Luchtwachttoren 8-594, blik over de Waal, Fort Sint Andries.
|
|
- Stefan de Vos
- 8 jaren geleden
- Aantal bezoeken:
Transcriptie
1 Luchtwachttorens Enige tijd geleden kwam ik in bezit van het prachtige boekje Luchtwachttorens in Nederland. Industrieel erfgoed uit de Koude Oorlog van Hans Sakkers en Johan den Hollander. Het beschrijft een landelijk projekt van prefab-gebouwde luchtbewakingstorens in de vijftiger jaren. Over het projekt zelf kan men de nodige twijfels hebben, maar één ding is zeker: de weinige torens die er nog over zijn, zijn zeer zeker de moeite waard om als industrieel erfgoed bewaard te blijven. Het boekje is nog steeds verkrijgbaar door overmaking op rekeningnummer ten name van B.Bouwman onder vermelding van Luchtwachttorens. Ik kan het u van harte aanbevelen. Hier volgt een samenvatting, met vriendelijke toestemming van de uitgever. Luchtwachttoren 8-594, blik over de Waal, Fort Sint Andries. Wellicht een van de meest merkwaardige projekten die ooit, naast de IJssellinie, in het kader van de Koude Oorlog zijn uitgevoerd, is het Luchtwachttoren-projekt in de jaren 50. Het was ook de Nederlandse overheid na 1945 opgevallen, dat de ontwikkeling van de luchtvaart sinds de eerste wereldoorlog steeds meer in een stroomversnelling geraakt was. Werden in de eerste wereldoorlog vanuit een vliegtuig de bommen nog handmatig over boord gezet, in de Tweede was dat al vervolmaakt tot geavanceerde bommenwerpers zoals gevoelig aan den lijve was ondervonden. Na 45 kwam de koude dreiging uit het oosten snel op, en was men op z n hoede voor plotse aanvallen vanuit de lucht. In Duitsland had men daarvoor al een keten van radarposten geïnstalleerd, die aansnellende vliegtuigen al van verre konden signaleren. Enig nadeel was dat de radar nog geen laag vliegende objecten kon opvangen. In Nederland herinnerde men 1
2 zich dat in de slag om Engeland in 1940 door een keten van waarnemingsposten langs de kust tijdig voor de komst van vijandelijke vliegtuigen kon worden gewaarschuwd. En wellicht dat de inmiddels bevriende Duitsers wat minder alert zouden zijn ten opzichte van laagvliegende straaljagers met een grote rode ster op de flanken richting Kikkerlandje. Dus werd op 1 mei 1950 het Korps Luchtwachtdienst opgericht, een dienst waarvoor landelijk zo n mensen nodig zouden zijn. Het aanwerven van vrijwilligers bleek een probleem; de bevolking liep ondanks grote reclamecampagnes niet echt warm. Bovendien kwamen alleen mannen in aanmerking. Vrouwen werden geacht niet in weer en wind dit zeer bijzondere werk te Kloosterzande, de grootste kunnen doen; zij mochten echter wel binnen aan de plottafel zitten. In 1951 werd ook een werkbezoek gebracht aan de betreffende toenmalige Engelse afdeling, het Royal Observer Corps, om wat nieuwe ervaring uit de veertiger jaren op te doen. een vijftal typen, de nr , 8-594, , en , de twee rechtse typen met steunberen. Dit resulteerde in het oprichten van een landelijk netwerk van waarnemingsposten, enerzijds op bestaande gebouwen, anderzijds door nieuwe toren te bouwen. De waarneming vond evenals in 1940 in Engeland plaats met de verrekijker, de doormelding via de telefoon. De torens op zich zijn bijzonder interessant. Ze werden vervaardigd van prefab-betonelementen, een soort raatwerken, en met stalen bouten onderling bevestigd. Voor prefab-elementen werd ook gekozen, met de gedachte om ze later na afbraak eventueel in de woningbouw te kunnen hergebruiken (het was de tijd van de wederopbouw); een nobele gedachte, maar met de typische Nederlandse zuinigheid had men er beter aan gedaan om dan ook de kwaliteit bestendiger te maken. De hoogte varieerde van 2 meter (nr , links op de afbeelding hierboven, tot 25 meter (nr , rechts en foto blz.8). De doorsnede bedroeg 3,10 x 3,90 meter. De waarnemingsruimte boven was wat ruimer en mat 3,60 x 5,24 meter. Aan de zuidzijde bevond zich een overdekte schuilnis (de uitstulping links op de tekeningen hierboven) met een bank en een klaptafel om de waarnemingen te noteren. In tijd van oorlog konden rond de 2
3 borstwering zandzakken worden aangebracht. Torens boven de 19 meter werden bovendien voorzien van steunberen. de boutbevestigingen De kosten per toren bedroegen in 1951 f ,- tot f , waar de kosten voor de fundering nog bij kwamen, f ,- tot f ,-, totaal begroot f Tot medio 1955 zouden er over geheel Nederland totaal zo n 140 stuks gebouwd worden. Het bouwprojekt ving op 6 Maart 1951 aan, maar stuitte al direct op de gebruikelijke typisch Nederlandse weerstand: het bouwvergunningentrajekt inclusief bezwaarprocedures enz. Diverse gemeenten maakten bezwaar tegen de in hun ogen foeilelijke constructies. Met de Belemmeringswet Landsverdediging in de hand gelastte de Minister van Oorlog op 22 Juli 1951 om, vergunning of geen vergunning, onverwijld door te gaan met bouwen. waarnemingsruimte Warfhuizen, bovenste rij is verdwenen, rechts de balustrade van de trap; ook de vloer is weg zijaanzicht schuilnis op de tekening De torens staken schril af in het vlakke landschap, een ideale schietschijf; bovendien wierpen ze van boven gezien een enorme slagschaduw. Men besloot de torens te camoufleren met klimop, en de beton dof grijs-bruin te verven; dit kostte nog eens f ,- extra. Of het systeem ooit adekwaat zouden kunnen functioneren? Er was wel het een en ander veranderd sinds Het straalvliegtuig was al lang en breed uitgevonden, evenals trouwens 3
4 verbeterde radar. Tegen de tijd dat de melding van een naderend vijandelijk vliegtuig de commandopost bereikt zou hebben, zou het vliegtuig z n opdracht al lang hebben volbracht. toren op Fort Sint Andries tussen Maas en Waal blik omhoog Misschien verkeerde de ambtelijke top nog in de overtuiging, dat de Russen met wat oude Messerschmitt s en Stuka s uit hun buitvoorraad zouden aanvallen, en uitgerekend op ons, op internationaal niveau, strategisch belangrijkste land in Europa. Maar het functioneerde blijkbaar wel naar behoren: er is wel degelijk één Sovjet-toestel gesignaleerd (door de toren van Linne). De meldingen kwamen centraal binnen in de villabunker Caesar in Driebergen. Deze bunker was in 1943 door de Duitsers gebouwd als commandobunker in de achtertuin van huize Bornia. Na de oorlog wilde men het gevaarte als kwade herinnering zo gauw mogelijk opblazen. De eigenaar van huize Bornia, een zekere jonkheer Clifford van Breugel, verzette zich daar met succes hevig tegen, uit angst dat zijn pas fraai herstelde woning schade zou oplopen. De bunker werd door hem vervolgens gebruikt voor de opslag van aardappelen, fruit en het kweken van champignons. Na twee jaar kwam defensie tot de conclusie dat ze de bunker toch eigenlijk wel goed konden gebruiken, en zo werd deze in 1950 botweg onteigend. In 1952 werd hij in dienst genomen als Sector Operations Centre, en wel voor de luchtverdedigingssektor. De jonkheer kreeg als kleine genoegdoening een fraaie bakstenen gevel langs de betonnen buitenzijde met echte valse ramen en geschilderde gordijnen. In 1964 werd het Korps Luchtwachtdienst opgeheven; Een aantal torens werd overgedragen aan de BB, de Bescherming Bevolking; bij een aantal torens werd vervolgens nog een kleine 4-persoons schuilplaats verblijfsruimte van ca 2 x 4 meter, met daarnaast klimschacht en filterruimte - gebouwd, beveiligd tegen radio-aktieve neerslag. Wat men zich hiervan voor moest stellen is onduidelijk. In 1980 werd hun taak bij de BB in 1980 afgestoten. Daarna werden de torens overgedragen aan wie ze maar hebben wou. De kwaliteit van de beton was echter slecht, de dekking van de wapening te gering. Al snel trad betonrot op, zodat de torens alleen met veel geld te onderhouden waren. De meeste zijn dan ook in de loop der jaren gesloopt, of van pure ellende in elkaar gezakt.. Een paar torens zijn gelukkig nog bewaard gebleven als monument, onder andere een hele fraaie te Aldemardum, een nr ; een zonder binnenwerk te Warfhuizen, voorts een te Eede, Koewacht. Het besef begint door te dringen dat we toch te maken hebben met een stuk schitterend cultureel erfgoed. Want laten we eerlijk zijn, bijzonder, én fraai zijn ze wel. 4
5 trappehuis, toren Aldemardum nr , Horst Dat het oorspronkelijke doel van de torens vrijwel vergeten is, bewijst wel de topografische atlas van de ANWB, schaal 1: De toren te Aldemardum (Oudemirdum) staat weliswaar keurig aangegeven (coördinaten ), maar de cartograaf heeft er zich blijkbaar geen raad mee geweten (of is door de lokale inboorlingen op het verkeerde been gezet), en het objekt de vermelding brandtoren meegegeven. Op Google maps staat overigens een zeer fraaie panorama foto van de toren, dit maal wél onder de juiste benaming. Ten aanzien van het luchtbewakingsprojekt moet wellicht als verzachtende omstandigheid vermeld worden dat Nederland in de vijftiger jaren nogal sterk, met name door Amerika, onder druk werd gezet, om maatregelen te nemen tegen het vermeende gevaar uit het oosten, althans heikel punt - daar geld aan te spanderen. En men moet ook toen al politiek correct gedacht hebben het maakt niet uit wat je doet, zolang je maar wat doet. waakzame blik over de Waal naar het oosten, waar blijven nu die Russen?. 5
6 Niet alleen Engeland bewaakte zijn luchtruim in de veertiger jaren met mankracht. Op internet is een foto te vinden van een vergelijkbare Finse luchtbewakingspost uit de oorlogsjaren. Het onderschrift op het origineel Lottia Ilmavalvontatehtävissä spreekt voor zich. Deze tekst onder de foto lijkt onuitspreekbaar, maar dat valt bij enige nadere analyse wel mee; ilma is lucht, valvonta is bewaking en tehtävä betekent niets anders dan taak ( issa is een naamvalsverbuiging, de inessivus voor de classici onder u), dus gewoon Lotta s bij hun luchtbewakingstaak. Een Fin zal over ons woord Luchtbewakingsdiensttoren ongetwijfeld eenzelfde tongbrekende idee hebben, moet u maar denken. Anders dan de Nederlandse torens, heeft men in Finland de uitkijkposten eenvoudig van hout vervaardigd. Het voordeel daarvan is dat er geen betonrot kan optreden. In tegenstelling tot de mening over die arme vrouwen in onze zwaar verkokerde Nederlandse samenleving van de vijftiger (?) jaren, vond men de luchtbewaking in Finland een typisch vrouwelijke bezigheid. Ter info, het klimaat is in Finland wat extremer dan hier, maar misschien dat daar toen échte kerels waren, die een mening over de vrouwen hadden. Lottia Ilmavalvontatehtävissä De Lotta Svärd was een in 1920 opgerichte vrouwelijke vrijwillige hulpdienst. De naam is ontleend aan een gedicht van Johan Ludvig Runeberg in het boek Verhalen van Ensign Stål. De betreffende dames werden aangeduid met Lotta s. Bronnen: Tekeningen en informatie: Hans Sakkers en Johan den Hollander. Luchtwachttorens in Nederland. Industrieel erfgoed uit de Koude Oorlog. Kees Volkers. Geheim landschap, 200 jaar militairen op de Heuvelrug. Foto s: Hans Sakkers en Johan den Hollander, voorts internet onder Luchtwachttorens, en eigen archief. 6
Gewone burgers. Mantelzorgers
Gewone burgers Mantelzorgers UITNODIGING De niet gebouwde bunker De Luchtwachttoren De vrees voor een aanval met kernwapens op Nederlands grondgebied was groot. De gedachte was dat als het op oorlog zou
Nadere informatiePark 44 / Gras erover Jac.Splinter
Aanvullingen op de hiaten in de second opinion. ik zag zes beren... voortdurend hameren op wat er mis kan gaan frustreert de voortgang Park 44 / Gras erover Jac.Splinter Voordelen van Gras op het plein:
Nadere informatieHerdenking Capitulaties Wageningen
SPEECH SYMPOSIUM 5 MEI 2009 60 jaar NAVO Clemens Cornielje Voorzitter Nationaal Comité Herdenking Capitulaties Wageningen Dames en heren, De détente tussen oost en west was ook in Gelderland voelbaar.
Nadere informatieLentewandeling met excursie Biberbunker in de duinen van Oostvoorne op 9 april 2017.
Lentewandeling met excursie Biberbunker in de duinen van Oostvoorne op 9 april 2017. Voor de wandeling van vandaag is gekozen voor de duinen van Oostvoorne met daarin gelegen 96 bunkers uit de 2 e Wereldoorlog
Nadere informatieDe koude oorlog Jesse Klever Groep 7
De koude oorlog Jesse Klever Groep 7 1 Voorwoord Tijdens het maken van mijn spreekbeurt over Amerika kwam ik de Koude oorlog tegen. De koude oorlog leek mij een heel interessant onderwerp waar ik niet
Nadere informatieEn vandaag herdenken wij de mensen die voor onze veiligheid de hoogste prijs betaalden.
Toespraak minister A. van der Steur, Tuin van Bezinning, 10 juni 2015, Warnsveld. Majesteit, Dames en heren, Vrijheid kan niet bestaan zonder veiligheid. En vandaag herdenken wij de mensen die voor onze
Nadere informatieStraaljagers en politici; geen gelukkige combinatie. Hans Heerkens Faculteit Management & Bestuur
Straaljagers en politici; geen gelukkige combinatie Hans Heerkens Faculteit Management & Bestuur Wat gaan we doen? De opvolging van de F-16 De kandidaten De JSF Is de JSF de beste keuze? Conclusies Ik
Nadere informatieDADIZELE TIJDENS DE EERSTE WERELDOORLOG
DADIZELE TIJDENS DE EERSTE WERELDOORLOG Voor de oorlog DAD_02 Dadizele, voor de oorlog. De kinderen wachten op de tram. Overal in de streek liepen tramlijnen. Maar de tram maakte plaats voor de auto. Ook
Nadere informatie8 6 Samenwerking in de wereld. Lees het verhaal Bijna de derde Wereldoorlog.
Lees het verhaal Bijna de derde Wereldoorlog. Dirk komt thuis. Dirk heeft gewonnen met voetballen. Hij is heel blij. Maar dan ziet hij zijn moeder. Zijn moeder kijkt niet blij. De moeder van Dirk denkt
Nadere informatieEindexamen geschiedenis en staatsinrichting vmbo gl/tl 2005 - II
Meerkeuzevragen Schrijf alleen de hoofdletter van het goede antwoord op. DE KOUDE OORLOG + NEDERLAND EN DE VERENIGDE STATEN NA DE TWEEDE WERELDOORLOG Gebruik bron 1. 1p 1 De bron maakt duidelijk dat de
Nadere informatieComplexnummer: Smallepad MG Amersfoort Postbus BP Amersfoort
Complexnummer: 518575 Smallepad 5 Kazematten complex Aantal complexonderdelen: Monumentnummers van complexonderdelen: 2 518577, 518576 Woonplaats : Gemeente: Provincie: Hoofdadres van hoofdobject: Complexomschrijving:
Nadere informatieRhenen binnenstad. Een wederopbouwgebied van nationaal belang 04 / 30
Rhenen binnenstad Een wederopbouwgebied van nationaal belang 04 / 30 In de verdeling van de [ ] architecten werd in theorie het uiterste gedaan om te zorgen dat het straatbeeld, in overeenstemming met
Nadere informatieLEVEN IN DE OORLOG LES 1. Het begin van de oorlog
Wereldoorlogen en Holocaust LES 1 LEVEN IN DE OORLOG JE LEERT wat er in het begin van de Tweede Wereldoorlog gebeurt; wat er verandert in het dagelijks leven van de mensen; wat de mensen doen bij een luchtalarm.
Nadere informatieVoorbeelden van draaiboeken
Praktische tips 2 Voorbeelden van draaiboeken 3 Voorbeeld uitnodiging herdenking 4 Voorbeeld uitnodiging overdracht 5 Voorbeeld welkomstwoord 5 Voorbeeld slotwoord 6 Gedichten Voorbeelden van draaiboeken
Nadere informatieZo licht als een veertje, zweeft ze door de straten. Gedragen door de wind en uitgevaagd door zijn tranen. Sneeuwvlokjes dwarrelen naar beneden, ze
Moeder Natuur Zo licht als een veertje, zweeft ze door de straten. Gedragen door de wind en uitgevaagd door zijn tranen. Sneeuwvlokjes dwarrelen naar beneden, ze laat ze smelten op haar tong. Ze is als
Nadere informatieWat is Reiki? De bijbel en Reiki zijn het er allebei over eens dat de mens bestaat uit een GEEST een ZIEL en een LICHAAM.
Wat is Reiki? REIKI staat voor universele levensenergie. Deze leer is afkomstig uit het Japanse Boeddhisme. In het Japans betekent REI geest en KI energie ; het is dus de leer van de geestesenergie. Het
Nadere informatieNaam: NEDERLAND IN OORLOG Begin WO2 (1932 tot 1940)
Naam: NEDERLAND IN OORLOG Begin WO2 (1932 tot 1940) Adolf Hitler In 1933 kwam Adolf Hitler in Duitsland aan de macht. Hij was de leider van de nazi-partij. Hij zei tegen de mensen: `Ik maak van Duitsland
Nadere informatieIN EEN HUIS IN GEMENGDE HOEVESTIJL
I N T E R I E U R W Wonen op de Windrichtingen IN EEN HUIS IN GEMENGDE HOEVESTIJL Tekst: ANNEMIE WILLEMSE Foto s: JAN VERLINDE 22 TIJDLOOS TIJDLOOS 23 Na een zoektocht naar de ideale bouwgrond, gingen
Nadere informatieUndo (ongedaan maken) in Picasa
Undo (ongedaan maken) in Picasa De veranderingen in Picasa 3.6 en 3.8 spelen voor dit onderwerp geen rol - hoogstens zijn er kleine verschillen in de schermafbeeldingen. Zie Intro Picasa 3.6NL en Intro
Nadere informatielandelijk, licht EN eclectisch interieur
interieur landelijk, licht EN eclectisch TEKST: ANNEMIE WILLEMSE - FOTOGRAFIE: JAN VERLINDE De bewoners van dit huis woonden eerder al in hetzelfde park. Ze waren het erover eens dat dit het leukste en
Nadere informatieDORST IN DE OORLOGSJAREN.
DORST IN DE OORLOGSJAREN. De aanwezigheid van vliegveld Gilze-Rijen heeft voor de bewoners van Dorst de hele oorlog door steeds grote ongemakken en vele gevaren opgeleverd. Praktisch de hele oorlog waren
Nadere informatieHitler op weg naar de macht Wie was Adolf Hitler?
Hitler op weg naar de macht Wie was Adolf Hitler? Iedereen heeft wel eens van Adolf Hitler gehoord. Hij was de leider van Duitsland. Bij zijn naam denk je meteen aan de Tweede Wereldoorlog. Een verschrikkelijke
Nadere informatieKINDEREN VAN HET LICHT
KINDEREN VAN HET LICHT Verteller: Het gebeurde in een donkere nacht, heel lang geleden, dat er herders in het veld waren, die de wacht hielden over hun schapen. Zij stonden net wat met elkaar te praten,
Nadere informatieRESEARCH CONTENT. Loïs Vehof GAR1D
RESEARCH CONTENT Loïs Vehof GAR1D INLEIDING Wij kregen de opdracht om een spel te maken voor Het Luchtmuseum. De eisen voor het spel waren dat er iets technisch in moest zitten, en dat het iets te maken
Nadere informatieNaam: EEN BRUG TE VER De Slag om Arnhem
Naam: EEN BRUG TE VER De Slag om Arnhem A Bridge too Far is een film over de meest tragische blunder van de Tweede Wereldoorlog en vertelt heel precies over een groot plan. Dat plan kostte meer Geallieerden
Nadere informatieDagboek Sebastiaan Matte
Vraag 1 van 12 Dagboek Sebastiaan Matte Uit het dagboek van Sebastiaan Matte: "Ik ben vandaag bij een hagenpreek geweest, in de duinen bij Overveen. Wel duizend mensen uit de stad waren bij elkaar gekomen
Nadere informatieCultuurhistorische verkenning Zandwijksingel Woerden. Datum 2 mei 2011
Cultuurhistorische verkenning Zandwijksingel Woerden Datum 2 mei 2011 Colofon Projectnaam Cultuurhistorische verkenning Zandwijksingel Woerden Auteur Willem de Bruin Datum 2 mei 2011 1. Inleiding 1.1
Nadere informatieGITS TIJDENS DE EERSTE WERELDOORLOG
GITS TIJDENS DE EERSTE WERELDOORLOG 31 juli 1914: ten oorlog! Op vrijdag 31 juli 1914 staat Gits in rep en roer: de algemene mobilisatie wordt afgekondigd. Alle jongemannen die in aanmerking komen voor
Nadere informatieDe tijd die ik nooit meer
De tijd die ik nooit meer vergeet Jan Smit uit eigen pen deel 3 De Stiep Educatief De tijd die ik nooit meer vergeet De schrijver die blij is dat hij iets kan lezen en schrijven, vertelt over zijn jeugd.
Nadere informatieOnroerende kleursignalen geeft een overzicht van panden welke op een unieke en kunstzinnig wijze zijn uitgelicht.
VOORWOORD Geachte Fotoliefhebber, Onroerende kleursignalen geeft een overzicht van panden welke op een unieke en kunstzinnig wijze zijn uitgelicht. Gebouwen kunnen bij daglicht heel mooi zijn, maar in
Nadere informatieUitkijktoren voormalige Vliegbasis Twente Enschede Een uitkijktoren als verhalende route
Uitkijktoren voormalige Vliegbasis Twente Enschede Een uitkijktoren als verhalende route Vestiging Utrecht Weerdsingel Westzijde 33a 3513 BC Utrecht, Nederland Vestiging Enschede Walstraat 18a 7511 GH
Nadere informatieBijlage VMBO-KB. geschiedenis en staatsinrichting CSE KB. tijdvak 1. Bronnenboekje. KB-0125-a-14-1-b
Bijlage VMBO-KB 2014 tijdvak 1 geschiedenis en staatsinrichting CSE KB Bronnenboekje KB-0125-a-14-1-b Staatsinrichting van Nederland bron 1 Een politieke prent over een biddende fabrikant (1907): Onderschrift
Nadere informatieSAUNA S GENIET VAN EEN WELDADIGE WARMTE C QUEL
SAUNA S GENIET VAN EEN WELDADIGE WARMTE C QUEL Vergeet de drukte van alledag en kom helemaal tot jezelf Onderga de warmte van een weldadig saunabad De eerste keren is het misschien nog even wennen Maar
Nadere informatieLES 10. Sluipaanval. Doe Lees 1 Samuël 24.
LES Sluipaanval Ben je wel eens gepest? Is er iemand die altijd vervelend tegen jou doet? Heb je ooit geprobeerd om die persoon terug te pakken? (Zie 1 Samuël 24; Patriarchen en Profeten, blz. 603-615)
Nadere informatieU6 2013. Aan: het College van B&W, Gemeente Hellendoorn Met afschrift naar: Gemeenteraad Gemeente Hellendoorn )ORN. 13INK10810 iiiniiiiiiiiiiiiisiiii
Aan: het College van B&W, Gemeente Hellendoorn Met afschrift naar: Gemeenteraad Gemeente Hellendoorn 'h;inh - """ )ORN - ř U6 2013 tl! i ľci \\ 1 Betreft: Rioleringsproblemen Koersendijk 13INK10810 iiiniiiiiiiiiiiiisiiii
Nadere informatieMiddenbeemster, Korenmolen De Nachtegaal
Inleiding In opdracht van Cultureel Erfgoed Noord-Holland heeft op 1 december 2010 een kort onderzoek plaatsgevonden naar de opbouw en datering van de lage voetmuur van de korenmolen De Nachtegaal, gelegen
Nadere informatieDe oude aula op de Essenhof (Tekst: Jeanine Katsman)
De oude aula op de Essenhof (Tekst: Jeanine Katsman) Tussen juli 2009 en januari 2010 is de oude aula op begraafplaats De Essenhof gerestaureerd. De aula heeft meer dan 20 jaar leeg gestaan, met name omdat
Nadere informatieExamenopgaven VMBO-GL en TL 2004
Examenopgaven VMBO-GL en TL 2004 tijdvak 2 woensdag 23 juni 9.00-11.00 uur GESCHIEDENIS EN STAATSINRICHTING CSE GL EN TL GESCHIEDENIS EN STAATSINRICHTING VBO-MAVO-D Gebruik het bronnenboekje. Dit examen
Nadere informatieWaar het landschap een verhaal vertelt
Waar het landschap een verhaal vertelt Introductie Graafs KazemattenMuseum Het Graafs KazemattenMuseum is officieel geopend op 17 september 2011, exact 67 jaar nadat Amerikaanse parachutisten de nabij
Nadere informatieTijd van de wereldoorlogen: De tweede wereldoorlog
Tijd van de wereldoorlogen: De tweede wereldoorlog Op de vlucht Trek een lijn naar het goede plaatje. In de winkel is bijna alles op. De groenteman zegt: de mensen kopen veel eten, de mensen vluchten voor
Nadere informatieNieuws van de CVA commissie Baukunst im Kleinen (BiK)
Nieuws van de CVA commissie Baukunst im Kleinen (BiK) Door Fred Hartjes BiK leden: Martin van Beuzekom, George Bielen, Fred Hartjes en Guus van Kessel De commissie BiK is in 2001 opgericht om nieuwe bouwvoorbeelden
Nadere informatieD.A.C NATIONAAL AUTO MUSEUM. December 2010. Driebergse Automobiel Club. Er is al druk gekapt langs de A12. Zo moet het over enige tijd gaan worden!
December 2010 D.A.C Driebergse Automobiel Club opgericht op 15 november 2001 Er is al druk gekapt langs de A12. Zo moet het over enige tijd gaan worden! NATIONAAL AUTO MUSEUM Een aantal van circa 30 leden
Nadere informatieEen terugblik op (bijna) twee jaar Barbara Foundation The Gambia.
Speciale editie December 2015 Nummer: 005 Barbara Foundation The Gambia Een beter leven voor de kinderen in Gambia Een terugblik op (bijna) twee jaar Barbara Foundation The Gambia. Het is alweer jaren
Nadere informatie2 maart 1945. 2 maart 2016. Leerlingen groep 7 en 8 De Meeander Heelweg
2 maart 1945 2 maart 2016 Leerlingen groep 7 en 8 De Meeander Heelweg Er kwamen 4 Duitsers bij de Bark. Ze slaan piketten, voor het plaatsen van batterijen veldartillerie. Maar op die dag gingen de verzetsgroepen
Nadere informatieWEBQUEST L6-02 oorlog & vrede
WEBQUEST L6-02 oorlog & vrede 2.3.1. Wereldoorlog I INHOUD OEFENBOEK De Eerste Wereldoorlog 02-03 2.3.2. Wereldoorlog II De Tweede Wereldoorlog 04-05 La Vita è Bella 06-07 3.1. Geweldige personen Jezus
Nadere informatieCanonvensters Michiel de Ruyter
ARGUS CLOU GESCHIEDENIS LESSUGGESTIE GROEP 8 Canonvensters Michiel de Ruyter Michiel Adriaanszoon de Ruyter werd op 23 maart 1607 geboren in Vlissingen. Zijn ouders waren niet rijk. Michiel was een stout
Nadere informatieRestauratie Dorpskerk Woubrugge januari october 2014
Restauratie Dorpskerk Woubrugge januari october 2014 Plan Stabiliseren van het hele kerkgebouw zodat ongelijkmatig verzakken wordt voorkomen. Er wordt niet geprobeerd de kerk weer recht te zetten. Niemand
Nadere informatieGent 24b. De Predikherenlei anno 1820 door de Hollandse soldaat Wynantz. Onderbergen. Het pand van de Dominicanen. Predikherenlei
De Predikherenlei anno 1820 door de Hollandse soldaat Wynantz Gent 24b Onderbergen. Het pand van de Dominicanen Predikherenlei Rue de la Valléé nr 40 /Onderbergen Onderbergen nr 57 in 1940 Tweede gedeelte
Nadere informatieGent 25c. Goudstr Beersteeg Oudevest, Katelijnenstr Minnemeers Kongobrug Reke Blekersdijk Nieuwland Godshuishammeken Huidevetterken Ham
Goudstr Beersteeg Oudevest, Katelijnenstr Minnemeers Kongobrug Reke Blekersdijk Nieuwland Godshuishammeken Huidevetterken Ham Gent 25c De Minnemeersbrug lag in het verlengde van de Goudstraat Goudstr /Beersteeg
Nadere informatieINTERIEUR. Grandeur van toen, comfort van nu TEKST: ANNEMIE WILLEMSE - FOTOGRAFIE: CLAUDE SMEKENS 69
INTERIEUR Grandeur van toen, comfort van nu TEKST: ANNEMIE WILLEMSE - FOTOGRAFIE: CLAUDE SMEKENS 69 Je kunt het huis van je dromen vinden en meer dan genoeg ideeën hebben om dat huis te herstellen in de
Nadere informatieENIGE ECHTE THUISHAVEN TEKST: MARIE MASUREEL - FOTOGRAFIE: HENNY VAN BELKOM TIJDLOOS 21
ENIGE ECHTE THUISHAVEN TEKST: MARIE MASUREEL - FOTOGRAFIE: HENNY VAN BELKOM TIJDLOOS 21 De laatste jaren pendelt Helen gewoon op en neer tussen haar woning in Monnickendam en haar interieurzaak in Edam,
Nadere informatiePakhuis Ten Hove. Werken op de mooiste plek van Deventer
Pakhuis Ten Hove Werken op de mooiste plek van Deventer Werken in één van de leukste wijken van Deventer. In een buurt waar gewoond én gewerkt wordt. Op een inspirerende plek waar u elke dag opnieuw met
Nadere informatieEindexamen geschiedenis havo 2009 - I
Ten oorlog! Europese oorlogen 1789-1919. Oorlog als maatschappelijk fenomeen In de Coalitieoorlogen voerde de Franse regering de dienstplicht in. 2p 1 Leg uit dat zij hiermee de betrokkenheid van Franse
Nadere informatieRESEARCH CONTENT. Loïs Vehof GAR1D
RESEARCH CONTENT Loïs Vehof GAR1D INHOUD Inleiding ------------------------------------------------------------------------------------------------------------------ blz. 2 Methode -----------------------------------------------------------------------------------------------------------------
Nadere informatieHuizen. Eikenvloer Frans massief. Vrijstaande boerderij. Vrij uitzicht. 1735 m2 eigen grond. 5 slaapkamers. Wylerbaan 21, 6561 KN Groesbeek H53 H53
Huizen vanhendriks Wylerbaan 21, 6561 KN Groesbeek Vrijstaande boerderij 1735 m2 eigen grond Vrij uitzicht Eikenvloer Frans massief 5 slaapkamers H53 H53 Kenmerken Soort Type Kamers Woonoppervlakte Perceeloppervlakte
Nadere informatie'Geheime' kunstcollectie Imtech komt in de verkoop
FD: Economie & Politiek door Siem Eikelenboom 28 augustus 2015 'Geheime' kunstcollectie Imtech komt in de verkoop Karel Appel, 'Bloem met blauwe ogen' (1977) 'Als je de ontvangsthal van Van Rietschoten
Nadere informatieGerard Drosterij Praktische opdracht, Geschiedenis HAVO 2006-2007, Luzac College Dordrecht
DE HISTORISCHE SENSATIE, TOEN EN NU Gerard Drosterij Praktische opdracht, Geschiedenis HAVO 2006-2007, Luzac College Dordrecht Het eindcijfer voor geschiedenis is opgebouwd uit vier cijfers: 1. het schoolexamen
Nadere informatieTe koop Hoekwoning met stenen berging en zuid gerichte achtertuin
Langeweg 11 Postbus 1166 3260 AD Oud-Beijerland Tel: 0186-634200 Fax: 0186-634276 Te koop Hoekwoning met stenen berging en zuid gerichte achtertuin Admiraal de Ruyterstraat 117, 3262 XD Oud-Beijerland
Nadere informatieTIJDREIZIGERS speelbos nieuw wulven Houten
TIJDREIZIGERS speelbos nieuw wulven Houten Eén van de twee granieten loopstenen van 2 x 3m, met plattegrond van de omgeving. tijdreizigers Eric Klarenbeek en Maartje Dros hebben een serie ontwerpen gerealiseerd
Nadere informatieMODULE I EUROPA: NOOIT MEER OORLOG!
MODULE I EUROPA: NOOIT MEER OORLOG! I.I De geboorte van de Europese Unie Zoals jullie waarschijnlijk wel weten zijn er de vorige eeuwen veel oorlogen in Europa geweest. Vooral de Eerste en de Tweede Wereldoorlog
Nadere informatieOORLOG IN OVERIJSSEL 2015
OORLOG IN OVERIJSSEL 2015 Opdrachten bij de film Naam Groep.. BEZETTING duur: ca. 15 minuten In de film zie je beelden van Hitler. Wie was hij? In welk jaar kwam Hitler aan de macht en welke plannen had
Nadere informatieStortingslijst van het archief van Centrale van Belgische Metaalbewerkers (1914-1919) (S/1985/020) Rik De Coninck
079 Stortingslijst van het archief van Centrale van Belgische Metaalbewerkers (1914-1919) (S/1985/020) Rik De Coninck Amsab-Instituut voor Sociale Geschiedenis 2001 INLEIDING Bij het begin van de Eerste
Nadere informatieDoor: Laura Kursten Het Nieuwe Eemland Klas: B2d
Door: Laura Kursten Het Nieuwe Eemland Klas: B2d 1 Onderwerp: Bladzijde nummer: Geschiedenis 3 Hoe werkt het? 4 Soorten magnetrons 5 Magnetron ongezond? 6 Evaluatie 7 Bronvermelding 8 2 De magnetron is
Nadere informatieProgramma. Vereniging Leefmilieu. Voorstellen Leefmilieu. Vereniging Leefmilieu. Burgers: Partners in de Handhaving?
Burgers: partners in de handhaving? M. Jacobs Thema: Ketenhandhaving/informatieuitwisseling Burgers: Partners in de Handhaving? Marga Jacobs, Leefmilieu Johan Vollenbroek, MOB LOM Handhavingscongres, 4
Nadere informatieNaam: Waar woon jij? Vraag 1b. Waarom wonen veel mensen in Kenia in een hut? Vraag 1a. In wat voor soort huis woon jij?
Naam: Waar woon jij? Wonen over de hele wereld Heb jij wel eens in een tent gewoond? Waarschijnlijk niet. In de vakantie is het leuk. Maar voor altijd? Toch zijn er mensen op de wereld die altijd in een
Nadere informatieDames en heren, Mijn besef van oorlog en vrede. heb ik meegekregen van mijn. vader, die de gastvrijheid van. de Duitse bezetter aan den lijve
Dames en heren, Mijn besef van oorlog en vrede heb ik meegekregen van mijn vader, die de gastvrijheid van de Duitse bezetter aan den lijve heeft mogen ondervinden. Mijn vader heeft in Scheveningen gezeten,
Nadere informatieSpeech van commissaris van de koningin Max van den Berg, Bevrijdingsdag, Leek, 5 mei 2010
Speech van commissaris van de koningin Max van den Berg, Bevrijdingsdag, Leek, 5 mei 2010 Dames en heren, [Inleiding] In de zomer van 1946 voer een schip van Thailand naar Nederland. Een kleine Nederlandse
Nadere informatieDe kunst om met jezelf te leven. Met praktische tips, humoristische verhalen, psychologische inzichten en prachtige afbeeldingen. Hannah Elisa Walsh
De kunst om met jezelf te leven Met praktische tips, humoristische verhalen, psychologische inzichten en prachtige afbeeldingen. Hannah Elisa Walsh 1 Voorwoord. Het idee voor dit boek kwam in mij op terwijl
Nadere informatieAls bij een vraag een verklaring of uitleg gevraagd wordt, worden aan het antwoord geen punten toegekend als deze verklaring of uitleg ontbreekt.
Examen VWO 2009 tijdvak 2 woensdag 24 juni 9.00-12.00 uur geschiedenis Bij dit examen hoort een bijlage. Dit examen bestaat uit 28 vragen. Voor dit examen zijn maximaal 76 punten te behalen. Voor elk vraagnummer
Nadere informatieExamen HAVO. aardrijkskunde. tijdvak 1 woensdag 30 mei 9.00-11.30 uur. Bij dit examen hoort een bijlage.
Examen HAVO 2007 tijdvak 1 woensdag 30 mei 9.00-11.30 uur aardrijkskunde Bij dit examen hoort een bijlage. Dit examen bestaat uit 33 vragen. Voor dit examen zijn maximaal 53 punten te behalen. Voor elk
Nadere informatieSpreekbeurten.info Spreekbeurten en Werkstukken http://spreekbeurten.info
Kastelen De eerste kastelen De eerste kastelen werden tussen 800 en 1000 na Christus gebouwd. In die tijd maakten de Noormannen de kusten van Europa onveilig: ze plunderden dorpen en boerderijen. De mensen
Nadere informatieInhoudsopgave Inhoudsopgave...2 1. Geschiedenis...3 2. Interieur...4 3. Copy...5
De Kerk Inhoudsopgave Inhoudsopgave...2 1. Geschiedenis...3 2. Interieur...4 3. Copy...5 2 1. Geschiedenis De grote bevolkingsgroei in de tweede helft van de 14de eeuw maakte het noodzakelijk nieuwe kerken
Nadere informatieToespraak Staatssecretaris de Vries t.b.v. Nationale Herdenkink bij Nationaal Indië-monument , zaterdag 6 september 2008
Toespraak Staatssecretaris de Vries t.b.v. Nationale Herdenkink bij Nationaal Indië-monument 1945 1962, zaterdag 6 september 2008 Geachte veteranen, excellenties, dames en heren, Elke dag schreef ik een
Nadere informatieDIJKHUIS ZWAAGDIJK-OOST 85 2015-1
DIJKHUIS ZWAAGDIJK-OOST 85 2015-1 1 Het laatste dijkhuis van Zwaagdijk In Zwaagdijk Oost, geklemd tussen dijk en dijksloot, ligt het huis van Joop Grent. Ooit stonden hier zes of zeven van dergelijke dijkhuisjes,
Nadere informatie"! "#%$ Gemeente Venlo maart 1996
"! "#%$ Gemeente Venlo maart 1996 & '()*+ blz. 1. Ontwikkelingsgeschiedenis 2. Geomorfologie. Wegenpatroon en ruimtelijke structuur 4. Beeld 4 5. Waardering en motivering 4 6. Conclusie 5 Bijlage A.: Literatuuroverzicht
Nadere informatieVOORADVIES BESTEMMINGSPLANPROCEDURE
VOORADVIES BESTEMMINGSPLANPROCEDURE Zaaknr. : 2015EAR0009 Zaakomschrijving : CPO Lindevoort Rekken Specialisme : Cultuurhistorie (excl. Archeologie) Behandeld door : Roy Oostendorp Datum : 7 oktober 2015
Nadere informatieKijktip: Nieuwsuur in de Klas
Kijktip: Nieuwsuur in de Klas Korte omschrijving werkvorm De leerlingen beantwoorden vragen over de Europese politiek aan de hand van korte clips van Nieuwsuur in de Klas. Leerdoel De leerlingen leren
Nadere informatieHoofdstuk 5: Koude Oorlog en Dekolonisatie
Hoofdstuk 5: Koude Oorlog en Dekolonisatie Geschiedenis VWO 2011/2012 www.lyceo.nl Nieuwe ontwikkelingen na de Tweede Wereldoorlog Nieuwe machtsverhoudingen: Verenigde Staten en de Sovjet-Unie nieuwe supermachten
Nadere informatieHC zd. 6 nr. 32. dia 1
HC zd. 6 nr. 32 wie Jezus wil kennen moet de verhalen over hem lezen beschreven door Matteüs, Marcus, Lucas en Johannes terecht worden ze evangelisten genoemd ze beschrijven het evangelie ze vertellen
Nadere informatieWerkbladen voortgezet onderwijs. Naam leerling:
Werkbladen voortgezet onderwijs Naam leerling: Inhoud: Uitleg werkbladen Deze werkbladen horen bij de film D-Day, Normandy 1944. Een film die je meeneemt naar een beslissend moment in de geschiedenis:
Nadere informatieNaam: De Romeinen. Vraag 1. De Romeinen hebben veel gebouwd. Noem vijf verschillende toepassingen. pagina 1 van 6
Naam: De Romeinen De Romeinse bouwkunst. De Romeinen behoren tot de beste bouwers uit de geschiedenis. Ze bouwden tempels, riolen, waterleidingen, wegen, kanalen, huizen, aquaducten, havens, bruggen en
Nadere informatieRUMBEKE TIJDENS DE EERSTE WERELDOORLOG
RUMBEKE TIJDENS DE EERSTE WERELDOORLOG Voor de oorlog RUM_02 Koetsen en karren over de kasseien van de vooroorlogse Rumbeeksesteenweg. De straat loopt recht op de mooie, fiere kerktoren. 31 juli 1914:
Nadere informatieKom erbij Tekst: Ron Schröder & Marianne Busser Muziek: Marcel & Lydia Zimmer 2013 Celmar Music / Schröder & Busser
Kom erbij Kom erbij, want ik wil je iets vertellen, het is heel bijzonder, dus luister allemaal. Ik ken honderdduizend prachtige verhalen, maar dit is echt het mooiste van allemaal. Het gaat over twee
Nadere informatieHerdenking 4 mei 2015 Anouchka van Miltenburg, Voorzitter Tweede Kamer der Staten-Generaal
Herdenking 4 mei 2015 Anouchka van Miltenburg, Voorzitter Tweede Kamer der Staten-Generaal Vandaag is het precies 70 jaar geleden dat ons land werd bevrijd. Generaties Nederlanders zijn opgegroeid in een
Nadere informatieIn de stilte van ons herdenken, sprak de herinnering.
Toespraak burgemeester K. Tigelaar ter gelegenheid van de dodenherdenking op vrijdag 4 mei 2012 Dames en heren, jongens en meisjes, In de stilte van ons herdenken, sprak de herinnering. Herinneringen aan
Nadere informatiewerkt voor en met bewoners in wijken en buurten
werkt voor en met bewoners in wijken en buurten Oma Geertje vertelt. 2 Welbions: we werken er allemaal. Wij zijn dé woningcorporatie van Hengelo en verhuren meer dan 13.000 woningen aan in totaal 25.000
Nadere informatieMijn mond zat vol aarde
Mijn mond zat vol aarde Serie: Verhalen kind in oorlog Tekst: Meike Jongejan Onderzoek: Mariska de Boer en Hans Groeneweg Redactie: Jan van Zijverden Vormgeving: Richard Bos 2015, Fries Verzetsmuseum,
Nadere informatieVogelmarkt Koepoort Korte Dagsteeg, St Jansvest, Kleine Vleeshuisstraat Gent 20c www.sint-pietersdorp.be
Vogelmarkt Koepoort Korte Dagsteeg, St Jansvest, Kleine Vleeshuisstraat Gent 20c Je kan alles thuis bekijken op het internet. www.sint-pietersdorp.be Vogelmarkt richting Kouter 1 huis is nog blijven staan
Nadere informatieEindexamen geschiedenis vwo II
Ten oorlog! Europese oorlogen 1789-1919. Oorlog als maatschappelijk fenomeen Vanaf de zomer van 1789 trokken veel Franse vluchtelingen naar Oostenrijk. 1p 1 Waarom vormde dit voor het Franse revolutionaire
Nadere informatieje maatje aan de opdrachten beginnen. Veel succes!
De opdrachten op dit blad horen bij het verhaal "Een lange, bange nacht". Lees eerst het verhaal met de informatieblokjes. Dit kun je samen met een leesmaatje doen. Hierna kun je samen met je maatje aan
Nadere informatieVERLOST UIT HET DONKER
Anders in de rij Veldstraat 59 VERLOST UIT HET DONKER Het huis in de Veldstraat is dit jaar precies 100 jaar oud. In de stadsarchieven staat het ingeschreven als een realisatie van ene A. Vandenberghe.
Nadere informatieHelen Steemers. Sint en Pieten, heel erg bedankt voor de leuke middag!
December 2013 In deze nieuwsbrief: Wielen op wielen EVV ers De Care clowns Foto s De Barbecue Gedicht Sinterklaas 2013 Kerstfeest Antwoordkerk - Wielen op wielen! In Siloam is een rolstoelfiets te huur.
Nadere informatieSpreekbeurten.info Spreekbeurten en Werkstukken http://spreekbeurten.info
De Chinese Muur 1. Voorwoord. 2. Wat is de Chinese Muur? 3. Waar ligt de Chinese Muur? 4. Waarom bouwden de Chinezen de Chinese Muur? 5. Hoe bouwden de Chinezen de Chinese Muur? 6. Hoe lang en hoe groot
Nadere informatieWERKBLAD LOTTY VEFFER
WERKBLAD LOTTY VEFFER Zoek aanvullende informatie op internet: www.joodsmonument.nl en www.joodsekindereninkampvught.nl Bron 1. foto Lotty Lotty Veffer is geboren op 10 juli 1921. Deze foto komt uit 1940.
Nadere informatieHOOGLEDE TIJDENS DE EERSTE WERELDOORLOG
HOOGLEDE TIJDENS DE EERSTE WERELDOORLOG 31 juli 1914: ten oorlog! Het is oorlog! Het brandweerkorps wordt snel samengeroepen voor het gemeentehuis. De brandweermannen moeten de jongens gaan waarschuwen
Nadere informatieHet was de bedoeling dat de luchtwachters hun HKE- 5
EEMNES EN DE KOUDE OORLOG. In het jaar volgend op de 50e bevrijdingsherdenking wil ik graag een stukje recente historie van Eemnes onder uw aandacht brengen. Eemnes en de Koude Oorlog??. Dit zegt u misschien
Nadere informatieeen zee van tijd een zee van tijd Werkblad 12 Ω De Tweede Wereldoorlog Ω Les 1: Wat er vooraf ging Naam: Hitler
Werkblad Ω De Tweede Wereldoorlog Ω Les : Wat er vooraf ging Na de Eerste Wereldoorlog gaat het slecht met Duitsland. Het land moet veel geld Hitler betalen aan de winnaars van de oorlog. De leider van
Nadere informatieBaksteenhuis te Groenekan Particulier Marnix van der Meer, Steven Nobel, Rene de Korte, Roy van Maarseveen Bouwbedrijf Van Rhenen Woonhuis 2010-2013
BAKSTEENHUIS titel opdrachtgever projectteam aannemer programma periode Baksteenhuis te Groenekan Particulier Marnix van der Meer, Steven Nobel, Rene de Korte, Roy van Maarseveen Bouwbedrijf Van Rhenen
Nadere informatie