijk stuitte de kerstening op verzet. In 754 werd Bonifatius bij Dokkum door woedende Friezen vermoord. Vanaf de twaalfde eeuw hebben zich echter verschillende kloosters in het gebied gevestigd. De rol van de kloosters was niet alleen religieus, ze runden grote landbouwbedrijven en bemoeiden zich met de handel. Daarnaast hebben een belangrijke rol gespeeld bij de bedijkingen en de aanleg van waterwegen als ook in de zijlvestenijen, de voorlopers van de waterschappen. Vanuit hun goede organisatie ondernamen ze ook grootschalige ontginningswerken, op deze manier verwierven ze een enorm landbezit in de regio. Hierdoor behoorden de kloosteroversten tot invloedrijke figuren. Het bestuur in de middeleeuwen was lange tijd een subtiel machtspel tussen de koning en zijn lokale adel, de kerk en de boeren. Voor de koning was de regio ver weg en het land aanvankelijk moeilijk toegankelijk. Zijn invloed is dan ook lange tijd gering geweest. Feitelijk bestond de Friese kuststreek uit een soort kleine boerenrepublieken. De bevolking organiseerde zich naar eigen inzicht en oude gewoonten, waarbij de grootste grondbezitters meer en meer de lakens uitdeelden. Deze situatie, met een versnipperd en lokaal bestuur, heeft verhoudingsgewijs lang geduurd. Zij staat bekend als de Friese vrijheid. Soms waren de conflicten te moeilijk of liep de onderlinge strijd erg hoog op. Groningen wist hier goed van te profiteren. De stad had ruime ervaring in het beslechten van geschillen en de ommelanders legden hun probleemgevallen graag voor, tot in Fryslân aan toe. De stad bood als beschermde marktplaats ook veiligheid en zekerheid aan de handel.groningers waren ook maar wat bereid om hun strijdmacht in te zetten en daarmee naleving van wetten en afspraken af te dwingen, maar ook om de belangen te verdedigen tegen de dreiging van buitenaf. Ondanks hun onderlinge verschillen groeiden de stad en de ommelanden vanaf de 15de eeuw steeds verder naar elkaar toe. De stad had het zelfs voor gedurende korte tijd in een groot deel van Fryslân voor het zeggen. Ze moest deze echter prijsgeven aan de hertogen van Saksen die een einde maakten aan de Friese Vrijheid en een centraal bewind installeerden. Uit strategische overwegingen sloten de Groningers daarna verbonden met verschillende tegenstanders. Eerst met de Hertog van Gelre en daarna met de keizer Karel de Vijfde. In Groningen bleven stad en ommeland echter hun meningsverschillen houden. De Ommelanders sloten zich aan bij de Republiek der Verenigde Nederlanden, terwijl de stad aanvankelijk de Spaanse zijde hield. In 1594 werd Groningen uiteindelijk veroverd door prins Maurits en de Friese stadhouder Willem Lodewijk. Verstild getij, veenenbos en bosch landschapsarchitecten

18 Andere voor Friezen belangrijke handelsplaats Stad met Friese handelswijk Stad met kooplieden en handelswijk Stad met Friese kooplieden op de markt 18 Handelsroute Fries gebied Vroegmiddeleeuwse Friese handel Omslagpunten De tijdbalk biedt een ruimer overzicht in de geschiedenis van de Waddenkust. Die blik laat een aantal constante of specifieke eigenschappen van de regio zien. Zoals de zeeklei, afgezet en gedeeltelijk ook weer opgeruimd door de zee. Zoals de terpen en de kwelderwallen, de oudste bewoonde plekken, die nu in het landschap op veel plaatsen nog herkenbaar zijn. Zoals de inpoldering van het gebied die overal nog te herkennen is in de verkaveling en in de dijken. En zoals de handelssteden en de havens die de oude handel nog laten doorschemeren. Maar er zijn ook een drietal breuklijnen te herkennen in de tijdsbalk. Omslagpunten in de cultuur van het noorden. Markante momenten die de regio juist in een hele ander positie hebben gebracht. Van dynamische kust naar bedijkt land Aanvankelijk was de Waddenkust onderdeel van het dynamische landschap van de Waddenzee. De bedijking heeft hier een grote verandering in gebracht. In de strijd tegen de zee zijn de kustbewoners steeds verder gegaan. Aanvankelijk werden kleine stukken land beschermd, vervolgens werden zeearmen en de kwelders ingepolderd en daarna wordt de kustlijn keer op keer versterkt. Er rest een scherpe grens waarop het gevecht nog steeds wordt geleverd. Van handelsmaatschappij naar agrarische regio De oude Friezen waren niet alleen boer, maar ook zeevaarder en handelaar. Echter, naarmate de waterhuishouding op orde kwam nam het belang van de landbouw toe. Door betere methoden en technieken werden de opbrengsten steeds groter. De op de zee veroverde gronden bleken bovendien erg vruchtbaar. Van centrum naar periferie De mechanisatie in de landbouw zorgde er voor dat de bedrijven fors groter konden worden en minder arbeidsintensief werden. Die schaalvergroting heeft daarna alleen maar doorgezet. Door de internationalisering van de economie verschoof het zwaartepunt bovendien steeds meer naar de kennis en dienstverlening. In het huidige nationale ruimtelijke beleid ligt de nadruk op de economisch sterke regio s zoals de Randstad, waar hiervan meer dan voldoende aanbod is. De Waddenkust veranderde in ruim 1000 jaar van centrum in periferie. Atelier Fryslân, werkplaats voor ruimtelijke kwaliteit

19 Een agrarische regio

20

21 ( 4 )( Stormvloeden 2 ) De vraag Een vergeten Het kust, Waddenlandschap een verstild getij

22 Getijdenlandschap / stormvloeden 22 Huidige kustlijn Buitenwaterkerende dijken in 1350 Kustlijn, oeverlijn in 1850 Verloren gegaan tussen 800 en 1850, niet herwonnen vóór 1850 Verloren gegaan tussen 800 en 1850 herwonnen vóór 1850 Landwinst ten opzichte van 800 Atelier Fryslân, werkplaats voor ruimtelijke kwaliteit

23 23 De Waddenkust is het resultaat van een wisselwerking tussen natuur en cultuur. Sedimentatie, stormvloeden, bedijkingen en inpolderingen hebben de kustlijn door de jaren heen steeds weer verschoven. De bijgevoegde kaart geeft een overzicht van de grootste verschuivingen. Te herkennen zijn de verschillende zeearmen en riviermondingen: Vlie, Middelzee of Boorne, Lauwerszee, Hunze, Fivel en de Dollard. Sommige slibden dicht zoals de Hunze en de Fivel, andere groeiden uit tot grote zeegaten zoals het Vlie tot Zuiderzee. Daarnaast werden er verschillende zeearmen geheel, zoals de Middelzee, of gedeeltelijk, zoals de Lauwerszee, ingedijkt. In tegenstelling tot de Duitse kust, maar ook andere getijdenkusten als Engeland en Frankrijk, kent de Nederlandse Waddenkust dan ook geen grote zeearmen meer landinwaarts of rivieren die uitmonden in zee. Hierdoor beperkt de natuurlijke dynamiek zich tegenwoordig tot het buitendijkse gebied. De dynamiek van het buitendijkse Verstild getij, veenenbos en bosch landschapsarchitecten

24 Ondergrond / stormvloeden 24 Duinen Zandplaat Keileem Droogmakerij Grootschalige zeekleipolders Kleinschalige zeekleidpolders Kwelderruggen Atelier Fryslân, werkplaats voor ruimtelijke kwaliteit

25 25 Het Waddenlandschap omvat een aantal duidelijk te onderscheiden geografische landschapstypen, die van streek tot streek verschillen. De dijk die de harde grens vormt tussen zee en land vormt het verbindende element tussen de verschillende landschappen. Voor de begrenzing van het studiegebied worden de contouren van het zeekleilandschap gehanteerd, waaronder de Wieringermeerpolder. De Middeleeuwse veenontginningen ten noorden van Groningen zijn buiten beschouwing gelaten, dit in tegenstelling tot de begrenzing van Meindert Schroor in Waddenzee - Waddenland. De dijk als verbindend element Verstild getij, veenenbos en bosch landschapsarchitecten

26 26 Zeekleilandschap Het merendeel van de kust bestaat uit een reeks van kleine, idyllische en grote uitgestrekte zeekleipolders. Het is een vlak, open landschap met weidse uitzichten en hoge luchten. Het oudere zeekleilandschap wordt gekenmerkt door verspreid liggende boerderijen, compacte nederzettingen en bochtige wegen en waterlopen, vaak restanten van getijdekreken en wadgeulen. Westergo, Oostergo en een groot deel van het Groninger Hoogeland behoren tot deze kleinschalige zeekleipolders. De jongere, grootschalige polders kennen een veel regelmatiger patroon. De boerderijen liggen langs dijken, wegen of kanalen, terwijl de dorpen gesitueerd werden bij sluizen of kruispunten van wegen. Ze kennen een overwegend agrarisch grondgebruik in de vorm van akkerbouw, zoals het Oldambt en het Bildt. De Wieringermeerpolder behoort tot de grootschalige droogmakerijen. Net als de andere IJsselmeerpolders werd ze aangelegd om te voorzien in nieuwe landbouwgrond. De drooggelegde zeebodem wordt diep bemalen en kent een zeer geometrisch patroon. De laatste grote inpoldering was die van het Lauwersmeergebied. In plaats van een gemaal werd gekozen voor een sluis, waarachter een groot meer ontstond. Er werd een dijk aangelegd ten behoeve van de veiligheid van het achterland. In het drooggevallen gebied kreeg de natuur de vrije hand. Zand en keileem De vastelandkust van de Waddenzee kent eigenlijk geen duinen. Het duinlandschap ten zuiden van Den Helder grenst dan ook aan de Noordzee. Het is een relatief smalle duinstrook, die de voormalige eilanden Huisduinen en Callantsoog omvat. Wieringen verschilt, net als Texel, van de andere Waddeneilanden doordat de kern van het eiland bestaat uit keileem. De keileemheuvel steekt dan ook ver boven het omliggende polderlandschap uit. Het eiland werd vanwege deze hoge ligging al vroeg bewoond. In tegenstelling tot het omringende zeekleigebied is het Wieringer landschap reliëfrijk en plaatselijk veel meer besloten. Buitendijkse kwelders Langs de buitenzijde van de dijk liggen verschillende zomerpolders, kwelders en kwelderwerken. Een groot deel daarvan zijn restanten van landaanwinningprojecten ten behoeve van de landbouw. Tegenwoordig zijn het buitendijkse natuurgebieden en wordt de rol van de landbouw steeds kleiner. Ongenaakbaar Het Waddenlandschap is ontegenzeggelijk van een grote schoonheid. Het is echter geen lieflijk landschap zoals dat van de Drentse of Twentse zandgronden, het is er ruim en ledig en bij barre omstandigheden met wind, regen en kou vaak ongenaakbaar. Het is een landschap voor de liefhebber. Atelier Fryslân, werkplaats voor ruimtelijke kwaliteit

27 Ongenaakbaar landschap

28 Terpen in Oostergo, de hoogste en door afgraving van de rijke terpgrond ook de laagste punten in het landschap 28 Oude maren in Groningen Kwelderruggen in Westergo Atelier Fryslân, werkplaats voor ruimtelijke kwaliteit

29 De Noord-Hollandse duinen 29 Keileembult Wieringen Kwelders en zomerpolders Noard-Fryslân Bûtendyks Verstild getij, veenenbos en bosch landschapsarchitecten

30 Vertellingen / intermezzo Boek Lied Bijzondere plekken

31 Net als over elke andere streek zijn er ook vele verhalen, gedichten en liederen over het hoge Noorden. Op verschillende plekken langs de kust wordt hier naar verwezen doormiddel van kunstwerken en plaquettes. Zoals de Stiennen man op de Westerzeedijk bij Harlingen, die herinnert aan het dijkherstel in de 16e eeuw onder leiding van Casper de Robles, maar ook de bankjes bij Zwarte Haan als ode aan Anita Andriessen en het gedicht van Ede Staal bij Nieuw Statenzijl. Daarnaast zijn er vele boeken die vertellen over het leven langs de kust. Randland van Annemarie Kok is een portret van de Fries en Groninger kuststrook, net als De Ent van Annie Regnerus over de omgeving van Oudebildtzijl. In Een soort familie van Kees van Beijnum wordt het verhaal vertelt van een opgroeiende jongen op Wieringen en in bijvoorbeeld De Graanrepubliek van Frank Westerman wordt inzicht gegeven in de landbouwpolitiek van Sicco Mansholt in het Oldambt. De kaart is bij lange na niet compleet, maar schetst enkel een beeld van de kust als inspiratiebron.

32

33 ( 5 ( ) 2 Bedijkingen ) De vraag Een vergeten kust, Het een maakbare verstild land getij

34 Dijken en polders / bedijkingen 34 Moederpolders Oude dijkringen Inpoldering Droogmakerij Atelier Fryslân, werkplaats voor ruimtelijke kwaliteit

35 35 Het begint met de moederpolders in Westergo omstreeks de 10e eeuw. Vanuit deze kleinschalige, grillige zeekleipolders werden steeds grotere gebieden bedijkt. Hierdoor ontstond een mozaïek van poldertjes. In Groningen begonnen de bedijkingen in het achterland van de Fivel die langzaam aan het verlandden was, net als de Middelzee vanaf de 12e eeuw. In de 15e eeuw werden de Ruigewaarden bij Grijpskerk ingepolderd. Dan volgt een schaalsprong die begon met Het Bildt en die een hoogtepunt bereikte langs de Groninger kust. Tot in de 20e eeuw worden langs de noordelijke kust en in het Dollardgebied grote stukken kwelder als een soort schillen fasegewijs ingepolderd. In de Kop van Noord-Holland dateert de oudste dijk, de West-Friese Omringdijk, uit de 13e eeuw. Ruim drie eeuwen later werd als eerste De Zijpe ingepolderd. Pas in 1880 werd het gat in de duinen bij Petten voorgoed gedicht door een voorloper van de huidige Hondsbossche Zeewering. Tot slot werden Zuiderzee (1932) en Lauwerszee (1969) afgesloten. Oude zeedijk Verstild getij, veenenbos en bosch landschapsarchitecten

36 Mozaïekverkaveling Westergo 36 Recht toe, recht aan op het Bildt Zijpepolder achter de duinen Atelier Fryslân, werkplaats voor ruimtelijke kwaliteit

37 Grootschalige Waddenpolders 37 Geometrie van de Wieringermeerpolder Drooggevallen platen in het Lauwersmeer Verstild getij, veenenbos en bosch landschapsarchitecten

38 Watersysteem / bedijkingen 38 Zoutgrens Sluis Gemaal Peilvlakken +0m NAP -6.6m NAP Atelier Fryslân, werkplaats voor ruimtelijke kwaliteit

39 39 Water speelt een grote rol in het kustgebied. De eeuwenlange strijd tegen het water is nog duidelijk afleesbaar in het landschap. Waarbij de huidige zeedijk als het ware de kroon op het werk vormt. Ondanks de dijk heeft het zoute zeewater nog een behoorlijke invloed landinwaarts, zowel in het grondwater als oppervlaktewater. De verzilting heeft met name gevolgen voor de landbouw en natuur. Voor de zoetwatervoorziening is het noorden van Nederland grotendeels afhankelijk van het IJsselmeer. In de zomerperiode wordt onder vrij verval water ingelaten voor ondermeer het doorspoelen van het brakke water. De peilgebieden langs de kust worden bepaald door de verschillende polders. Slechts enkele daarvan wateren nog direct af op de Waddenzee. Het overgrote deel wordt landinwaarts afgevoerd naar Waddenzee en IJsselmeer. De Wieringermeerpolder wordt als droogmakerij het diepst bemalen. Ook het voormalige Dollardgebied in het oosten van Groningen kent lage waterpeilen als gevolg van de bodemdaling door de gaswinning. Dijksvaart Harlingen Verstild getij, veenenbos en bosch landschapsarchitecten

40 Voor 1200 Vanaf 13e eeuw Gouden Eeuw Anno Ommekeer De bedijkingen hebben grote gevolgen gehad voor de afwatering van de noordelijke gebieden. Lange tijd waterde het vasteland door kreken rechtstreeks af op de zee. Met de komst van de bedijkingen werd dit gereguleerd via zogenaamde zijlen of spuisluizen. Door het verdere opslibben van de kust werd de afwatering op de zee steeds lastiger. Uiteindelijk werd de afwateringsrichting van de kreken omgekeerd. Er werd een nieuwe verbinding gegraven om het water te kunnen lozen. Veel zijlen in de oude dijk verloren hun functie. Ten behoeve van het transport over water werden de oorspronkelijke kreken verbreed en verdiept tot vaarten. Ook werden er nieuwe (op)vaarten gegraven. In veel dorpen langs de kust werd een haventje aangelegd. van de zeespiegel. Dit betekent dat huidige kustverdediging zal moeten worden aangepast om ook in de toekomst voldoende veiligheid kunnen garanderen. Daarnaast zal de verzilting van het kustgebied, met name in de laaggelegen gebieden, toenemen. Dit terwijl de af- en aanvoer van zoet water steeds lastiger wordt. De vraag is dan ook hoelang het huidige peilregime en de huidige waterkwaliteit is te handhaven? En welke invloed het eventueel loslaten hiervan heeft op het grondgebruik? Klimaatverandering Het klimaat verandert. Als gevolg daarvan zal er in de toekomst rekening moeten worden gehouden met een nieuwe stijging Atelier Fryslân, werkplaats voor ruimtelijke kwaliteit

41 Buitendijkse haven Noordpolderzijl

42 Lucht, licht en leegte / intermezzo

43 De Waddenkust bestaat bijna geheel uit zeekleipolders. Die polders, zowel de kleinschalige als de grootschalige, zijn allemaal relatief vlak en open. Door die leegte valt je blik al snel op de lucht, die er onmeetbaar hoog lijkt. De meest prachtige luchten hangen hier boven het land: stapelwolken, strepen en sluiers. Het land soms in een spotlight dan weer in de zachte rode gloed van het avondlicht. Door de nabijheid van de zee - die als een spiegel werkt - is het licht in het noorden scherp en intens. Dit inspireerde vele kunstenaars en fotografen.

44 Natuur / bedijkingen 44 Zandplaten Duinen Zoet-zout herstelgebieden Kwelders Ganzenfourageergebieden Grasland - zilt Grasland Bos Atelier Fryslân, werkplaats voor ruimtelijke kwaliteit

45 45 Het Waddengebied vormt na de Alpen het grootste aaneengesloten natuurlandschap van Midden-Europa. Binnendijks is het areaal natuurgebied echter zeer beperkt. Hier overheerst de landbouw. De dijk vormt niet alleen een harde grens tussen zee en land, maar ook tussen natuur en cultuur. De buitendijkse natuur bestaat veelal uit kwelders. Dit zijn begroeide buitendijkse gebieden die alleen nog bij extreem hoge waterstanden onderlopen. Ze ontstaan waar de bodem hoog genoeg is opgeslibd om de plantenwortels houvast te geven. De mens heeft hier door landaanwinningswerken een handje meegeholpen. Kwelders worden al eeuwenlang als weidegrond gebruikt. Hierdoor kennen ze een grotere soortenrijkdom. De rol van de landbouw wordt steeds kleiner ten gunste van de natuur. Om de harde overgang tussen land en zee te verzachten worden er langs de kust brakke parels ontwikkelt, zoals het Ruidhorn in Noord-Groningen. Dit zijn kleine, binnendijkse natuurgebieden met brakke milieus. Groningse kwelder Verstild getij, veenenbos en bosch landschapsarchitecten

46

47 (( 62 )) Occupatie De vraag Een vergeten Van centrum kust, een naar verstild periferie getij

48 Nederzettingspatroon / occupatie 48 Terpen Duinen Keileem Kwelderwallen Dorpen Steden Atelier Fryslân, werkplaats voor ruimtelijke kwaliteit

49 49 Het landschap van de Waddenkust wordt hoofdzakelijk bepaald door torenspitsen en machtige boerderijen. Aanvankelijk werden alleen de hogere delen langs de kust bewoond, al dan niet kunstmatig opgeworpen. In het noorden van Fryslân en Groningen zijn dit de kwelderruggen. Hier liggen de dorpen als een soort kralensnoeren parallel aan de kust. Ten zuiden daarvan is het patroon veel meer verspreid. Wel zijn de contouren van bijvoorbeeld de Middelzee nog duidelijk herkenbaar. De Kop van Noord-Holland kent een veel regelmatiger nederzettingspatroon vanwege de relatief late en grootschalige inpoldering van het gebied. De Wieringermeerpolder werd pas vanaf 1930 bewoond. Kerk op terp, Paessens-Moddergat Verstild getij, veenenbos en bosch landschapsarchitecten

50 Bevolkingstoe- en afname (CBS) 12% 6/12% 0/6% 0/-6% -6/-12% -12% 50 Krimp In de vroege Middeleeuwen was het noordelijk kustgebied één van de dichtstbevolkte delen van Europa. Tegenwoordig kenmerkt het zich door een relatief lage bevolkingsdichtheid, met de Wieringermeerpolder als meest dunbevolkte gemeente van het Nederlandse vasteland. Bovendien heeft de regio sinds enkele jaren te maken met krimp. Vooral in het oosten van Groningen is sprake van een forse afname van de bevolking. Hierdoor komt de leefbaarheid van met name de kleine kernen onder grote druk te staan. De dorpen lopen leeg. Voorzieningen verdwijnen en hier en daar vallen letterlijk gaten in de bebouwing. In Winschoten werd als één van de eerste gemeenten geprobeerd het tij te keren. Met het project De Blauwestad werd getracht de leefbaarheid in deze regio te behouden en te versterken. Rondom het nieuw aangelegde Oldambtmeer zouden onder andere vijf verschillende woongebieden moeten worden gerealiseerd. Hoewel de huizenverkoop stagneerde, sloeg de recreatie op en rondom het meer wel aan. Inmiddels heeft dat geleid tot een herziening van de plannen, waarbij drie van de vijf woongebieden zullen worden omgezet in recreatie- en natuurgebied. Atelier Fryslân, werkplaats voor ruimtelijke kwaliteit

51 De Blauwestad

52 Steden / occupatie 52 Oude zeearmen Hoger gelegen gebied Kanalen Atelier Fryslân, werkplaats voor ruimtelijke kwaliteit

53 53 De noordelijke steden ontstonden relatief laat, hoofdzakelijk 13e en 14e eeuw. Na een bloeiperiode in de Gouden Eeuw duurde het tot begin 20e eeuw voordat de meeste steden zich opnieuw uitbreidden. Het platteland daarentegen was vrij welvarend. Kenmerkend voor de meeste steden in het noorden is de ligging aan goed bevaarbaar water. Den Helder in de Kop van Noord- Holland is daarvan een goed voorbeeld. Het vissersdorp groeide na 1781 uit tot belangrijke oorlogshaven. Het stadsbeeld wordt nog steeds gedomineerd door de marine. Ook de meer landinwaarts gelegen steden zijn van oorsprong veelal havensteden, zoals Dokkum aan de Ee, of knooppunten in het net van binnenwaterverbindingen, zoals Bolsward en Leeuwarden. De stad Groningen was in eerste instantie gericht op de Drentse zandgronden, maar wist zich door goede verbindingen via ondermeer het Reit- en Damsterdiep tot de grootste stad van het noorden te ontwikkelen. Met ruim inwoners wordt Groningen de metropool van het noorden genoemd. Historsiche binnenstad van Dokkum

54 Een dijk van een dijk / intermezzo

55 De Afsluitdijk is een onderdeel van de Zuiderzeewerken. De 30 kilometer lange waterkering sluit het IJsselmeer af van de Waddenzee. In 1927 werd begonnen met de dijk die Noord-Holland en Fryslân verbind. In 1932 werd het laatste gat gesloten. Een jaar later werd de dijk opengesteld voor het wegverkeer. In 2007 werd het 75 jaar bestaan van de Afsluitdijk gevierd, waarbij ondermeer een prijsvraag werd uitgeschreven over de toekomst van de dijk. De waterkering voldoet niet meer aan de eisen van deze tijd, zeker met het oog op de toekomstige klimaatveranderingen. Ondanks de spectaculaire inzendingen, waarvan een aantal daadwerkelijk verder is uitgewerkt, is besloten de dijk voorlopig alleen veiliger te maken. Dit betekent onder meer het verhogen van de dijk en het aanbrengen van een derde spuisluizencomplex, zodat het IJsselmeer onder vrij verval kan blijven lozen op de Waddenzee.

56 Bereikbaarheid / occupatie 56 Veerverbinding Lokale wegen Hoofdwegen Snelwegen Atelier Fryslân, werkplaats voor ruimtelijke kwaliteit

57 57 Een kaart van de infrastructuur in het noorden van het land laat zien hoe de wegen steeds smaller worden naarmate je de kustlijn nadert. De snelwegen brengen je tot de grote steden zoals Leeuwarden en Groningen, daarna nemen de hoofdwegen het over. De A7 over de Afsluitdijk vormt als verbinding tussen oost en west de uitzondering op het systeem. Evenals de A31, wat tot op heden een los fragment op de kaart is. De hoofdwegen verbinden de grote steden met de havens langs de Waddenzee, maar rijgen ook de reeksen van dorpen op de kwelderwallen door forse lussen aaneen. Om echt op de dijk aan de kust te komen moet je toch vaak voor het laatste stuk de lokale wegen op. Onbereikbaar? Verstild getij, veenenbos en bosch landschapsarchitecten

58 58 Dorpshaven Groninger hoogeland Mobiliteit Tot in de negentiende eeuw was de bereikbaarheid van de verschillende dorpen georganiseerd over water. Oorspronkelijke kreken werden verbreed en onderling verbonden. Waar waterwegen ontbraken werden ze gegraven. Op deze wijze ontstond er een stelsel van natuurlijke en gegraven vaarten, trekvaarten. Het vervoer per trekschuit of snik in het Gronings was comfortabel, maar traag. Met een gemiddelde van 7 km per uur duurde een tocht van Leeuwarden naar Dokkum ruim drie uur. Tussen 1880 en 1910 werden grote delen van de Waddenkust ontsloten door lokaalspoor- en tramwegen. Dit verkorte de reistijd aanzienlijk. Wie om 8.11 uur de trein uit Leeuwarden pakte, was rond 9.33 uur in Dokkum. Er werd lang vastgehouden aan het spoor, vooral voor het vervoer van goederen. In tegenstelling tot het vaarnetwerk, dat in het kader van het Friese Merenproject zelfs op diverse plekken wordt hersteld, is het overgrote deel van het spoornetwerk verdwenen. Op de overgebleven trajecten rijden voornamelijk stoptreinen. Begin twintigste eeuw nam de auto het stokje over. Het eerste Rijkswegenplan stamt uit Het duurde echter tot 1973 voor er in het noorden de eerste snelweg werd aangelegd. In tegenstelling tot het spoor liggen deze ver van de kust, met uitzondering van de Afsluitdijk waar inmiddels met zo n 130 km per uur overheen gereden kan worden. Een rit van Leeuwarden naar Dokkum duurt niet veel langer dan een half uur en is bovendien door vrijwel iedereen te maken. Over het algemeen is de mobiliteit de afgelopen decennia toegenomen. Daarin verschilt het noorden niet van de rest van Nederland. En hoewel de snelwegen niet tot aan de kust reiken is de kust vanuit de hoofdsteden nu veel sneller bereikbaar dan in vroeger tijden. Toch is de perceptie vrij radicaal omgedraaid. Waar Westergo in de vroege middeleeuwen een belangrijk centrum in Europa was vormt de Waddenkust voor veel Nederlanders en ook in het ruimtelijk beleid momenteel de periferie. Een kwaliteit, maar ook reden dat initiatieven niet van de grond komen. Atelier Fryslân, werkplaats voor ruimtelijke kwaliteit

59 Waterwegen Bevaarbare waterwegen Spoor- en tramwegen 59 Trambaan (verdwenen) Lokaalspoorwegen (verdwenen) Spoorwegen Snelwegen Snelwegen Verstild getij, veenenbos en bosch landschapsarchitecten

60

61 ( 72 ) Economie De vraag Een vergeten Na de handel kust, een en de verstild landbouw getij

62 Havens en visserij / economie 62 Offshore Visserijhaven Voormalige visserijhaven Visafslag Watergebonden bedrijvigheid Scheepsbouw Veerverbinding Atelier Fryslân, werkplaats voor ruimtelijke kwaliteit

63 63 De havens langs de Waddenkust zijn relatief klein, maar zeer divers. Variërend van diepzeehaven tot aanlegsteiger. De havens vervullen een belangrijke functie in de regionale economie. Er is dan ook altijd roering, zoals op zaterdagochtend op de Zeeverse Vismarkt van Wieringen bij de visafslag van Den Oever of in Harlingen bij de afvaart van één van de veerboten richting de eilanden. De havens van Den Helder, Harlingen, Delfzijl en de Eemshaven behoren tot de Noordelijke zeehavens. Iedere haven heeft zijn eigen specialisme en profilering, maar hoofdzakelijk worden er goederen overgeslagen, zoals agrarische producten, vis, hout, zand, grind, schelpen, brandstoffen en chemicaliën. De havens vervullen ook een belangrijke rol als visserijhaven. Niet alleen Den Oever, maar ook Den Helder, Harlingen en Lauwersoog beschikken over een visafslag. De Waddenzee is één van de belangrijkste Nederlandse viswateren. Niet alleen voor de visvangst, maar vooral ook als kraamkamer Haven Den Oever Verstild getij, veenenbos en bosch landschapsarchitecten

64 64 voor allerlei soorten, waaronder de haring. Voor het ondiepe water van de Waddenzee werden aparte scheepstypen ontwikkeld met platte bodems en zijzwaarden, zoals de Wieringeraak. Daarmee werd onder andere gevist op garnalen. De Nederlandse vissersvloot is in de loop der jaren flink gekrompen onder druk van de toenemende vangstbeperking. Gezien de huidige situatie van overexploitatie lijken verdere beperkingen onafwendbaar. Alternatieven als visteelt worden, zeker met het oog op de Waddenzee als kwetsbaar ecosysteem, daarom steeds interessanter. De Waddenhavens vormen ook belangrijke entrees naar het achterland. Toch is het aantal erg beperkt. Begin 19e eeuw werd het Noordhollandsch Kanaal gegraven tussen Den Helder en Amsterdam. Het kanaal vormde voor de Amsterdamse haven een belangrijke verbinding met de Noordzee. Een halve eeuw later werd echter het Noordzeekanaal geopend. Vanuit Harlingen vormt het Van Harinxmakanaal, de vroegere Harlinger Trekvaart, van oudsher een belangrijke verbinding naar Leeuwarden, net als het Damsterdiep en het huidige Eemskanaal, tussen Delfzijl en Groningen. Langs de verschillende kanalen ontstond allerlei bedrijvigheid, zoals scheepswerven, steenbakkerijen, industriemolens en later ook melkfabrieken en andere industrieën. In de tweede helft van de twintigste eeuw werd de Eemsmondregio, door de Nederlandse overheid verkozen tot ontwikkelingspool voor de economische stimulering en ontsluiting van Noord-Nederland. Eén van de redenen om juist voor het noorden te kiezen was het grote overschot aan arbeidskrachten die voorheen in de landbouw werkten. De haven van Delfzijl werd flink uitgebreid. Hiervoor moesten vele dorpen waaronder Oterdum, Heveskes en een groot deel van Weiwerd plaatsmaken. Zo n 20 kilometer noordelijker werd een nieuwe zeehaven aangelegd: de Eemshaven. De haven ligt als een satelliet in het landschap. In 1973 werd de Eemshaven voor het eerst in gebruik genomen. De haven was ontworpen voor grootschalige activiteiten in de olieraffinage en basischemie. Door de oliecrisis kwam dit echter niet van de grond. De Eemshaven is de tweede diepzeehaven van Nederland, toch is het succes van de industriehaven lange tijd uitgebleven. Atelier Fryslân, werkplaats voor ruimtelijke kwaliteit

65 Horizon Eemshaven

66 Duisternis / intermezzo

67 De Nederlandse nacht wordt elk jaar drie tot vijf procent lichter. Nederland behoort nu al tot één van de meest verlichte landen ter wereld. Echte duisternis is in ons land bijna niet meer te vinden, lichtvervuiling ontneemt bijna de helft van de Nederlanders het zicht op de sterrenhemel. Ook raken nachtdieren in de war van de lichte nachten. Maar in het noorden is het in de nacht nog relatief donker. Dat komt doordat het gebied weinig grote steden kent en weinig industrie. Kortom er is weinig lichthinder. Het is één van de kwaliteiten van de regio.

68 Landbouw / economie 68 Glastuinbouw Bloembollen Bieten Mais Graan Aardappelen Grasland Atelier Fryslân, werkplaats voor ruimtelijke kwaliteit

69 69 Het gebied direct achter de duinen tussen Callantsoog, Den Helder en Van Ewijcksluis wordt gekenmerkt door de bollenteelt. Na de inpoldering van het gebied werd het vooral gebruikt voor veeteelt. De bollenteelt kwam pas halverwege de negentiende eeuw tot ontwikkeling. De harde zeewind en het hoge zoutgehalte van de grond bemoeilijkte de teelt. In 1927 werd begonnen met de aanleg van de Wieringermeerpolder. Omdat er in Nederland grote behoefte was aan landbouwgrond werd de aanleg versneld en werd met de werkzaamheden begonnen voordat de Afsluitdijk was voltooid. In 1934 werd het nieuwe land in cultuur genomen. Fryslân en dan met name Het Bildt staat bekend om haar pootaardappelen, zoals de Bildtstar. De relatief smalle strook akkerbouw langs de kust wordt ook wel Bouhoeke genoemd. Het open weidegebied in het zuidwestelijke deel van de provincie Greidhoek. Uitzondering tussen de groene weiden is de lytse bouhoeke even ten zuiden van Harlingen, in de monding van de Marne. Bollen Noord-Holland Verstild getij, veenenbos en bosch landschapsarchitecten