k DEC 2018 Ontwerp-instemmingsbesluit 1. Aanvraag 2. Beleid gaswinning in Nederland Ministerie van Economische Zaken en Klimaat

Transcriptie

1 Ministerie van Economische Zaken en Klimaat > Retouradres Postbus EK Den Haag Tulip Oil Netherlands Offshore B.V. Alexanderstraat JM Den Haag Bezoekadres Bezuidenhoutseweg AC Den Haag Postadres Postbus EK Den Haag Overheidsidentificatienr Datum k DEC 2018 Betreft Ontwerp-instemmingsbesluit winningsplan Q10-A Ontwerp-instemmingsbesluit 1. Aanvraag T (algemeen) Ons kenmerk Uw kenmerk Bijlage(n) Op 13 april 2018 heeft de minister van Economische Zaken en Klimaat (hierna: de minister) een aanvraag ontvangen van Tulip Oil Netherlands Offshore B.V. (hierna: Tulip Oil) tot instemming met het winningsplan Q10-A. Het winningsplan Q10-A betreft de gasvoorkomens Q10-A-Bunter, Q10-A- Zechstein 3 Carbonaat, Q10-A-Zechstein 2 en Zechstein 1 Zand, Q10-A- Slochteren gelegen in de Bunter-, Zechstein- en Rotliegendformatie. Deze gasvoorkomens zijn aangeboord met 3 putten, te weten Q10-02, Q07-01 en Q10- A-01. Het gasvoorkomen ligt binnen het gebied van de winningsvergunning Q07 en Q10-A. Het gasvoorkomen ligt geografisch gezien onder de Noordzee. Het winningsplan Q10-A betreft een nieuwe winning en beschrijft op welke wijze Tulip Oil verwacht het gas te winnen uit het gasveld Q10-A en hoe de eventuele risico's daarvan zoveel mogelijk worden beperkt. Daarnaast bevat het winningsplan informatie over de verwachte gasproductie van het desbetreffende gasveld, een overzicht van het productiesysteem, de verwachte bodemdaling en de kans op bodemtrilling, en de maatregelen die volgens Tulip Oil daaruit voortvloeien voor de boven- en ondergrond. Tulip Oil verwacht dat de gaswinning 25 tot 40 jaar in beslag zal nemen. Tulip Oil geeft in het winningsplan een verwachtte einddatum van productie aan in Beleid gaswinning in Nederland In de brief van de minister aan de Tweede Kamer van 30 mei 2018 (Kamerstukken II , 33529, nr. 469) over gaswinning uit de kleine velden en de energietransitie, legt het kabinet de prioriteit bij een zo snel mogelijke overgang naar duurzame energie en behoud van het economisch perspectief gaswinning op de Noordzee. Zolang het nodig is wil het kabinet aardgas uit de kleine velden winnen, waar en voor zover dit veilig kan. Hoewel stevig ingezet wordt op het geleidelijk afbouwen van het gebruik van aardgas in de gebouwde omgeving, speelt aardgas de komende decennia nog een essentiële rol in de Nederlandse energievoorziening. Op dit moment is de Nederlandse energievoorziening nog voor meer dan 90% afhankelijk van fossiele brandstoffen Pagina 1 van 16

2 (olie, gas, steenkool) en aardgas voorziet in ruwweg 40% van onze primaire energiebehoefte. Aardgas is de fossiele brandstof met de minste CO2-uitstoot en dus het minst belastend voor het klimaat. In de overgang naar duurzame energie, blijft aardgas de komende decennia nog steeds nodig voor de industrie, voor het verwarmen van een groot deel van de huizen en voor het in stand houden van een betrouwbare elektriciteitsvoorziening. Wanneer aardgas veilig kan worden gewonnen is het wenselijk dit uit de Nederlandse bodem te winnen. Nederland is dan minder afhankelijk van gasimport en de schonere winning in Nederland beperkt ook de met de winning samenhangende mondiale uitstoot van CO2. 3. Juridisch kader 3.1. Mijnbouwregelgeving Een winningsplan dient te worden getoetst aan de Mijnbouwwet (hierna: Mbw) en de daarop gebaseerde regelgeving. De artikelen 34, 35 en 36 van de Mbw en artikel 24 van het Mijnbouwbesluit (hierna: Mbb) vormen het juridisch kader waaraan het winningsplan wordt getoetst. Alvorens op basis van de Mbw over te mogen gaan tot winning is, op grond van artikel 34, derde lid, van de Mbw, de instemming vereist van de minister met een winningsplan. Het winningsplan geeft concreet inzicht in de wijze waarop de winning wordt uitgevoerd en de effecten daarvan en dient te voldoen aan de eisen genoemd in artikel 35 van de Mbw. Artikel 24 Mbb bevat een aantal nadere eisen die aan een winningsplan worden gesteld. Het winningsplan dient onder meer een beschrijving te bevatten van de verwachte hoeveelheid aanwezige delfstoffen, de hoeveelheden jaarlijks te winnen delfstoffen, de bodembeweging ten gevolge van de winning en de maatregelen ter voorkoming van schade door bodembeweging. Ter beoordeling of met een winningsplan kan worden ingestemd, wordt het winningsplan getoetst aan artikel 36, eerste lid, van de Mbw. De minister kan slechts geheel of gedeeltelijk instemming weigeren of daaraan voorschriften of beperkingen verbinden: a. indien het in het winningsplan aangeduide gebied door de minister niet geschikt wordt geacht voor de in het winningsplan vermelde activiteit om reden van het belang van de veiligheid voor omwonenden of het voorkomen van schade aan gebouwen of infrastructurele werken of de functionaliteit daarvan; b. in het belang van het planmatig gebruik of beheer van voorkomens van delfstoffen, aardwarmte, andere natuurlijke rijkdommen, waaronder grondwater met het oog op de winning van drinkwater, of mogelijkheden tot het opslaan van stoffen; c. indien nadelige gevolgen voor het milieu ontstaan; d. indien nadelige gevolgen voor de natuur worden veroorzaakt; Artikel 36, tweede lid, van de Mbw bepaalt voorts dat de minister de instemming kan verlenen onder beperkingen of daaraan voorschriften kan verbinden, indien deze gerechtvaardigd worden door een grond als genoemd in artikel 36, eerste lid of, voor zover het belang van de veiligheid voor omwonenden of het voorkomen van schade aan gebouwen of infrastructurele werken of de functionaliteit daarvan Pagina 2 van 16

3 daardoor niet op onaanvaardbare wijze wordt aangetast, door het belang van leveringszekerheid Voorbereidingsprocedure Tulip Oil heeft op 13 april 2018 een verzoek tot instemming met het winningsplan Q10-A, ingediend bij de minister van Economische Zaken en Klimaat. Gelet op artikel 34, vierde lid, van de Mbw is dit besluit tot instemming met het winningsplan voorbereid met toepassing van de uniforme openbare voorbereidingsprocedure als bedoeld in afdeling 3.4 van de Algemene wet bestuursrecht (hierna: Awb). Tevens is advies gevraagd aan Staatstoezicht op de Mijnen (hierna: SodM) (artikel 127 van de Mbw) en de Technische commissie bodembeweging (hierna: Tcbb) (artikel 35, tweede lid en artikel 114, tweede lid onder a, van de Mbw). 4. Adviezen naar aanleiding van de aanvraag Over het winningsplan Q10-A hebben de volgende adviseurs, op verzoek van de minister, advies uitgebracht: Het SodM heeft bij brief van 17 juli 2018 advies uitgebracht (kenmerk: ). Voor de beoordeling van het winningsplan Q10-A heeft SodM advies gevraagd aan TNO-AGE voor de verificatie van de berekeningen op de onderdelen doelmatige winning, bodemdaling en de SRA; De Tcbb heeft bij brief van 13 november 2018 advies uitgebracht (kenmerk: TCBB/ ). 5. Winningsplan op hoofdlijnen, adviezen en beoordeling Hieronder wordt per onderwerp op hoofdlijnen beschreven wat Tulip Oil hierover in het winningsplan heeft opgenomen. Daarna volgt (indien van toepassing) het advies van de adviseurs en de beoordeling, waarbij op basis van een integrale afweging beargumenteerd wordt of het advies of de aanbeveling wordt overgenomen Planmatig beheer Winningsplan De voorkomens Q10-A zijn in 1962 ontdekt met het aanboren van de put Q Het gas in het gasveld Q10-A zit in de zandsteenlagen van de Trias Bunter, kalksteen en zandsteenlagen van het Perm Zechstein en in het Slochteren zandsteen van het Perm Rotliegend op een diepte van ongeveer 2300 meter. Tulip Oil wil het gas gaan winnen via de bestaande put Q10-A-01 en de geplande putten Q10-A-02, Q10-A-03, Q10-A-04 en Q10-A-05. Tulip Oil verwacht een productieduur van 25 tot 40 jaar. Dit betekent dat bij een start in 2019 de productie naar verwachting in het jaar 2059 zal worden beëindigd. Pagina 3 van 16

4 Voorkomen Q10-A-Bunter Totaal nog max. te produceren in miljoen Nm3 739 Q10-A-Zechstein 3 Carbonaat 1435 Q10-A-Zechstein 2 en Zechstein 1 Zand 3747 Q10-A-Slochteren 1914 Tabel 1. Maximaal volume en per voorkomen Tulip Oil verwacht in totaal een productie te kunnen realiseren van 7835 miljoen Normaal m3 (Nm3). Tulip Oil verwacht zodoende circa 83% van het technisch winbare gas te produceren. Hydraulische stimulatie In onderdeel B4 op pagina 5 van het winningsplan Tulip Oil en in bijlage 11, beschrijft Tulip Oil dat in het hoge productiescenario wordt uitgegaan van een hydraulische stimulatie van de putten Q10-A-02, Q10-A-03, Q10-A-04 en Q10-A- 05. Fracken is als term niet specifiek opgenomen in de huidige Mbw. Om die reden wordt hierna gesproken van een hydraulische stimulatie. Bovendien wordt de term hydraulische stimulatie gebruikt om te voorkomen dat er verwarring ontstaat met grootschalig fracken dat van een heel andere orde en grootte is en wordt toegepast bij schaliegaswinning in de Verenigde Staten. In de communicatie over het winningsplan zal de minister de verschillen hiertussen goed uitleggen. Hydraulische stimulatie houdt in dat de toestroom van gas naar de put wordt verbeterd door scheuren in het gesteente te maken. Hierbij wordt onder hoge druk stimulatievloeistof, bestaande uit water (90%), chemicaliën (2%) en kleine keramiek korrels (8%) in de put gepompt. De exacte samenstelling van de stimulatievloeistof verschilt per locatie. Door de hoge druk ontstaan op gecontroleerde wijze plaatselijk kleine scheuren (5-10 mm in doorsnede) in het gasvoerend gesteende. Meer dan de helft van de stimulatievloeistof wordt teruggepompt waarbij een deel achterblijft in het gesteente. Door deze scheuren kan het gas makkelijker naar de put stromen. Het uitvoeren van een hydraulische stimulatie duurt feitelijk enkele uren, maar door alle logistieke werkzaamheden eromheen neemt de activiteit een aantal weken in beslag. Indien Tulip Oil in de toekomst concrete plannen heeft om de putten Q10-A-02, Q10-A-03, Q10-A-04 en Q10-A-05 hydraulisch te stimuleren, zal Tulip Oil onder meer een beschrijving van de risico's, inclusief de maatregelen om te handelen indien risico's optreden, in het werkprogramma voor het stimuleren van een voorkomen via een put opnemen (artikel 8.2.3a.1 lid 2 sub w tot en met bb van de Mijnbouwregeling (hierna: Mbr)). Het werkprogramma voor het stimuleren van een voorkomen via een put zal Tulip Oil voorafgaand aan de uitvoering van de werkzaamheden indienen bij SodM, zoals gesteld in de Mbr en het Mbb. Belangrijke elementen uit dit werkveiligheidsprogramma zijn onder andere de afstand tot de breuken en het volume vloeistof dat wordt verpompt. Daarbij geeft Tulip Oil aan dat naast preventieve maatregelen en analyses die uitgevoerd worden, tijdens de hydraulische stimulatie ook gemonitord wordt en de werkzaamheden onder toezicht van SodM staan. Pagina 4 van 16

5 Adviezen Advies SodM SodM stelt dat het een nieuwe winning betreft en dat Tulip Oil verwacht 7835 Nm3 gas te produceren. Het winningsplan heeft een verwachte looptijd van maximaal 40 jaar. De verwachte einddatum is TNO is van mening dat de winningsfactoren aan de hoge kant zijn ten opzichte van analoge velden. Ook vindt TNO de tijdsduur van het voorgestelde ontwikkelingsplan van 40 jaar zeer ruim gekozen. SodM stemt in met de bevindingen van TNO, maar ziet geen reden aanvullende voorwaarden te adviseren. SodM concludeert dat de geplande winning doelmatig en efficiënt is. Hydraulische stimulatie SodM wijst erop dat voor aanvang van de hydraulische stimulatie de activiteit via een werkprogramma beoordeeld zal dienen te worden. Beoordeling planmatig beheer Bij planmatig gebruik en beheer dient er sprake te zijn van een efficiënte winning van de delfstof, waarbij de wijze waarop, het tempo waarmee en de hoeveelheid te winnen delfstof van belang is. De beoordeling draait vooral om de vraag of de door de mijnbouwonderneming in het winningsplan aangegeven winbaarheidsfactor reëel is, gezien de technische parameters en geologische omstandigheden van het gasveld. Daarnaast dient een andere gebruiksvorm van de ondergrond door de gaswinning niet ongewenst onmogelijk gemaakt te worden. De minister constateert dat Tulip Oil circa 83% van het technisch winbare gas verwacht te produceren hetgeen SodM en TNO aanmerken als doelmatig. SodM en TNO hebben het winningsplan Q10-A vervolgens getoetst op planmatig beheer en concluderen dat het winningsplan voldoet aan de wettelijke eisen. De minister neemt de conclusie over van SodM en TNO dat de winning in overeenstemming met de principes van planmatig beheer plaatsvindt. De totale maximale productie van de 4 gasvoorkomens Q10-A wordt op 7835 miljoen Nm3 verwacht, zie tabel 1. De minister is het eens met de bevinding van SodM en TNO dat de tijdsduur van het winningsplan Q10-A van 25 tot 40 jaar zeer ruim gekozen is. De minister stemt daarom in met een periode van 25 jaar tot en met 31 december In dit instemmingsbesluit wordt de termijn van de productie van de voorkomens in het winningsplan Q10-A opgenomen (tot en met 31 december 2044). Tulip Oil heeft in het winningsplan aangegeven dat gezien verschillende factoren die nog invloed hebben op de winning een nauwkeurige voorspelling moeilijk is en verwacht een maximale looptijd tot 40 jaar. Indien Tulip Oil voorziet dat de productie van de voorkomens in het winningsplan Q10-A op 31 december 2044 nog niet is voltooid, kan dit een reden voor Tulip Oil zijn om een wijziging van het instemmingsbesluit aan te vragen (voor zover de verlenging niet kan leiden tot een andere beoordeling van het in artikel 34, vierde lid onder b genoemde toetsingskader en past binnen het dan geldende wettelijk Pagina 5 van 16

6 kader en kabinetsbeleid). Indien Tulip Oil de termijn van de gasproductie wenst te verlengen binnen de in dit instemmingsbesluit gestelde voorschriften, dient Tulip Oil een aanvraag tot wijziging van een instemmingsbesluit tijdig met in achtneming van de proceduretermijn (gesteld in de Awb) in te dienen. DGETM-EO Tevens zijn geen andere gebruiksvormen van de ondergrond voorzien. Gaswinning uit de voorkomens van het winningsplan Q10-A past dan ook in het planmatig gebruik van de ondergrond. Hydraulische stimulatie Het reservoir is het gesteente dat koolwaterstoffen (zoals aardgas) bevat en geheel omsloten is door ondoorlatende gesteentelagen dan wel ondoorlatende geologische breuken. De mate van productiviteit uit het reservoir, hangt onder andere af van: Porositeit van het reservoir; Permeabiliteit ofwel doorlaatbaarheid van het reservoir; Viscositeit ofwel stroperigheid van de koolwaterstoffen. In conventionele reservoirs is de permeabiliteit van het gesteende veelal afdoende om de koolwaterstoffen te kunnen winnen. Daar waar de permeabiliteit in het reservoir laag is, zullen de koolwaterstoffen niet gemakkelijk door het reservoirgesteente naar de put stromen, waardoor de koolwaterstoffen moeilijker te winnen zijn. Ook kan in de loop van de winning de doorstroming van het reservoir rond de put verminderen, waardoor de koolwaterstoffen moeilijker te winnen worden. Om de permeabiliteit in het reservoirgesteente rond de put te verhogen, kan de bewerkingstechniek van hydraulische stimulatie worden toegepast. De industrie kent twee soorten stimulatietechnieken die kunnen worden geplaatst, te weten de "proppant" en de "acid". De keuze voor een van de soorten wordt bepaald door de karakteristieken van het reservoirgesteente. In het winningsplan Q10-A heeft Tulip Oil aangegeven om "proppant" stimulatietechniek toe te passen om de productie te verbeteren. Voor het maken van een "proppant" stimulatie wordt vloeistof onder druk vanaf de bovengrond door de put naar het reservoirgesteente gebracht totdat er scheurtjes in het reservoirgesteente optreden. De minister stelt vast dat op basis van artikel 35, eerste lid, onderdelen c, f en g, van de Mbw de wijze van winning evenals de daarmee verband houdende activiteiten, waaronder de toepassing van hydraulische stimulatie, dient te zijn beschreven in het winningsplan. Tulip Oil heeft in het winningsplan Q10-A in algemene zin informatie opgenomen over het toepassen van hydraulische stimulatie en de technieken (Bijlage 11). De aspecten zoals de status en integriteit van de put, afstand van gekarteerde breuken, en de integriteit van de afdekkende lagen worden voldoende geadresseerd. De risicoanalyse bevat daarmee de belangrijkste aspecten die bij hydraulische stimulatie een rol spelen en biedt volgens de minister een goede basis voor het in een later stadium opstellen van een specifiek werkplan. Ten aanzien van de injectiedrukken en de toe te passen samenstelling en volumes van de vloeistoffen geeft Tulip Oil aan dat deze informatie nog niet beschikbaar is. Gelet hierop is de minister van oordeel dat in dit stadium voldoende invulling is gegeven aan artikel 35, eerste lid, onderdelen c, f en g, van de Mbw. Pagina 6 van 16

7 Op grond van artikel 74 Mbb dient een werkprogramma te worden opgesteld voor het stimuleren van een voorkomen via een put. Op grond van artikel 8.2.3a.2, eerste lid van de Mbr dient het werkprogramma voor het stimuleren van een voorkomen via een put minimaal zes weken voor aanvang van de betrokken werkzaamheden ingediend te worden bij de inspecteur-generaal der mijnen. Het werkprogramma voor het stimuleren bevat in ieder geval de gegevens zoals genoemd in artikel 8.2.3a.1, tweede lid van de Mbr. In artikel 8.2.3a1, tweede lid, sub w Mbr wordt verlangd een beschrijving te geven van de stoffen (chemicaliën) en hoeveelheden stoffen die worden geïnjecteerd met een vermelding van de registratie en autorisatie van de stof, waaruit blijkt dat wordt voldaan aan de gestelde voorschriften in: De EG-verordening registratie, evaluatie en autorisatie van chemische stoffen (EU 1906/2007; Registratie, beoordeling en Autorisatie van Chemische stoffen (REACH); De EG-verordening indeling, etikettering en verpakking van stoffen en mengsels; De Biocidenverordening (EU 528/2012). Tulip Oil geeft aan dat het werkprogramma met een specifieke risicoanalyse, voorafgaand aan de uitvoering van de stimulatiewerkzaamheden, ter controle en goedkeuring bij SodM ingediend zal worden, zoals gesteld in de Mbr en het Mbb. Daarnaast merkt de minister op dat Tulip Oil op basis van artikel van de Mbr dagelijks een dagrapport dient te sturen aan SodM tijdens de aanleg, gebruik, reparatie en het buiten gebruik stellen van boorgaten en zo ook tijdens hydraulische stimulatieactiviteiten. Deze rapporten beschrijven onder meer de werkzaamheden van de voorgaande dag, een vooruitblik naar aanstaande werkzaamheden en onvoorziene situaties. SodM houdt aan de hand van deze rapporten in de gaten of de activiteiten veilig en conform het vooraf ingediende werkprogramma plaatsvinden. Een inspecteur van SodM is zodoende dagelijks belast met het volgen van de werkzaamheden. Op basis van artikel 8.2.3a.1, eerste lid, onder b, Mbr dient het werkprogramma minimaal zes weken voor aanvang van de stimulatie werkzaamheden in bezit te zijn van de inspecteur-generaal der mijnen. Het is de verantwoordelijkheid van SodM om dit werkprogramma te toetsen op veiligheid voor mens en milieu voordat de activiteit kan plaatsvinden. De minister stelt vast dat Tulip Oil de risico's en beheersmaatregelen van de stimulatieactiviteit in het winningsplan voldoende adresseert Bodemdaling Winningsplan In onderdeel C2, pagina 8 van het winningsplan, geeft Tulip Oil de verwachte bodemdaling, veroorzaakt door de gaswinning uit het gasvoorkomen. De verwachte bodemdaling door gaswinning uit de gasvoorkomens van het winningsplan Q10-A zal maximaal 8,4 cm bedragen in het diepste punt van de bodemdalingskom aan het einde van de winningsperiode in het jaar De verwachte maximale bodemdaling is een optelsom van de bodemdaling als gevolg van de totale drukdaling in de boven elkaar gelegen reservoirs en de verbonden watervoerende lagen. Pagina 7 van 16

8 Adviezen Advies SodM Door gas te winnen daalt de druk in het gesteente waar het gas zit opgesloten. Dit zorgt ervoor dat het gesteente onder het gewicht van de overliggende gesteentelagen wordt samengedrukt. Dit wordt compactie van het gesteente genoemd. Doordat de overliggende lagen meebewegen ontstaat hierdoor bodemdaling aan het aardoppervlak. In het winningsplan doet Tulip Oil een voorspelling voor de verwachte bodemdaling door gaswinning uit de voorkomens van het winningsplan Q10-A. De verwachte bodemdaling zal maximaal 8,4 cm zijn, gemeten in het diepste punt van de bodemdalingskom. De bodemdaling is zeer gering in vergelijking met de morfologische dynamiek in dit deel van de Noordzee. TNO vindt de gebruikte methode van Tulip Oil niet passend voor de Nederlandse ondergrond en komt met eigen bodemdalingsvoorspellingen uit op een bodemdaling van 13 cm in het diepste deel van de bodemdalingskom. Ook stelt TNO dat er geen invloed van de bodemdaling op het vaste land zal zijn, aangezien het voorkomen circa 20 km buiten de kust ligt. SodM volgt het advies van TNO. SodM ziet op dit punt geen aanleiding om aanvullende voorwaarden te adviseren. Advies Tcbb De bodemdalingsberekeningen van Tulip Oil en TNO wijken af van elkaar door het gebruik van verschillende gesteenteparameters. Tulip Oil berekent een maximale bodemdaling in het centrum van de kom van 8,4 cm waarbij TNO uitkomt op een maximale bodemdaling van 13 cm. TNO stelt overigens wel dat er geen invloed van bodemdaling op het vaste land zal zijn, aangezien het voorkomen circa 20 km buiten de kust ligt. In feite is de mate van bodemdaling, in de optiek van de Tcbb, alleen relevant voor het Q10 platform zelf. De bodemdaling door de gaswinning is zeer gering als men deze vergelijkt met de continue verandering van de zeebodem in dit deel van de Noordzee. Een voorbeeld hier zijn de zandduinen op de bodem van de zee die zich voortdurend onder invloed van de stroming en de golfslag verplaatsen. De gemiddelde hoogte van deze zandduinen in het gebied van Q10-A betreft 2 tot 2,5 meter. De Tcbb kan zich op basis van de haar ter beschikking staande gegevens vinden in de beoordeling van de te verwachten bodemdaling door TNO en SodM vanwege de toekomstige winning uit de voorkomens van winningsplan Q10-A. De Tcbb ziet dan ook geen aanleiding om aanvullende maatregelen te adviseren. Beoordeling bodemdaling De minister constateert dat Tulip Oil bij een onzekerheidsmarge van 25% uitkomt op een verwachte bodemdaling door de gaswinning uit Q10-A van minder dan 8,4 cm. De minister is in zijn beoordeling, mede op basis van het advies van SodM en TNO uitgegaan dat het aannemelijk is dat de bodemdaling als gevolg van Pagina 8 van 16

9 gaswinning uit de gasvoorkomens van het winningsplan Q10-A in het diepste punt van de bodemdalingskom maximaal 13 cm kan gaan bedragen. De minister stelt op basis van de adviezen van SodM en Tcbb dat er geen aanleiding is om aanvullende voorschriften op te nemen op het punt van bodemdaling Bodemtrilling Winningsplan Tulip Oil heeft aangegeven dat volgens de DHAIS1 methode de voorkomens uit het winningsplan Q10-A de eigenschappen heeft die overeenkomen met velden die statistisch gezien een verwaarloosbare kans hebben op het genereren van bodemtrillingen. Specifieke risicoanalyse voor hydraulische stimulatie Tulip Oil heeft in paragraaf C3 en bijlage 11 de kans op geïnduceerde seismiciteit bij het toepassen van hydraulische stimulatie beschreven. In algemene zin wordt de seismische dreiging met hydraulische stimulatie in Nederland als zeer laag wordt ingeschat. In de afgelopen 70 jaar zijn in Nederland meer dan 250 locaties stimulaties uitgevoerd, waarbij geen voelbare trillingen zijn geconstateerd. Dat de kans op seismiciteit zeer klein is als gevolg van hydraulische stimulatie, wordt ook bevestigd in het rapport van Witteveen en Bos uit 2013 en de inventarisatie van SodM naar uitgevoerde stimulaties in Nederland. Status en integriteit De putten zijn ontworpen om drukken te weerstaan die behoren bij hydraulische stimulatie. Tulip Oil geeft aan tijdens de uitvoering van de hydraulische stimulatie metingen te zullen verrichten ter verificatie. Afstand tot gekarteerde breuken De precieze lengte dient nog bepaald te worden in het werkprogramma, maar bij het ontwerp zal Tulip Oil er ter waarborging van de veiligheid rekening mee houden dat de gemaakte scheurtjes op voldoende afstand van de dichtstbijzijnde breuk blijven. Injectiedrukken Voor winningsplan Q10-A is de informatie over toe te passen injectiedrukken pas beschikbaar in het werkprogramma. De injectiedruk wordt bepaald aan de hand van een klein onderzoek (proef) en zal overeenkomstig worden begrensd. Adviezen Advies SodM De drukdaling in het reservoirgesteente kan er ook voor zorgen dat er spanning wordt opgebouwd op de breuken in en langs het reservoir. Deze spanningen kunnen leiden tot plotselinge verplaatsingen langs de breuk in de vorm van bodemtrillingen. 1 "Determinische Hazard Analyze voor Geïnduceerde Seismiciteit in Nederland", TNO-rapport 2012 R10198 Pagina 9 van 16

10 Tulip Oil heeft de kans op bodemtrillingen bij het winnen van het gas uit het Q10- A voorkomen bestudeerd. Hiervoor heeft Tulip Oil per reservoirgesteente een zogenaamde DHAIS-analyse uitgevoerd. TNO heeft op verzoek van SodM deze berekeningen geverifieerd en komt tot de conclusie dat het Bunter voorkomen een kans op beven heeft van 19% op basis van de DHAIS. Statistische gegevens voor het Perm deelvoorkomen ontbreken vanwege de voor dit gebied specifieke combinatie van reservoir en seal en de DHAIS-methodiek hier dus niet geschikt is. TNO gaat er daarom zekerheidshalve vanuit dat de kans op bodemtrillingen voor dit Perm deelvoorkomen niet uitgesloten is. Op basis van deze informatie vindt SodM het aannemelijk dat het risico op bodemtrillingen beperkt is. SodM ziet daarom geen aanleiding aanvullende voorwaarden op dit punt te adviseren. Advies Tcbb De Tcbb kan zich op basis van de haar ter beschikking staande gegevens vinden in de beoordeling van het seismisch risico door TNO en SodM. De Tcbb ondersteunt het advies van SodM om geen aanvullende voorwaarden te adviseren met betrekking tot het seismisch risico. Beoordeling bodemtrilling Als gevolg van gaswinning kan de druk in de ondergrond dalen en kunnen spanningsverschillen optreden. Soms kan daardoor een kleine, plotselinge verschuiving in de ondergrond optreden op de plek van een breuk. Dat is een bodemtrilling. Als de bodemtrilling sterk genoeg is, kan deze gevoeld worden en spreekt men ook wel in het dagelijks algemeen taalgebruik van een aardbeving. Het stelsel van de Mbw en onderliggende regelgeving kent de term aardbevingen niet, om die reden wordt in dit besluit de term bodemtrilling gehanteerd. In de eerste stap van de seismische risicoanalyse (SRA) wordt aan de hand van de karakteristieken van een gasveld, de kans ingeschat dat er een bodemtrilling kan optreden, op basis van een statistische vergelijking met kleine gasvelden die dezelfde karakteristieken hebben en die in het verleden tot lichte bodemtrilling hebben geleid. Dit wordt gedaan aan de hand van de deterministische seismische hazard studie (DHAIS) [TNO 2012 R11139]. Gasvelden die weinig of geen gelijkenis vertonen met de velden die al gebeefd hebben krijgen een geringe kans op een bodemtrilling (0,19 ± 0,05) of een verwaarloosbare kans toegekend. De minister stelt vast dat Tulip Oil heeft aangegeven dat volgens de DHAISmethode de voorkomens uit het winningsplan Q10-A de eigenschappen heeft die overeenkomen met velden die statistisch gezien een verwaarloosbare kans hebben op het genereren van bodemtrillingen. TNO heeft deze berekeningen geverifieerd en komt tot de conclusie dat het Bunter voorkomen een kans op beven heeft van 19% op basis van de DHAIS. Statistische gegevens voor het Perm deelvoorkomen ontbreken vanwege de voor dit gebied specifieke combinatie van reservoir en seal en de DHAIS-methodiek hier niet geschikt is. De minister gaat er zekerheidshalve vanuit dat het risico op bodemtrillingen van het Q10-A-Bunter voorkomen 19% is en dat de kans op bodemtrillingen voor de Pagina 10 van 16

11 Perm deelvoorkomens niet uitgesloten is. De minister ziet hierin geen aanleiding aanvullende voorwaarden op dit punt op te nemen Schade door bodembeweging Winningsplan Tulip Oil geeft aan dat bodemdaling door aardgaswinning een geleidelijk proces is dat zeer traag verloopt, waarbij de maximale helling (maximale bodemdaling in verhouding tot de breedte van de infrastructuur) zeer beperkt is. Bodemdaling veroorzaakt meestal geen schade omdat de daling geleidelijk en gelijkmatig plaatsvindt en in dit geval ook nog eens gering is. Voor het bepalen van de kans op geïnduceerde bodemtrilling als gevolg van de gaswinning uit de gasvoorkomens uit het winningsplan Q10-A heeft Tulip Oil een seismische risicoanalyse (SRA) uitgevoerd conform de tijdelijke leidraad "Methodiek voor risicoanalyse omtrent geïnduceerde bodemtrilling door gaswinning" van SodM2 Gezien de indeling van de gasvoorkomens uit het winningsplan Q10-A in risicocategorie I volgens de seismische risicoanalyse, acht Tulip Oil het ontstaan van schade aan infrastructuur ten gevolge van de productie uit het gasvoorkomen zeer klein. Het Q10-platform is het enige bouwwerk dat zal liggen binnen het gebied dat wordt beïnvloed door bodembeweging geassocieerd met gaswinning uit Q10-A. Het bodemdalingsprofiel van het centrum naar de rank van de bodemdalingsschotel is zo geleidelijk dat dit geen effect zal hebben op kabels of verbuizingen op de zeebodem. Adviezen Advies SodM Tulip Oil stelt dat door de verwachte bodemdaling geen schade wordt verwacht. Bodemtrillingen kunnen leiden tot schade aan gebouwen en infrastructuur, indien aanwezig. Tulip Oil heeft het risico op schade ten gevolge van de winning bestudeerd en zij komt uit in risicocategorie I. Gezien de offshore ligging van het voorkomen zal de vervolgschade beperkt zijn. In opdracht van SodM heeft TNO de uitvoering van de SRA gecontroleerd. TNO classificeert het seismisch risico van de voorkomens van het winningsplan Q10-A, op basis van de tijdelijke leidraad voor het analyseren van het seismisch risico in risicocategorie I. Advies Tcbb Bij een te verwachten bodemdaling van maximaal 13 cm is naar het oordeel van de Tcbb redelijkerwijs geen schade in of nabij het winningsgebied te verwachten. Tulip Oil heeft volgens de tijdelijke leidraad een SRA uitgevoerd op de Bunter en Perm deelvoorkomens van het winningsplan Q10-A en concludeert dat deze Bunter en Perm voorkomens volgens de leidraad hierdoor in de laagste seismische risicocategorie (risicocategorie I) vallen. Doordat de voorkomens van het winningsplan Q10-A op zee gelegen zijn, waardoor de invloedfactoren van de bovengrond gelijk zijn aan nul, plaatst ook 2 Te raadplegen op Pagina 11 van 16

12 TNO de voorkomens van het winningsplan Q10-A in de laagste seismische risicocategorie, categorie I. Beoordeling schade door bodembeweging Bodembeweging bestaat uit bodemdaling en bodemtrilling. Voor de productie uit het voorkomens uit het winningsplan Q10-A geldt dat het risico op schade ten gevolge van bodembeweging beperkt is. De verwachte bodemdaling is gering en leidt naar verwachting niet tot schade. Ten aanzien van bodemtrilling kunnen gasvelden in het kader van de seismische risicoanalyse (SRA) geclassificeerd worden in drie risicocategorieën: categorie I, categorie II en categorie III. Hierbij is het risico op schade door een bodemtrilling in risicocategorie I kleiner dan in risicocategorie II en in risicocategorie II weer kleiner dan in risicocategorie III. De risicocategorie wordt bepaald door de combinatie van scores op zowel ondergrondse (kans op optreden) en bovengrondse factoren (mogelijk effect van een bodemtrilling) die de hoogte van het risico (kans x effect) kunnen beïnvloeden. Om die reden is er geen algemene duiding per risicocategorie te geven. Een veld kan bijvoorbeeld in categorie II uitkomen doordat of de kans op sterkere grondbeweging groter is, of omdat er veel kwetsbare gebouwen of industrie in de omgeving is, of door een combinatie van gemiddelde ondergrondse en bovengrondse factoren. De minister constateert dat SodM en de Tcbb het aannemelijk vinden dat het risico op bodemtrilling en door de gaswinning veroorzaakte schade beperkt is. Daarmee onderschrijven SodM en TNO de conclusie van Tulip Oil. Gelet op het winningsplan Q10-A, het toetsingskader uit de Mbw, en de adviezen van de adviseurs meent de minister dat het passend is dat Tulip Oil geen extra maatregelen voorstelt ter voorkoming van schade door bodembeweging in het winningsplan Q10-A. SodM houdt toezicht op de naleving van de algemene bepalingen en regels ter voorkoming van schade door bodembeweging als gevolg van de gaswinning op basis van het winningsplan Q10-A. In het geval dat (onverwacht) zorgen zouden ontstaan bij de toezichthouder SodM over de gaswinning, kan SodM de gaswinning stilleggen en een onderzoek instellen. TNO classificeert, net als Tulip Oil, nog steeds de voorkomens in risicocategorie I. Rijkswaterstaat heeft, bij navraag door de minister, aangegeven geen bezwaar te hebben tegen de winning aangezien de voorkomens op voldoende grote afstand liggen. De positie van het platform en de gevolgen voor de omgeving zijn al ter sprake gekomen in de tijd dat Tulip Oil met de eerste initiatieven kwam. De mogelijke gevolgen voor de scheepvaart zijn onderkend en afgestemd door Rijkswaterstaat met de Kustwacht. De locatie is geoptimaliseerd voor het scheepvaartverkeer en is dan ook geen punt van discussie meer. Rijkswaterstaat stelt dat volgens TNO de bodemdaling kan oplopen tot 13 cm in het midden van de kom. Aangezien de locatie van het veld buiten het zogenaamde kustfundament ligt, wordt de veiligheid van de kust niet aangetast door de daling Natuur en milieu Winningsplan Nadelige effecten op natuur en milieu door bodemdaling of bodemtrilling worden, op grond van de geringe bodemdaling en de kleine kans op een bodemtrilling niet Pagina 12 van 16

13 door Tulip Oil verwacht. Directe effecten van bodemdaling op beschermde natuur is niet aan de orde omdat de activiteit plaatsvindt in de ondergrond. Wel kan de gaswinning en bijkomende bodemdaling indirecte gevolgen hebben voor beschermde natuurwaarden doordat eventuele bodemdaling de waterhuishouding aan het oppervlak kan beïnvloeden. Het relatieve waterpeil wordt beïnvloed door de bodemdaling als gevolg van de gaswinning. Rijkswaterstaat is verantwoordelijk voor het watersysteem in het beheersgebied. De verwachte bodemdaling van de winning uit het gasvoorkomen in het winningsplan Q10-A bedraagt 8,4 cm. Er zijn geen aangewezen ecologisch waardevolle natuurgebieden in de blokken Q7 en Q10. De dichtstbijzijnde aangewezen natuurgebieden Noordzeekustzone (Natura 2000), Noordhollands Duinreservaat (Natura 2000) en Zuid-Kennemerland (Natura 2000 en Nationaal Park) zijn gelegen op ca. 20 km van de rand van de bodemdalingskom van de gasvoorkomens van het winningsplan Q10-A. Grondwaterbeschermingsgebieden zijn niet aanwezig in de omgeving van de gasvoorkomens van het winningsplan Q10-A. Adviezen Advies SodM Met de beoordeling van de nadelige gevolgen voor het milieu heeft SodM gekeken naar de meegeproduceerde stoffen, het afblazen of affakkelen van koolwaterstoffen en het gebruik van hulpstoffen. Bij het geproduceerde gas worden er kleine hoeveelheden water en aardgascondensaat meegeproduceerd. Geproduceerd water zal op het platform worden gescheiden en ter plaatse in zee geloosd beneden de daarvoor geldende emissiewaarde. Afblazen en affakkelen van koolwaterstoffen beperken zich tot onderhouds- en inspectiewerkzaamheden. Tulip Oil is niet van plan om gas of water in de ondergrond te brengen een en ander behoudens hydraulische stimulatie, wat een incidentele activiteit is. Advies Tcbb De Tcbb geeft aan dat de bodemdaling door de gaswinning zeer gering is als men deze vergelijkt met de continue verandering van de zeebodem in dit deel van de Noordzee. Een voorbeeld hier zijn de zandduinen op de bodem van de zee die zich voortdurend onder invloed van de stroming en de golfslag verplaatsen. Beoordeling natuur en milieu Het winningsplan wordt beoordeeld op mogelijke gevolgen voor natuur en milieu. Van de onderdelen die in het winningsplan beoordeeld worden kan het onderdeel bodembeweging mogelijk gevolgen hebben voor natuur en milieu. Bodembeweging is de verzamelnaam voor bodemdaling en bodemtrillingen. Voor wat betreft mogelijke effecten van bodemtrillingen op natuur en milieu kan in algemene zin gesteld worden dat alleen uitzonderlijk zware trillingen gevolgen zouden kunnen hebben voor natuur en milieu. Dat is bij gaswinning uit het de gasvoorkomens uit het winningsplan Q10-A niet aan de orde. Gezien de bodemdaling die werd verwacht als gevolg van de gaswinning van maximaal 13 cm in het diepste deel van de bodemdalingskom, en het gegeven dat dit gering is in vergelijking met de continue verandering van de zeebodem in dit deel van de Noordzee, zoals de Tcbb in haar advies stelt, worden er geen effecten als gevolg van de bodemdaling door gaswinning verwacht. De voorkomens uit het Pagina 13 van 16

14 winningsplan Q10-A strekken zich niet uit tot een Natura 2000-gebied of ander milieubeschermingsgebied. Deze liggen op ca. 20 km van de rand van de bodemdalingskom van de voorkomens uit het winningsplan Q10-A. Om die reden verwacht de minister geen nadelige effecten op natuur en milieu door de gaswinning in Q10-A. Gezien de bodemdaling aan het einde van de winning van 13 cm en de voldoende afstand tot Natura gebieden concludeert de minister, mede op basis van de onderliggende adviezen van SodM en de Tcbb dat door de bodemdaling als gevolg van de gaswinning geen nadelige gevolgen voor natuur en milieu zullen ontstaan. Advisering over de nadelige gevolgen welke SodM noemt in haar advies vinden plaats bij andere vergunningen dan het winningsplan. Om uit de voorkomens binnen het winningsplan Q10-A te kunnen winnen heeft Tulip Oil immers niet alleen een winningsplan nodig waarmee de minister heeft ingestemd, maar ook een omgevingsvergunning voor de inrichting waarbinnen, of het mijnbouwwerk waarmee de daadwerkelijke gaswinning en de daarmee verband houdende werkzaamheden plaatsvinden (de zogenaamde installatie). Voor wat betreft het winningsplan Q10-A heeft de afweging van de bovengrondse gevolgen van de daadwerkelijke winning op de winningslocatie en de daaraan gerelateerde werkzaamheden voor natuur en milieu reeds plaatsgevonden in het kader van de omgevingsvergunningen voor de gaswinningsinstallaties. Voor de inrichting Platform Q10 is een omgevingsvergunning verleend (kenmerk DGETM- EM/ van 11 oktober 2017, welke 19 juli 2018 is gewijzigd (kenmerk DGETM-EO/ ). De effecten van de (bovengrondse) installaties zijn daarmee reeds afgewogen. Ten aanzien van de gevolgen van hydraulische stimulatie op natuur en milieu overweegt de minister het volgende. SodM heeft een inventarisatie uitgevoerd van alle hydraulische stimulatiewerkzaamheden en de scenario's waarbij deze kunnen leiden tot negatieve gevolgen voor mens en milieu. SodM komt tot de conclusie dat, voor zover bekend bij SodM, er als gevolg van alle tot nu toe uitgevoerde hydraulische activiteiten in Nederland geen nadelige gevolgen voor mens en milieu zijn opgetreden. Indien Tulip Oil in de toekomst concrete plannen heeft om voor de gasvoorkomens uit het winningsplan Q10-A hydraulische stimulatie toe te passen zal Tulip Oil overeenkomstig de bepalingen van Mbb en Mbr een locatiespecifieke risicoanalyse uitvoeren en deze opnemen in het werkprogramma. Ingevolge artikel 8.2.3a.2, eerste lid, van de Mbr zal Tulip Oil het werkprogramma ten minste 6 weken voor aanvang van de werkzaamheden bij SodM indienen, ter controle en goedkeuring. Het is aan SodM om dit werkprogramma te toetsen op veiligheid van de mijnbouwactiviteit. 6. Zienswijzen en beroepsprocedure Dit besluit zal met toepassing van de uniforme openbare voorbereidingsprocedure als bedoeld in afdeling 3.4 van de Awb worden voorbereid: - op 5 december 2018 is een kennisgeving met betrekking tot het ontwerp gepubliceerd in de Staatscourant; kennisgeving heeft ook plaatsgevonden in enkele huis-aan-huisbladen en langs elektronische weg; - op 5 december 2018 is door de minister een ontwerp van het besluit aan Tulip Oil gezonden; Pagina 14 van 16

15 het ontwerp van het besluit zal van 6 december 2018 tot en met16 januari 2019 ter inzage liggen bij het Ministerie van Economische Zaken en Klimaat en op Zienswijzen op dit ontwerpbesluit kunnen, gedurende een periode van zes weken vanaf het moment dat dit ontwerpbesluit ter inzage wordt gelegd, worden ingediend bij: Ministerie van Economische Zaken en Klimaat Inspraakpunt winningsplan Q10-A Postbus AE Voorschoten Beroepsprocedure Na de inspraakperiode wordt het besluit opgesteld. Tegen dit besluit kan te zijner tijd degene wiens belang rechtstreeks bij dat besluit is betrokken binnen zes weken na de dag van de terinzagelegging van dat besluit een gemotiveerd beroepschrift indienen bij de Afdeling bestuursrechtspraak van de Raad van State. Voor meer informatie over de rechtsmiddelen die u kunt aanwenden tegen een besluit van de overheid, verwijs ik u naar de brochure 'rechtsmiddelen (bezwaar en beroep) tegen beslissing overheid'. Dit document kunt u vinden op onder procedures - vergunningen. 7. Eindbeoordeling Gelet op het winningsplan en de adviezen komt de minister samenvattend tot de volgende beoordeling van het winningsplan. Planmatig beheer De minister stelt dat het winningsplan Q10-A overeenstemt met de principes van planmatig gebruik en beheer. De minister merkt volledigheidshalve op dat de instemming die met dit instemmingsbesluit wordt verleend, reikt tot de in tabel 1 gegeven maximale productie per voorkomen. De minister stelt dat de tijdsduur van het winningsplan Q10-A van 25 tot 40 jaar zeer ruim is gekozen. De minister stemt daarom in met een periode van 25 jaar tot en met 31 december Bodemdalinq De minister stelt, mede op basis van de adviezen van SodM en de Tcbb, vast dat de te verwachten bodemdaling geen aanleiding geeft tot het opnemen van aanvullende voorschriften. Bodemtrilling Gelet op de adviezen van SodM, TNO en de Tcbb stelt de minister vast dat er op basis van het winningsplan Q10-A geen aanleiding is om aanvullende voorwaarden te stellen. Bodembeweginq Gelet op de ligging van het voorkomen op een afstand van 20 km van de kust is de minister van mening dat het belang van de veiligheid voor omwonenden, gebouwen en infrastructuur niet in het geding is. Pagina 15 van 16

16 Natuur en milieu De minister concludeert, mede op basis van het advies van SodM en de Tcbb, dat er geen nadelige effecten op natuur en milieu door de gaswinning te verwachten zijn Conclusie Gelet op het bovenstaande ziet de minister geen aanleiding om in het belang van de veiligheid voor omwonenden of het voorkómen van schade aan gebouwen of infrastructurele werken of de functionaliteit daarvan, in het belang van het planmatig gebruik of beheer van delfstoffen, of gelet op de nadelige gevolgen voor milieu of natuur, de instemming met het winningsplan geheel of gedeeltelijk te weigeren. Wel heeft de minister de instemming met het winningsplan verleend onder het stellen van een voorschrift. Gelet op de inhoud van het door Tulip Oil ingediende winningsplan Q10-A, en de hierover ingewonnen adviezen, en overwegende dat de winning door Tulip Oil vanuit de gasvoorkomens Q10-A-Bunter, Q10-A-Zechstein 3 Carbonaat, Q10-AZechstein 2 en Zechstein 1 Zand en Q10-A-Slochteren conform artikel 34, eerste lid, van de Mbw plaats dient te vinden overeenkomstig het ingediende winningsplan, verleent de minister de gevraagde instemming onder het stellen van het in het besluit genoemde voorschrift. Gelet op de artikelen 34, derde lid, en 36, tweede lid, van de Mbw; Besluit: Artikel 1 De minister stemt in met het door de Tulip Oil op 13 april 2018 ingediende winningsplan Q10-A met een looptijd tot en met 31 december 2044 en met een maximum productievolume van 7835 miljoen Nm3 met inachtneming van de in onderstaande tabel opgenomen productievolumes. Voorkomen Totaal nog max. te produceren in Q10-A-Bunter 739 Q10-A-Zechstein 3 Carbonaat 1435 Q10-A-Zechstein 2 en Zechstein 1 Zand 3747 Q10-A-Slochteren 1914 miljoen Nm3 De in ster van Economische Zaken en Klimaat, nam n deze: MT-li In ie n Omgeving Pagina 16 van 16