Slaap, slaapproblemen en

Transcriptie

1 Slaap, slaapproblemen en slaapstoornissen T.J. Tacke, neuroloog en somnoloog 1

2 T. J. (Theo) Tacke, neuroloog en somnoloog medisch adviseur Almelo / Hengelo Nederlands Slaap Instituut Amersfoort 2

3 T. J. (Theo) Tacke, neuroloog en somnoloog medisch adviseur Drost Letselschade Hengelo Ov. ICARA Nijmegen, Woerden, Alkmaar Amsterdam Ergatis Nijmegen, Breda, Amsterdam Zwolle, den Bosch 3

4 Ieder zo z n hobby Mijn aandachtsgebieden in de neurologie: Slaap- en waakstoornissen; sinds sept de officiële titel somnologist, expert in sleepmedicine Medische advisering (Drost Letselschade, ICARA, Ergatis) 4

5 Disclosure statement Op het gebied van de slaap- en waakstoornissen Presentaties UCB Pharma Boehringer Ingelheim GSK Geneesmiddelonderzoek Schering Plough Sanofi Aventis Lundbeck 5

6 Slaap, Slaapproblemen en Slaapstoornissen

7 Inhoud Wat is slaap? De biologische klok, de invloed er van op het functioneren; de invloed van ploegendienst Inzicht in slaapproblemen; hoe te voorkomen dat ze chronisch worden Polysomnografie Inzicht in slaapstoornissen Internationale indeling ervan in hoofdgroepen Inzicht in insomnia en de behandeling er van Kenmerken van hypersomnolentie Hoe kan hypersomnolentie worden gemeten? Wat is narcolepsie; hoe wordt de diagnose gesteld? Hoe is de behandeling? Welke ademhalinggerelateerde slaapstoornissen zijn er? De relatie tussen OSAS en snurken Welke behandelingen bestaan er om OSAS aan te pakken? Regeling Geschiktheid CBR; wat betekent dit in de praktijk? Inzicht in de circadiane ritmestoornissen; wat zijn dit; hoe te diagnosticeren De rol van melatonine bij slapproblemen / slaapstoornissen Parasomnieen (zoals REM-sleep Behavior Disorder) Bewegingsstoornissen in de slaap, zoals headbanging syndrome, RLS/PLMS Geneesmiddelen en CBR; gevolgen voor de rijvaardigheid Welke disciplines werken er in een slaapteam? Wat is hun rol? Deze voordracht duurt ca. 1½ uur. Geen bezwaar tegen dringende vragen of opmerkingen tussendoor. 7

8 Slaap is zo gewoon dat we er pas over nadenken, als er problemen mee zijn 8

9 We slapen zo n 30% van ons leven. Als we jong zijn wat meer, dan wanneer we oud zijn. 9

10 De dagelijkse hoeveelheid slaap is de laatste 50 jaar met ruim 1 uur afgenomen 10

11 Het te kort slapen heeft vaak een negatief effect op het dagelijks functioneren. 11

12 De 24-uurs maatschappij is de oorzaak van deze afname: slaap wordt niet zo belangrijk 12 gevonden

13 40% van de bevolking boven de 18 jaar slaapt wel eens slecht! 13

14 5% van de bevolking gebruikt wel eens een slaapmiddel, 2% dagelijks! 14

15 Fouten en ongelukken door slaapgebrek kunnen grote gevolgen hebben. 15

16 In het verkeer... 16

17 De Tjernobyl ramp vond plaats in de vroege ochtend.. Menselijke fout door slaperigheid? 17

18 Slaapgebrek zorgt voor een sterke afname in productiviteit 18

19 Wat is slaap?

20 Gedragstoestand gekenmerkt door: - verminderde activiteit - stereotype houding - verminderde respons op stimulatie - omkeerbaarheid van de situatie 20

21 Slaap is een rusttoestand met een laag bewustzijnsniveau 21

22 Slaap is nodig voor herstel van het lichaam maar vooral ook voor de hersenen 22

23 Tijdens slaap zijn de hersenen wel hard bezig. Er moet iets hersteld worden, al weten we 23 (nog) niet precies wat.

24 wakker indoezelen REM slaap lichte slaap diepe slaap Elektrische hersenactiviteit (EEG) laat de activiteit van de hersenen zien: van wakker naar diepe slaap verandert er heel veel 24

25 wakker indoezelen REM slaap lichte slaap diepe slaap Tijdens het indoezelen worden we minder bewust van de omgeving en kunnen gedachten 25 op dromen gaan lijken

26 wakker indoezelen REM slaap lichte slaap diepe slaap Bij het echte slapen schakelt het bewustzijn uit. Hierna volgt er een tijdje ondiepe lichte slaap 26

27 wakker indoezelen REM slaap lichte slaap diepe slaap Daarna volgt diepe slaap: hier is de kans dat een persoon zelf wakker wordt het kleinst, en is 27 hij het moeilijkst wakker te maken

28 wakker indoezelen REM slaap lichte slaap diepe slaap Het volgende slaapstadium is REM-slaap. REM staat voor Rapid Eye Movements, naar 28 de snelle oogbewegingen in dit slaapstadium

29 Wordt iemand uit de REM-slaap gewekt, dan kan vaak een mooi samenhangend verhaal 29 verteld worden: een droom!

30 Het slaappatroon heeft elke ± uur een afwisseling van lichte slaap, diepe slaap en REM slaap; de slaapcycli. HYPNOGRAM 30

31 HYPNOGRAM Later in nacht is er meer REM-slaap, en minder diepe slaap, en een grotere kans op 31 wakker worden

32 polysomnografie

33 Een volwassene heeft gemiddeld 7 à 8 uren slaap nodig. Sommigen kunnen met minder 33 slaap toe, anderen slapen langer.

34 34

35 35

36 36

37 38

38 39

39

40 41

41 42

42 Kort slapers 43

43 langslaper Einstein 44

44 NREM slaap diepte Na 16 uur wakker Na 40 uur wakker Naast slaapduur is slaapdiepte van belang. Na langer wakker zijn wordt vooral dieper geslapen. 45

45 Slaapregulatie 2-processen model voor slaapregulatie (Beersma, 2002) 46

46 47

47 48

48 49

49 50

50 51

51 52

52 53

53 De biologische klok

54 De biologische klok zorgt voor fysiologische processen in het lichaam die samenhangen met de circadiaanse ritmiek. licht Melatonine productie

55 Voor de dagactieve mens is s nachts de beste tijd om te slapen. De biologische klok stuurt 56 het dagelijks ritme van lichaamsfuncties

56 De biologische klok zorgt ervoor dat we in de loop van de avond slaperig worden zodat we 57 op tijd naar ons bed verlangen

57 De biologische klok zorgt er voor dat ons lichaam s morgens op temperatuur is en de 58 energie heeft om de dag te beginnen

58 De biologische klok blijft in de pas met de dag/nacht afwisseling door het zien van licht 59 en de overgangen van licht en donker

59 Het is moeilijk om het dagelijks ritme snel te veranderen. Dat merken we bijvoorbeeld bij 60 jetlag en werken in ploegendienst

60 Aanpassen gaat gemakkelijker en sneller na vliegen naar het westen, dan andersom 61

61 Het aanpassen van het lichaamsritme aan een nieuwe licht/donker situatie duurt een aantal 62 dagen en veroorzaakt slechter functioneren

62 Slaapstoornissen & hun behandeling

63 De meeste mensen hebben wel eens te maken met een slaapprobleem 64

64 Oorzaken van slaapproblemen: o.a. lange / onregelmatige werktijden 65

65 Oorzaken van slaapproblemen: o.a. omgevingslawaai 66

66 Oorzaken van slaapproblemen: o.a. slechte slaapgewoonten 67

67 Oorzaken van slaapproblemen: o.a. hoge werkdruk, mentale overbelasting 68

68 Als het slaapprobleem het dagelijks leven ernstig verstoort, spreken we van een slaapstoornis 69

69 Oorzaken van slaapstoornissen: lichamelijke of psychische ziekten 70

70 In slaapcentra is veel ervaring met slaapstoornissen en hun behandeling 71

71 Slaapcentra in 2010: De Federatie algemene SlaapCentra (FSC) werd opgericht in

72 Slaapcentra in 2018 In 2015 ging de FSC op in de Slaap Vereniging Nederland 73

73 De Nederlandse vereniging voor Slaap Waak Onderzoek Alles over slapen en slaaponderzoek 74

74 Polygrafie, klinische en ambulante (video) Polysomnografie, Multiple Sleep Latency Test (MSLT), Actigrafie, DLMO 75

75 Er zijn op dit moment ruim 80 verschillende slaapstoornissen bekend, ingedeeld in een aantal hoofdgroepen 76

76 Insomnia Sleep related breathing disorders Hypersomnias of central origin Circadian rhythm sleep disorders Parasomnias Sleep related movement disorders Isolated symptoms and normal variants Other sleep disorders hoofdgroepen 77

77 1. Insomnia 2. Ademhalinggerelateerde slaapstoornissen (OSAS) 3. Narcolepsie/kataplexie 4. Restless Legs Syndroom 5. Parasomniën 6. Circadiaanse ritmiekstoornissen Deze aandoeningen zullen achtereenvolgens nader worden besproken. 78

78 Per slaapstoornis worden tevens de gevolgen voor het rijbewijs groep 1 en rijbewijs groep 2 aangegeven. 79

79 Chronische insomnia 80

80 Insomnia (slapeloosheid) komt veel voor: 7% van de bevolking heeft regelmatig last van 81 slapeloze nachten

81 Vaak kan verandering in slaapgedrag de vicieuze cirkel van slapeloosheid al verbreken, eventueel samen met kortdurend medicatie. 82

82 Chronische slapeloosheid leidt tot irritatie, concentratieproblemen, tot vitale uitputting en 83 mogelijk zelfs psychiatrische aandoeningen

83 Slaapmedicatie kan soms uitkomst bieden. Vanwege verslaving kan dit alleen tijdelijk. Een 84 slaapspecialist kan helpen met de oplossing

84 Dé behandeling bij insomnia Cognitieve gedragstherapie Individueel of groepsgewijs door Klinische psychologen of Slaapoefentherapeuten (Mensendieck/Cesar) 85

85 Chronische insomnia leidt tot vermoeidheidsklachten overdag, vrijwel nooit tot hypersomnolentie. De Regeling eisen rijgeschiktheid heeft geen restricties voor patiënten met chronische insomnia. Regeling eisen geschiktheid 2000 Meest recente versie 86

86 Risico op arbeidsongeschiktheid bij chronisch gebruik van slaapmedicatie Salo et al., SLEEP, Vol. 33, No. 10, oct

87 hypersomnolentie 88

88 Excessieve hypersomnolentie overdag komt voor bij 6% van de bevolking en kan leiden 89 tot ontwrichting van het dagelijks leven.

89 Meeting hypersomnolentie Subjectief: o.a. Epworth Sleepiness Scale (ESS) Objectief: Multiple Sleep Latency Test (MSLT) 90

90 Epworth Sleepiness Scale De kans op indutten Zittend tijdens een gesprek met iemand * Tijdens passieve ontspanning (zitten, lezen) * Inactief zitten in openbare gelegenheid (vergadering, wachtkamer) * Als bijrijder in een auto of in de trein, tijdens een uur durende rit * In de middag even rustig liggend * Bij het TV kijken * Rustig zitten na een lunch zonder alcohol * In de auto, als u een paar minuten stilstaat in het verkeer * Totaalscore ** * antwoord: 0 = nooit 1 = kleine kans 2 = redelijke kans 3 = grote kans ** normaal: < 11 91

91 Multiple Sleep Latency Test SO-REM Slaaplatentie: 0-5 min. : ernstig slaperig 6-10 min. : matig slaperig min.: gering slaperig 92

92 video Narcolepsie a. slaapaanvallen b. kataplexie-aanvallen: de spieren zijn 93 kort verlamd bij helder bewustzijn.

93 video Narcolepsie kataplexie-aanval 94

94 video Narcolepsie Kataplexie aanval uitgelokt door emotie 95

95 De behandeling van hypersomnolentie Tegen de hypersomnolentie Amfetamines (Ritalin ) Modafinil (Modiodal ) Tegen de kataplexie Clomipramine (Anafranil ) Venlafaxine (Efexor ) Tegen hypersomnolentie èn kataplexie GammaHydroxyBoterzuur (Xyrem ) narcolepsie kataplexie medicatie 96

96 Paragraaf Rijbewijzen van groep 1 Personen met narcolepsie of idiopathische hyper-somnolentie kunnen geschikt worden verklaard als op basis van een specialistisch rapport blijkt dat gedurende ten minste twee opeenvolgende maanden adequate behandeling plaatsvindt. De criteria voor een adequate behandeling van narcolepsie en idiopatische hypersomnolentie zijn minimaal: Epworth Sleeping Scale (ESS) score van kleiner dan 11 beoordeeld door een specialist met ervaring op het gebied van slaapgerelateerde stoornissen. Regeling eisen geschiktheid 2000 Meest recente versie 97

97 Paragraaf Rijbewijzen van groep 2 Personen met narcolepsie zijn permanent ongeschikt. Personen met idiopatische hypersomnolentie kunnen geschikt worden verklaard als op basis van een specialistisch rapport blijkt dat gedurende ten minste twee opeenvolgende maanden adequate behandeling plaatsvindt. Criteria voor een adequate behandeling van idiopathische hypersomnolentie zijn minimaal: Epworth Sleeping Scale (ESS) score van kleiner dan 11 beoordeeld door een specialist met ervaring op het gebied van slaapgerelateerde stoornissen. Regeling eisen geschiktheid 2000 Geldend vanaf t/m heden 98

98 Ademhaling-gerelateerde slaapstoornissen 99

99 Snurken en obstructief slaapapneu syndroom Een mogelijke oorzaak van excessieve hypersomnolentie is het obstructieve slaapapneu syndroom (OSAS), een stoornis van de ademhaling 100 tijdens de slaap

100 video Snurken, en OSAS 101

101 Luid snurken (zonder apneu s) is een sociaal probleem, en geen ziekte 102

102 Slaapapneu komt in 2 5 % van de bevolking voor, vooral bij mannen van middelbare leeftijd met overgewicht 103

103 Behandeling van OSAS De antisnurk-beugel, ofwel mandibulair repositie apparaat (MRA) voor snurken en licht/gemiddeld OSAS 104

104 video Behandeling van OSAS Bij gemiddelde en m.n. ernstige vormen van OSAS wordt continuus positive airway pressure (CPAP) toegepast 105

105 Behandeling van OSAS Verschillende soorten CPAP-maskers 106

106 NightBalance Behandeling van OSAS Bij positie afhankelijke lichte en gemiddelde vormen van OSAS (op de rug slapen), wordt de slaappositie training (SPT) toegepast 107

107 NightBalance Behandeling van OSAS Bij positie afhankelijke lichte en gemiddelde vormen van OSAS (op de rug slapen), wordt de slaappositie training (SPT) toegepast 108

108 NightBalance Behandeling van OSAS Bij positie afhankelijke lichte en gemiddelde vormen van OSAS (op de rug slapen), wordt de slaappositie training (SPT) toegepast 109

109 Behandeling van OSAS Bij matige en ernstige vormen van OSAS kan nervus hypoglossus stimulatie worden toegepast 110

110 Paragraaf Rijbewijzen van groep 1 Personen met obstructief slaapapnoesyndroom (OSAS) kunnen geschikt worden verklaard als op basis van een specialistisch rapport blijkt dat gedurende ten minste twee opeenvolgende maanden adequate behandeling plaatsvindt. Onder adequate behandeling wordt in dit verband verstaan: een Apneu-Hypopneu-Index (AHI) van kleiner dan 15 per uur, beoordeeld door een specialist met ervaring op het gebied van slaapgerelateerde stoornissen. Regeling eisen geschiktheid 2000 Meest recente versie 111

111 Paragraaf Rijbewijzen van groep 2 Personen met obstructief slaapapnoesyndroom (OSAS) kunnen geschikt worden verklaard als op basis van een specialistisch rapport blijkt dat gedurende ten minste drie opeenvolgende maanden adequate behandeling plaatsvindt. Onder adequate behandeling wordt in dit verband verstaan: een Apneu-Hypopneu-Index (AHI) van kleiner dan 15 per uur, beoordeeld door een specialist met ervaring op het gebied van slaapgerelateerde stoornissen. Regeling eisen geschiktheid 2000 Meest recente versie 112

112 Bewegingsstoornissen in de slaap 113

113 Een andere oorzaak van slaperigheid kan zijn het slecht in slaap komen door pijnlijke, 114 onrustige benen, Restless Legs Syndrome

114 video Restless Legs Syndrome (RLS) 115

115 video Periodic Leg Movements in the Sleep (PLMS) 116

116 1. dopamine agonisten pramipexol (Sifrol ), ropinirol (Adartrel ), rotigotine (Neupro ) 2. anti-epileptica clonazepam (Rivotril ) gabapenin (Neurontin ), pregabaline (Lyrica ) 3. opioiden tramadol, oxycodon Medicatie tegen RLS en PLMS

117 RLS en PLMS leiden vrijwel nooit tot hypersomnolentie. De Regeling eisen rijgeschiktheid heeft geen restricties voor patiënten met RLS en PLMS. Indien RLS optreedt tijdens zitten bij autorijden en onbehandelbaar zou zijn, dient wel beoordeling plaats te vinden. Regeling eisen geschiktheid 2000 Meest recente versie 118

118 Parasomnieën 119

119 Parasomnie is de verzamelnaam voor verschijnselen als slaapwandelen, nachtelijke 120 angstaanvallen en slaapdronken zijn

120 video REM-sleep Behavior Disorder (RBD) 121

121 video Headbanging syndrome 122

122 video Headbanging syndrome 123

123 Slaapwandelen is een gevolg van niet helemaal wakker worden. Dit kan voorkomen bij o.a. psychische ziekten, koorts, alcoholgebruik en slaaptekort. 124

124 Een regelmatiger slaappatroon, minder stress, of hypnose kunnen soms uitkomst bieden 125

125 clonazepam amitriptyline, nortriptyline Veel gebruikte medicatie bij parasomnieën 126

126 Parasomnieën leiden vrijwel nooit tot hypersomnolentie. De Regeling eisen rijgeschiktheid heeft geen restricties voor patiënten met parasomnieën. Regeling eisen geschiktheid 2000 Meest recente versie 127

127 Circadiane ritmestoornissen 128

128 Biologische klok Het circadiane ritme wordt gemaakt in de nucleus suprachiasmaticus, die is gelegen in het basale deel van de hypothalamus, vlak boven het chiasma opticum, sterk onder invloed van licht. 129

129 Circadiane ritme-stoornis is het gevolg van een probleem met de biologische klok: te vroeg, te laat, niet elke 24 uur, verbrokkeld 130

130 SCN Glandula pinealis Bij stoornissen van de biologische klok speelt melatonine een belangrijke rol. 131

131 Vertraagde slaapfase syndroom 132

132 Circadiane ritmestoornissen leiden vrijwel nooit tot hypersomnolentie. De Regeling eisen rijgeschiktheid heeft geen restricties voor patiënten met circadiane ritmestoornissen. Regeling eisen geschiktheid 2000 Meest recente versie 133

133 Hoofdstuk 10. Geneesmiddelen Categorie Omschrijving effect vergelijkbaar bloedalcoholgehalte I geen/weinig negatieve invloed < 0,5 promille II licht/matig negatieve invloed 0,5-0,8 promille III ernstige of potentieel > 0,8 promille gevaarlijke invloed Regeling eisen geschiktheid 2000 Meest recente versie 134

134 Paragraaf Psychostimulantia Hieronder vallen de groep amfetamines (o.a. dexamfetamine, amfetamine en methylfenidaat) en de groep overige psychostimulantia (modafinil). Gebruik van deze geneesmiddelen maakt iemand ongeschikt. Een uitzondering is mogelijk voor zover psychostimulantia in therapeutische dosering gebruikt worden voor de behandeling van ADHD bij volwassenen, narcolepsie of pathologische hypersomnolentie. Wanneer er geen rijgevaarlijke bijwerkingen zijn, bestaat er in die gevallen geschiktheid. Regeling eisen geschiktheid 2000 Meest recente versie 135

135 Paragraaf Hypnotica, sedativa, anxiolytica Personen die behandeld worden met barbituraten zijn ongeschikt. Personen die benzodiazepinen gebruiken met een ernstige of potentieel gevaarlijke invloed op de rijvaardigheid (categorie III) zijn ongeschikt. Personen die - in een therapeutische dosis benzodiazepinen gebruiken die geen tot matig negatieve invloed hebben op de rijvaardigheid (categorie I en II), kunnen geschikt worden verklaard. Voor middelen uit categorie II geldt dat er bij chronisch gebruik een week na de start van de behandeling ongeschiktheid is. Regeling eisen geschiktheid 2000 Meest recente versie 136

136 Diagnostiek en therapie voor slaapproblemen en m.n. slaapstoornissen kan het beste onder deskundige begeleiding plaats vinden. Een somnoloog (slaapspecialist) heeft hiervoor een brede kennis. 137

137 Samenstelling Slaap-Team Neurologen Longartsen KNO-artsen Kinderartsen Psychiaters Klinisch psychologen Slaaptherapeuten KNF-laboranten / somno-technologen Longfunctie-laboranten Sociaal/psychiatrisch verpleegkundigen Multidisciplinaire samenwerking 139

138 Een goede nachtrust is van groot belang voor het functioneren overdag (en andersom!) 140

139 Echter: Vaak worden de symptomen gemist! Dus: Weest waakzaam bij slaapstoornissen! take home message 141

140 Bedankt voor uw aandacht! Tijd voor vragen Bedankt voor uw aandacht! 142