Onderzoeksteam : (in alfabetische volgorde)

Transcriptie

1 Afdeling Epidemiologie FOD Economie - Algemene Directie Statistiek en Economische Informatie Juliette Wystmansstraat 14 Leuvenseweg Brussel 1000 Brussel Tel : 02/ his@iph.fgov.be Onderzoeksteam : (in alfabetische volgorde) Kristina Bayingana Stefaan Demarest Lydia Gisle Edith Hesse Pieter-Jan Miermans Jean Tafforeau Johan Van der Heyden Logistieke steun : Monique Schoonenburg Wetenschappelijk Instituut Volksgezondheid: IPH/EPI REPORTS N Depotnummer : D/2006/2505/4

2 De opdrachtgevers van de Gezondheidsenquête 2004 B. Cerexhe Minister van de Brusselse Hoofdstedelijke Regering, belast met Economie, Tewerkstelling, Wetenschappelijk Onderzoek, Brandbestrijding en Dringende Medische Hulp en Landbouwbeleid Brussels Hoofdstedelijk Gewest R. Demotte Minister van Sociale Zaken, Volksgezondheid en Leefmilieu Federale regering C. Fonck Ministre de la Santé, de l'enfance et de l'aide à la Jeunesse Franse Gemeenschap B. Gentges Vize-Ministerpräsident, Minister für Ausbildung und Beschäftigung, Soziales und Tourismus Duitstalige Gemeenschap G. Vanhengel Minister van de Brussels Gewestse Hoofdstedelijke Regering, belast met Financiën, Begroting, Externe Betrekkingen en Informatica Brussels Hoofdstedelijk Gewest I. Vervotte Minister van Welzijn, Volksgezondheid en Gezin Vlaamse Gemeenschap C. Vienne Ministre de la Santé, de l'action sociale et de l'egalité des chances Waals Gewest

3 Boek VI Gezondheid en Samenleving Gezondheidsenquête België 2004 IPH/EPI REPORTS nr

4

5 Algemene Inhoud Boek I Inleiding Methodologish rapport...5 Boek II Gezondheidstoestand Subjectieve Gezondheid...9 Chronische aandoeningen...47 Mentale gezondheid Langdurige lichamelijke beperkingen Tijdelijke beperkingen Boek III Leefstijl Lichaamsbeweging...5 Voedingsstatus Voedingsgewoontes Gebruik van alcohol Tabaksgebruik Gebruik van illegale drugs Gezondheid en seksualiteit AIDS : kennis, attitudes en opsporing Boek IV Preventie Vaccinatie...5 Cardiovasculaire preventie Vroegtijdige opsporing van diabetes Vroegtijdige opsporing van borstkanker Vroegtijdige opsporing van baarmoederhalskanker...297

6 Boek V Medische Consumptie Contacten met zorgverstrekkers Contacten met de huisarts...5 Ambulante contacten met de specialist Contacten met de dienst spoedgevallen Contacten met de tandarts Contacten met paramedische zorgverstrekkers Opname in het ziekenhuis Gebruik van geneesmiddelen Niet-conventionele geneeswijzen Boek VI Gezondheid en samenleving Toegankelijkheid van de gezondheidszorgen... 5 Socio-economische verschillen in gezondheid Gezondheid en omgeving Traumata Sociale gezondheid Gebruik sociale en preventieve diensten Boek VII Ouderen... 5 Boek VIII Internationale vergelijking... 5

7 Boek VI Hoofdstuk 5 Sociale Gezondheid Stefaan Demarest Inleiding Gezondheidstoestand Leefstijl Preventie Toegankelijkheid van de gezondheidszorgen Socio-economische verschillen in gezondheid Medische consumptie Gezondheid en samenleving Gezondheid en omgeving Traumata Sociale gezondheid Ouderen Internationale vergelijking Sociale en preventieve diensten Gezondheidsenquête, België 2004

8

9 Inhoudstafel SAMENVATTING DANKWOORD INLEIDING VRAGEN INDICATOREN RESULTATEN APPRECIATIE VAN SOCIALE CONTACTEN (SO_1) België Regio s FREQUENTIE VAN SOCIALE CONTACTEN (SO_2) België Regio s DEELNAME AAN HET VERENIGINGSLEVEN (SO03_1) België Regio s PERCEPTIE VAN SOCIALE ONDERSTEUNING (SO_4) België Regio s BESPREKING BIBLIOGRAFIE BASISTABELLEN GESTANDAARDISEERDE TABELLEN

10

11 Samenvatting In dit onderdeel staat sociale gezondheid centraal. Alhoewel sociale gezondheid als de derde dimensie van gezondheid naast fysieke en mentale gezondheid erkend wordt, bestaat er weinig eensgezindheid omtrent de definiëring ervan en omtrent de wijze waarop ze in kaart moet worden gebracht. In de Gezondheidsenquête 2004 werd sociale gezondheid op verschillende wijzen geïndiceerd: er werd nagegaan hoe mensen hun sociale contacten appreciëren, hoe vaak ze sociale contacten hebben, in welke mate ze deelnemen aan het georganiseerd verenigingsleven en welke perceptie ze omtrent hun sociale ondersteuning op na houden. Met deze indicatoren worden wellicht niet alle maar wel de meest fundamentele dimensies van sociale gezondheid belicht: enerzijds wordt informatie ingewonnen omtrent het sociaal netwerk de structurele dimensie waarin het individu zich bevindt. Deze dimensie is zuiver kwantitatief van aard; het belicht het aantal contacten dat mensen hebben maar zegt weinig of niets over de inhoud of de kwaliteit van deze contacten. Een tweede dimensie is veeleer kwalitatief van aard: het belicht de mate waarin individuen tevreden zijn over hun sociale contacten en de wijze waarop mensen hun sociale contacten percipiëren. Het aantal reële contacten is hierbij van minder belang. De kwantitatieve dimensie van sociale gezondheid wordt hier geïndiceerd aan de hand van twee indicatoren: de frequentie van sociale contacten en de deelname aan het georganiseerd verenigingsleven. Zeven procent van de bevolking (van 15 jaar en ouder) geeft aan nauwelijks sociale contacten te hebben, 37% stelt (bijna) nooit deel te nemen aan door verenigingen georganiseerde activiteiten. Het profiel van deze mensen is evenwel hetzelfde: het gaat vooral om oudere personen, om personen met een eerder beperkt opleidingsniveau. Vooral personen woonachtig in het Brussels Gewest geven aan slechts in beperkte mate sociale contacten te hebben. Wordt de nadruk gelegd op de kwalitatieve dimensie van sociale gezondheid, dan kan op basis van de resultaten van de enquête gesteld worden dat 7% van bevolking (van 15 jaar en ouder) niet tevreden is over hun sociale relaties. Ook hier gaat het proportioneel eerder om ouderen en om personen met een eerder beperkte opleiding. Globaal genomen kunnen geen (significante) veranderingen vastgesteld worden, noch omtrent de kwantitatieve noch omtrent de kwalitatieve dimensie van sociale gezondheid over de verschillende jaren van enquêtering

12 Dankwoord Wij willen graag de volgende persoon bedanken voor het nalezen van dit onderdeel en haar nuttige opmerkingen. Rebecca Cardelli - Attachée scientifique Institut wallon de l'évaluation, de la prospective et de la statistique (IWEPS)

13 1. Inleiding Sociale gezondheid maakt, zoals fysieke en mentale gezondheid, integraal deel uit van de definitie van gezondheid gehanteerd door de WGO. Bovendien is sociale gezondheid op zich een niet verwaarloosbare determinant van algemene gezondheid. Sommige specialisten stellen zelfs dat het effect van sociale relaties op gezondheid van even groot belang is als andere gekende risicofactoren zoals tabaksgebruik, fysieke activiteit, obesitas en bloeddruk. Het lijkt er alvast op dat het aantal en de kwaliteit van sociale relaties bijdragen tot het behoud van de fysieke en mentale gezondheid van individuen en tot een verbetering van de levensverwachting(1). Omgekeerd kan vastgesteld worden dat negatieve of stresserende sociale relaties een nadelig gevolg hebben voor de gezondheid, in die mate zelfs dat aangetoond werd dat sociale isolatie lijkt samen te hangen met een toenamen van prematuur overlijden(2). Alhoewel erkend wordt dat sociale gezondheid een onmiskenbare dimensie is van gezondheid, bestaat er tot op heden geen overeenstemming omtrent wat het concept concreet inhoudt, hoe het gedefinieerd en hoe het geëvalueerd kan worden (3). Er moet dan ook voorlopig uitgegaan worden van een zeer ruime omschrijving waarbij sociale gezondheid verwijst naar de wijze waarop iemand omgaat met anderen, de manier waarop anderen hierop reageren en hoe deze persoon omgaat met sociale instituties en maatschappelijke regels en normen" (4). Gebaseerd op de notie interactie tussen het individu en zijn omgeving, kan het begrip sociale gezondheid op verschillende wijzen ingevuld worden. In het kader van de Gezondheidsenquête 2004, wordt sociale gezondheid vooral vertaald in termen van sociale ondersteuning en dit vanwege de reeds duidelijk aangegeven samenhang ervan met fysieke en mentale gezondheid (5;6). Met de term sociale ondersteuning wordt dan verwezen naar de beschikbaarheid van ander personen waarin het individu vertrouwen heeft, waarop hij kan rekenen en die hem het gevoel geven als persoon te geapprecieerd en gewaardeerd te worden (7). Het meten van sociale ondersteuning kan vanuit twee invalshoeken de ene eerder kwantitatief, de ander eerder kwalitatief gebeuren: - Structurele indicatoren van ondersteuning of sociale integratie beschrijven de structuur en de omvang de sociale interactie. Deze indicatoren zijn kwantitatief in die zin dat ze vooral peilen naar de aanwezigheid en de omvang van het sociaal netwerk en naar het aantal en de frequentie van sociale interactie. In epidemiologische studies wordt vooral aandacht aan dit soort indicatoren besteedt - Functionele indicatoren van ondersteuning belichten vooral de functie en de kwaliteit van sociale contacten. Deze indicatoren zijn eerder subjectief van aard en hebben betrekking op de tevredenheid over sociale relaties, de hulp gekregen van de omgeving, Er wordt hierbij vanuit gegaan dat een goede sociale ondersteuning de nood aan affectie bevredigt, een gevoel van veiligheid creëert, de stress reduceert, In de instrumenten geselecteerd in het kader van de Gezondheidsenquête komen beide dimensies structureel en functioneel van sociale ondersteuning aan bod

14 Sociale ondersteuning heeft op twee wijzen een impact op gezondheid: - Een directe manier gezien het bijdraagt tot een betere bescherming tegen ziekte. De integratie in een sociaal netwerk laat toe de fundamentele nood aan veiligheid, affectie en sociaal contact te bevredigen en/of beter bestand te zijn tegen stressbronnen. Epidemiologische studies waarin structurele indicatoren voor sociale ondersteuning opgenomen werden, hebben aangetoond dat er een directe samenhang bestaat tussen sociale gezondheid en fysieke en/of mentale gezondheid (6). - Een indirecte manier ("buffering effect"), omdat het beschermt tegen de mogelijke gevolgen van stress voor de gezondheid. In dit geval, kan het sociaal netwerk beschouwd worden als een externe mogelijkheid waarover individuen beschikken om zich beter te beschermen tegen de gebeurtenissen van het leven en om tegenslagen waarmee ze geconfronteerd worden en de stress waaronder ze gebukt gaan beter te overwinnen (1) (7)

15 2. Vragen De eerste twee vragen hebben betrekking op een algemene appreciatie van sociale contacten en de frequentie van deze contacten. Een daaropvolgende vraag peilt naar de mate waarin mensen participeren aan het (georganiseerd) verenigingsleven. SO.01. Hoe vindt u uw sociale contacten? SO.02. Hebt u vaak contact met verwanten, kinderen, vrienden, kennissen? SO.03. Hoe vaak hebt u de afgelopen 12 maanden deelgenomen aan bijeenkomsten of activiteiten van een sportclub, een recreatieve vereniging (zoals een kaartclub), een oudervereniging of een zelfhulpgroep? De 20 volgende vragen zijn afkomstig van de "Medical Outcome Study Social Support Survey" (MOS) (8), die vooral gericht is op het meten van de functionele dimensie van sociale ondersteuning. Een eerste item heeft betrekking op het aantal vrienden en kennissen van de respondent. De volgende 19 items brengen de gepercipieerde beschikbaarheid van vier functionele categorieën van sociale ondersteuning in kaart: emotionele, instrumentele en affectieve ondersteuning en positieve interactie. Hierop gebaseerd kan een globale score berekend worden die een indicatie zou zijn voor de kwaliteit van de sociale ondersteuning. SO.04. Hoeveel goede vrienden of goede verwanten hebt u ongeveer (mensen waarbij u zich goed voelt en waarmee u kunt praten over wat u bezighoudt)? SO.05. Mensen doen soms beroep op anderen voor het gezelschap, voor hulp of voor andere vormen van steun. Hoe vaak kunt u rekenen op de volgende vormen van steun als u er nood aan heeft? 01.Iemand die u helpt als u het bed moet houden 02.Iemand op wie u kan rekenen wanneer u iemand nodig hebt om tegen te praten 03.Iemand waarvan u goede raad kan krijgen omtrent een probleem 04.Iemand die u naar de dokter kan brengen als u die nodig hebt 05.Iemand die u liefde en affectie geeft 06.Iemand waarmee u een fijne tijd kan beleven 07.Iemand waarvan u informatie kunt krijgen om een situatie te begrijpen 08.Iemand die u kan vertrouwen of waarmee u over uzelf en uw problemen kunt praten 09.Iemand die u knuffelt 10.Iemand waarmee u zich kunt ontspannen 11.Iemand die uw maaltijden klaarmaakt als u dit zelf niet kan doen 12.Iemand wiens advies u echt wilt 13.Iemand die u kan helpen om uw zinnen te verzetten 14.Iemand die u helpt met het dagelijks werk indien u ziek bent 15.Iemand waarmee u uw meest intieme angsten en problemen kunt delen 16.Iemand waarop u beroep kan doen voor advies omtrent een persoonlijk probleem 17.Iemand waarmee u iets aangenaam kan doen 18.Iemand die uw problemen begrijpt 19.Iemand die van u houdt en die op u gesteld is

16 3. Indicatoren SO_1 SO_2 Deze indicator, gebaseerd op vraag SO.04 heeft betrekking op de tevredenheid over de sociale contacten. Hierbij wordt een onderscheid gemaakt tussen personen die tevreden (corresponderend met de antwoorden zeer tevreden en eerder tevreden ) zijn over contacten en zij die er ontevreden (corresponderend met de antwoorden eerder ontevreden en echt ontevreden ) over zijn. In deze indicator wordt verwezen naar de frequentie van sociale contacten. Een (arbitrair) onderscheid wordt gemaakt tussen zij die minstens eenmaal per week sociale contacten heeft en zij minder frequent dan eens per week contacten heeft. SO03_1 Aan de hand van deze indicator wordt gemeten of personen actief deelnemen aan het verenigingsleven. De indicator is binair: er wordt enkel een onderscheid gemaakt tussen zij die wel en zij die nooit deelnemen aan initiatieven door verenigingen georganiseerd. SO_4 Deze indicator is gebaseerd op de schaal rond ontvangen functionele steun (MOS) die 19 items omvat. Voor ieder item wordt een code toegekend die correspondeert met het gegeven antwoord. Voor iedere bevraagde persoon wordt het gemiddelde voor de 19 items berekend. Dit gemiddelde dat varieert tussen 1 en 5 - wordt daaropvolgend opgesplitst in twee groepen met [3] als grenswaarde. Van personen met een score onder deze grenswaarde mag gesteld worden dat zijn weinig kwalitatieve ondersteuning uit hun omgeving krijgen. Personen met een score boven deze grenswaarde kunnen rekenen op een kwalitatief hoogstaande sociale ondersteuning

17 4. Resultaten 4.1. Appreciatie van sociale contacten (SO_1) België In België geeft 7% van de personen van 15 jaar of ouder aan eerder of helemaal ontevreden te zijn over hun sociale contacten. Analyse volgens geslacht en leeftijd Het percentage personen dat stelt eerder of helemaal ontevreden te zijn over hun sociale contacten is bij mannen en vrouwen gelijk. De proportie personen dat ontevreden is over hun sociale relaties stijgt met de leeftijd. Waar in de jongste leeftijdsgroep 4% van de personen ontevreden is over hun sociale relaties, stijgt die percentage tot 9% in de leeftijdsgroep van 75 jaar of ouder. Figuur 1 Percentage van de bevolking (van 15 jaar of ouder) dat stelt eerder of helemaal ontevreden te zijn over hun sociale contacten volgens geslacht en leeftijd, Gezondheidsenquête, 2004, België Analyse volgens opleidingsniveau De ruwe resultaten suggereren dat er een samenhang steekt tussen het opleidingsniveau en de tevredenheid over de sociale relaties: bij diegenen die geen of slechts een diploma lager onderwijs hebben is het percentage personen dat ontevreden is over hun sociale relaties hoger (8%) dan bij diegenen die beschikken over een diploma hoger onderwijs (6%). Deze verschillen zijn echter niet significant indien voor leeftijd en geslacht gecorrigeerd wordt

18 Analyse volgens urbanisatiegraad Het niveau van ontevredenheid over de eigen sociale relaties is het hoogst in stedelijke gebieden (8%) in vergelijking met halfstedelijke (7%) en landelijke gebieden (7%). Significante verschillen kunnen echter niet teruggevonden worden. Evolutie doorheen de tijd Alhoewel het ruwe cijfermateriaal suggereert dat het percentage personen dat ontevreden is over zijn sociale contacten licht stijgt over de hier beschouwde jaren heen (1997: 6%, 2001: 7 %, 2004:7%) wordt deze indruk niet bevestigd. Toepassing van logistische regressie, met correctie voor leeftijd en geslacht, toont aan dat het percentage personen dat ontevreden is over zijn sociale relaties constant is over de verschillende jaren heen. Figuur 2 Percentage van de bevolking (van 15 jaar of ouder) dat stelt eerder of helemaal ontevreden zijn over hun sociale contacten volgens regio en jaar, Gezondheidsenquête, 2004, België te Regio s Met betrekking tot de tevredenheid van mensen over hun sociale contacten kunnen substantiële regionale verschillen worden vastgesteld. Waar in het Vlaams Gewest 6% van de bevolking aangeeft ontevreden te zijn over hun sociale contacten, stijgt dit percentage tot 9% in zowel het Brussels als het Waals Gewest. Het verschil tussen het Vlaams Gewest enerzijds en het Brussels en Waals Gewest anderzijds blijft statistisch significant na correctie voor leeftijd en geslacht. Vlaams Gewest In het Vlaams Gewest geeft 6% van de personen van 15 jaar of ouder aan eerder of helemaal ontevreden te zijn over hun sociale contacten. Dit percentage is gelijk bij mannen als bij vrouwen. Ontevredenheid over de sociale contacten hangt samen met de leeftijd: waar slechts 3% van de jongeren (tussen 15 en 24 jaar) ontevreden is over hun sociale contacten, stijgt dit percentage tot 8% bij de oudste hier onderscheiden leeftijdsgroep. Statistisch significante verschillen tussen de diverse leeftijdsgroepen kunnen echter niet teruggevonden worden. Het percentage personen dat ontevreden is over hun sociale contacten, varieert per jaar van de enquête: in 1997 bedroeg dit percentage 5%, in % en in %. Na correctie voor leeftijd en geslacht gaat het hierbij om statistisch significante verschillen

19 Figuur 3 Percentage van de bevolking (van 15 jaar of ouder) dat stelt eerder of helemaal ontevreden te zijn over hun sociale contacten volgens geslacht en leeftijd, Gezondheidsenquête, 2004, België Vlaams Gewest Brussels Gewest In het Brussels Gewest geeft 9% van de personen van 15 jaar of ouder aan eerder of helemaal ontevreden te zijn over hun sociale contacten. Mannen (10%) geven iets meer dan vrouwen (8%) ontevreden te zijn. Ontevredenheid over de sociale contacten hangt samen met de leeftijd: waar slechts 4% van de jongeren (tussen 15 en 24 jaar) ontevreden is over hun sociale contacten, stijgt dit percentage tot 12% bij de oudste hier onderscheiden leeftijdsgroep. Voor het Brussels Gewest kan een geprononceerde samenhang teruggevonden worden tussen het opleidingsniveau en de tevredenheid over sociale contacten. Bij diegenen zonder diploma of met slechts een diploma lager onderwijs geeft 14% aan ontevreden te zijn over hun sociale contacten. Naarmate het opleidingsniveau stijgt, daalt het percentage personen dat ontevreden is om uiteindelijk 6% te bedragen bij diegenen met een diploma hoger onderwijs. Na correctie voor leeftijd en geslacht kan een significant verschil teruggevonden worden tussen diegenen zonder diploma (of slechts een diploma lager onderwijs) en de hoogst opgeleiden. Over de verschillende meetmomenten heen (1997, 2001 en 2004) lijkt het percentage personen dat ontevreden is over hun sociale contacten te stijgen (8% in 1997, 9% in 2004). Na correctie voor leeftijd en geslacht zijn deze verschillen echter niet statistisch significant

20 Figuur 4 Percentage van de bevolking (van 15 jaar of ouder) dat stelt eerder of helemaal ontevreden te zijn over hun sociale contacten volgens geslacht en leeftijd, Gezondheidsenquête, 2004, België Brussels Gewest Waals Gewest In het Waals Gewest geeft 9% van de personen van 15 jaar of ouder aan eerder of helemaal ontevreden te zijn over hun sociale contacten. Mannen (8%) geven iets minder dan vrouwen (10%) ontevreden te zijn, maar dit verschil is niet significant na correctie voor leeftijd. Alhoewel de hoogste percentages van personen die ontevreden zijn over hun sociale contacten teruggevonden kunnen worden bij de oudste leeftijdsgroepen, is er van een hechte samenhang tussen appreciatie van sociale contacten en leeftijd geen sprake. Zoals ook dit het geval was voor de andere Gewesten, kan vooral bij diegenen die een lagere (of geen) opleiding genoten hebben de hoogste percentages teruggevonden worden van personen die ontevreden zijn over hun sociale relaties. Een significante samenhang tussen het opleidingsniveau en (on- )tevredenheid kan echter niet vastgesteld worden. Over de verschillende meetmomenten heen (1997, 2001 en 2004) lijkt het percentage personen dat ontevreden is over hun sociale contacten te stijgen (7% in 1997, 9% in 2004). Na correctie voor leeftijd en geslacht zijn deze verschillen echter niet statistisch significant. Figuur 5 Percentage van de bevolking (van 15 jaar of ouder) dat stelt eerder of helemaal ontevreden te zijn over hun sociale contacten volgens geslacht en leeftijd, Gezondheidsenquête, 2004, België Waals Gewest

21 4.2. Frequentie van sociale contacten (SO_2) België 7% van de bevolking van 15 jaar en ouder heeft minder dan eens per week sociale contacten met familieleden, kennissen of vrienden. Analyse volgens leeftijd en geslacht Dit percentage ligt iets hoger bij mannen (8%) dan bij vrouwen. De proportie personen die minder dan eens per week sociale contacten heeft, stijgt met de leeftijd. Waar slechts 2% van diegenen behorend tot de jongste leeftijdsgroep aangeeft weinig sociale contacten te hebben, stijgt dit percentage stelselmatig over de verschillende leeftijdsgroepen heen, om uiteindelijk 11% te bedragen in de oudste leeftijdsgroep. Niettemin kunnen, na correctie voor geslacht, geen significante verschillen vastgesteld worden tussen de diverse leeftijdsgroepen voor wat de frequentie van sociale contacten betreft. Figuur 6 Percentage van de van 15 jaar of ouder) dat minder dan eens per week sociale contacten heeft volgens geslacht en leeftijd, Gezondheidsenquête, 2004, België Analyse volgens opleidingsniveau Het ruwe cijfermateriaal geeft aan dat personen met geen of slechts een diploma lager onderwijs relatief meer aangeven weinig sociale contacten te hebben (10%), terwijl dit percentage daalt tot 5% bij diegenen met een diploma hoger onderwijs. Na correctie voor leeftijd en geslacht blijkt evenwel dat er geen significante samenhang kan onderkend worden tussen het opleidingsniveau en de frequentie van sociale contacten. Analyse volgens urbanisatiegraad Wonen in een stedelijk gebied lijkt gepaard te gaan met een hogere kans op sociaal isolement: 8% van diegenen die in een stedelijk gebied wonen geeft aan weinig sociale contacten te hebben. In landelijke gebieden gaat het slechts om 6% van de bevolking. Ook hier verdwijnen de verschillen indien gecorrigeerd word voor leeftijd en geslacht

22 Analyse doorheen de tijd Over de verschillende jaren heen is het percentage personen dat aangeeft niet minstens eenmaal per week sociale contacten te hebben niet op een significante wijze veranderd. Figuur 7 Percentage van de bevolking (van 15 jaar of ouder) dat stelt minder dan eens per week. sociale contacten heeft volgens regio en jaar, Gezondheidsenquête, 2004, België Regio s De relatie tussen urbanisatiegraad en sociaal isolement weerspiegelt zich ook wanneer de gekeken wordt naar de verblijfplaats: het percentage personen dat aangeeft niet minstens eenmaal per week sociale contacten te hebben, ligt het hoogst in het (verstedelijkt) Brussels Gewest (10%) en lager in het Vlaams Gewest (7%) en Waals Gewest (6%). Vlaams Gewest Voor het Vlaams Gewest is de samenhang tussen leeftijd en frequentie van sociale contacten op het eerste zich eerder uitgesproken: waar slechts 3% van de jongeren (15 tot 24 jaar) aangeeft niet minstens eenmaal per week sociale contacten te hebben, stijgt die percentage stelselmatig in de oudere leeftijdsgroepen om 9% te bedragen in de oudste leeftijdsgroep. Na correctie voor geslacht mag echter niet besloten worden dat er, qua frequentie van sociale contacten, er significante verschillen bestaan tussen de diverse leeftijdsgroepen. Zowel wat betreft het opleidingsniveau als de urbanisatiegraad kunnen geen significante verschillen teruggevonden worden voor wat betreft de frequentie van sociale contacten

23 Figuur 8 Percentage van de bevolking (van 15 jaar of ouder) dat minder dan eens per week sociale contacten heeft volgens geslacht en leeftijd, Gezondheidsenquête, 2004, België Vlaams Gewest Brussels Gewest 10% van de inwoners van het Brussels Gewest (van 15 jaar en ouder) geeft aan minder dan eens per week sociale contacten te hebben, een percentage dat het hoogst is vergeleken met de andere gewesten. Ook in het Brussels Gewest is er sprake van een samenhang tussen de leeftijd en de frequentie van sociale contacten en dit volgens hetzelfde verloop als in de andere gewesten: naarmate de leeftijd stijgt, stijgt ook het percentage geïsoleerde personen. Specifiek voor het Brussels Gewest is dat dit percentage in de leeftijdsgroep 75 jaar en ouder zeer hoog is: 17% van de mensen behorend tot deze leeftijdsgroep geeft aan minder dan eens per week sociale contacten te hebben. Figuur 9 : Percentage van de bevolking (van 15 jaar of ouder) dat minder dan eens per week sociale contacten heeft volgens geslacht en leeftijd, Gezondheidsenquête, België, 2004 Brussels Gewest

24 Waals Gewest In het Waals Gewest ligt het percentage geïsoleerde personen relatief het laagst: 6%. Dit percentage kan zowel bij mannen als bij vrouwen teruggevonden worden. Ook in het Waals Gewest is er sprake van een samenhang tussen leeftijd en sociaal isolement: bij ouderen kan een hoger percentage (rond 10%) teruggevonden worden van mensen die minder dan eens per week sociale contacten hebben. Noch het opleidingsniveau, noch de urbanisatiegraad lijkt een samenhang te vertonen met de frequentie van sociale contacten. Figuur 10 Percentage van de bevolking (van 15 jaar of ouder) dat minder dan eens per week sociale contacten heeft volgens geslacht en leeftijd, Gezondheidsenquête, België, 2004 Waals Gewest 4.3. Deelname aan het verenigingsleven (SO03_1) België 37% van de bevolking van vijftien jaar en ouder geeft aan nooit deel te nemen aan activiteiten georganiseerd door verenigingen. Analyse volgens geslacht en leeftijd Dit percentage is duidelijk lager bij mannen (33%) dan bij vrouwen (41%). Ook na correctie voor leeftijd blijkt dat het verenigingsleven op significante wijze populairder is bij vrouwen dan bij mannen. Het percentage personen dat nooit deel neemt aan dergelijke activiteiten stijgt met de leeftijd: waar 28% in de leeftijdsgroep 15 tot 24 jaar nooit aan het verenigingsleven deelneemt, stijgt dit percentage tot 57% in de oudste hier onderscheiden leeftijdsgroep. Dit laatste percentage ligt significant hoger in vergelijking met de overige leeftijdsgroepen

25 Figuur 11 Percentage van de van 15 jaar of ouder) dat aangeeft nooit deel te nemen aan activiteiten georganiseerd door verenigingen volgens geslacht en leeftijd, Gezondheidsenquête, België, 2004 Analyse volgens opleidingsniveau Er kan een duidelijk samenhang vastgesteld worden tussen het opleidingsniveau en het al dan niet participeren aan het verenigingsleven: 53% van diegenen die geen of slechts een diploma lager onderwijs heeft, geeft aan nooit deel te nemen aan het verenigingsleven. Bij de hoger opgeleiden is dit percentage lager: 38% bij diegenen met een diploma hoger middelbaar onderwijs, 26% bij diegenen met een diploma hoger onderwijs. Na controle voor leeftijd en geslacht, mag worden besloten dat de percentages voor de hoger opgeleiden significant lager liggen in vergelijking met personen met een eerder beperkte opleiding. Analyse volgens urbanisatiegraad De populariteit van het verenigingsleven varieert in functie van de urbanisatiegraad: in landelijke gebieden kunnen verenigingen op de meeste aanhang rekenen: 33% van diegenen wonend in landelijke gebieden nemen nooit deel aan het verenigingsleven. Dit percentage is een stuk hoger in stedelijke gebieden: 42% van de inwoners van stedelijke gebieden laat het verenigingsleven helemaal links liggen. Ook na correctie voor leeftijd en geslacht wordt dit beeld teruggevonden: bij personen wonend in landelijke gebieden ligt het percentage van diegenen de nooit deelnemen aan het verenigingsleven significant lager Regio s De populariteit van het verenigingsleven is het laagst in het Brussels Gewest: 45% van zijn inwoners geeft aan nooit deel te nemen aan door verenigingen georganiseerde activiteiten. Voor het Waals Gewest ligt dit cijfer iets hoger: 44%, terwijl het georganiseerd verenigingsleven duidelijk populair is in het Vlaams Gewest: slechts 35% van de inwoners van het Vlaams Gewest geeft aan nooit deel te nemen aan door verenigingen georganiseerde activiteiten. Na correctie voor leeftijd en geslacht blijkt dat het verenigingsleven significant minder populair is in het Brussels Gewest

26 Figuur 12 Verdeling van de bevolking (van 15 jaar of ouder) volgens de omvang van het sociaal netwerk volgens geslacht en leeftijd, - Vergelijking tussen de 3 gewesten Vlaams Gewest De resultaten voor het Vlaams Gewest vertonen een zelfde tendens als deze voor België: vrouwen (39%) geven significant minder dan mannen (30%) aan nooit aan activiteiten door verenigingen georganiseerd deel te nemen. Specifiek de oudste leeftijdsgroep (75 jaar en ouder) geven overwegend (54%) nooit aan dergelijke activiteiten deel te nemen en verschillen hiermee significant met de jongere leeftijdsgroepen. Naarmate het opleidingsniveau stijgt daalt het percentage van mensen dat nooit deelneemt aan het verenigingsleven. Slechts één kwart (25%) van diegenen met een diploma hoger onderwijs neemt nooit deel aan het verenigingsleven. Dit percentage ligt significant lager in vergelijking met de overige opleidingsniveaus. Figuur 13 Percentage van de van 15 jaar of ouder) dat aangeeft nooit deel te nemen aan activiteiten georganiseerd door verenigingen volgens geslacht en leeftijd, Gezondheidsenquête, België, 2004 Vlaams Gewest

27 Brussels Gewest Reeds is vermeld dat, globaal gezien, de deelname aan het verenigingsleven in het Brussels Gewest in vergelijking met de overige gewesten gevoelig lager ligt. In tegenstelling tot de resultaten voor de overige gewesten is er in het Brussels Gewest geen significante verschillen tussen mannen en vrouwen voor wat betreft de deelname aan het verenigingsleven. Wél overeenkomend met de overige gewesten is dat de bij diegenen behorend tot de oudste leeftijdsgroep deze deelname significant lager ligt dan bij de overige leeftijdsgroepen. Evenzeer overeenkomend is dat bij de hoogst opgeleiden significant minder mensen teruggevonden kan worden die aangeven nooit aan activiteiten georganiseerd door verenigingen deelnemen. Figuur 14 Percentage van de van 15 jaar of ouder) dat aangeeft nooit deel te nemen aan activiteiten georganiseerd door verenigingen volgens geslacht en leeftijd, Gezondheidsenquête, België, 2004 Brussels Gewest Waals Gewest Zoals dit ook het geval was in het Vlaams Gewest, nemen vrouwen (44%) in het Waals Gewest significant minder deel aan het verenigingsleven dan mannen (67%). Het scherpe onderscheid in participatie van de oudste leeftijdsgroep met de andere leeftijdsgroepen zoals in de andere Gewesten opviel gaat niet (volledig) op voor het Waals Gewest. Alhoewel het ruwe cijfermateriaal aangeeft dat ouderen minder participeren aan het verenigingsleven, zijn de verschillen met de jongere leeftijdsgroepen niet zo prominent aanwezig. Zoals in de overige gewesten, participeren personen met een hoger diploma meer in het verenigingsleven dan personen behorend tot een ander opleidingsniveau

28 Figuur 15 Percentage van de van 15 jaar of ouder) dat aangeeft nooit deel te nemen aan activiteiten georganiseerd door verenigingen volgens geslacht en leeftijd, Gezondheidsenquête, België, 2004 Waals Gewest 4.4. Perceptie van sociale ondersteuning (SO_4) België Globaal genomen percipieert 8% van de bevolking hun sociale ondersteuning eerder negatief. Volgens hen kunnen zij niet rekenen op een kwalitatief hoogstaande functionele ondersteuning (dat wil zeggen een sociale omgeving die een geheel van rollen kan spelen: instrumentele (tastbare hulp), informele (raadgeving) emotionele (een luisterend oor, empathie), recreatieve (ontspannende, verstrooiende activiteiten) en/of affectieve rollen (liefde). Analyse volgens leeftijd en geslacht Vrouwen hebben een iets minder negatief beeld van hun sociale ondersteuning (8%) dan mannen (9%), maar dit verschil is niet statistisch significant. Jongeren percipiëren hun sociale ondersteuning positiever dan ouderen: jongeren (< 34 jaar) melden slechts heel beperkt een kwalitatief povere sociale ondersteuning (3%). Dit percentage gaat sterk de hoogte in bij de oudere leeftijdsgroepen (11% in de leeftijdsgroep 55 tot 74 jaar). Het verschil tussen jongeren (< 34 jaar) en oudere leeftijdsgroepen is significant na correctie voor geslacht

29 Figuur 16 Percentage van de bevolking (van 15 jaar of ouder) dat aangeeft een eerder negatieve perceptie te hebben van sociale ondersteuning volgens geslacht en leeftijd, Gezondheidsenquête, België, 2004 Analyse volgens opleidingsniveau Diegenen met een eerder beperkte opleiding geven in hogere mate aan slechts op een povere sociale ondersteuning te kunnen rekenen (15% bij diegenen zonder diploma of een diploma lager onderwijs, 10% bij diegenen met een diploma lager middelbaar) dan personen met een diploma hoger onderwijs (5%). Het verschil tussen diegenen met een diploma hoger onderwijs enerzijds en alle lagere opleidingsniveaus anderzijds, is significant na correctie voor geslacht en leeftijd. Analyse volgens urbanisatiegraad De kwaliteit van sociale ondersteuning geen samenhang met de urbanisatiegraad. Analyse doorheen de tijd De proportie personen met een eerder negatieve perceptie omtrent sociale ondersteuning is niet significant gewijzigd in vergelijking met het vorige meetpunt (2001) Regio s De proportie personen met een povere sociale ondersteuning is het hoogst in het Waals Gewest (12%), gevolgd door het Brussels Gewest (11%) en het Vlaams Gewest (6%). Het verschil tussen de percentages voor het Vlaams Gewest enerzijds en het Brussels en Waals Gewest anderzijds, blijft significant na correctie voor leeftijd en geslacht

30 Figuur 17 Percentage van de bevolking (van 15 jaar of ouder) dat aangeeft een eerder negatieve perceptie te hebben van sociale ondersteuning volgens geslacht en leeftijd, Gezondheidsenquête, België, 2004 Vlaams Gewest Zes percent van de bevolking (van 15 jaar of ouder heeft een eerder negatieve perceptie van sociale ondersteuning, een percentage dat significant lager is in vergelijking met de overige regio s. Het profiel van deze groep komt overeen met het profiel dat voor gans het land teruggevonden kan worden; het gaat proportioneel meer om ouderen en om personen met een eerder beperkt opleidingsniveau. Figuur 18 Percentage van de bevolking (van 15 jaar of ouder) dat aangeeft een eerder negatieve perceptie te hebben van sociale ondersteuning volgens geslacht en leeftijd, Gezondheidsenquête, België, 2004 Vlaams Gewest

31 Brussels Gewest Bij 10% van de bevolking (van 15 jaar of ouder) kunnen indicaties gevonden van een eerder negatieve perceptie van sociale ondersteuning. Dit percentage kan zowel bij mannen als bij vrouwen teruggevonden worden. De oudere bevolking geeft proportioneel meer aan een negatieve perceptie hieromtrent te hebben. Bij de hoogst opgeleiden kunnen significant minder personen met een negatieve perceptie teruggevonden worden. Figuur 19 Percentage van de bevolking (van 15 jaar of ouder) dat aangeeft een eerder negatieve perceptie te hebben van sociale ondersteuning volgens geslacht en leeftijd, Gezondheidsenquête, België, 2004 Brussels Gewest Waals Gewest Twaalf percent van de bevolking in het Waals Gewest heeft een eerder negatieve perceptie omtrent hun sociale ondersteuning. Dit percentage is het hoogst voor gans het land en is significant hoger in vergelijking met het Vlaams Gewest. Het profiel dan diegenen met een eerder negatieve perceptie komt echter overeen met de andere regio s: het gaat vooral om ouderen en om personen met een eerder beperkte opleiding. Figuur 20 Percentage van de bevolking (van 15 jaar of ouder) dat aangeeft een eerder negatieve perceptie te hebben van sociale ondersteuning volgens geslacht en leeftijd, Gezondheidsenquête, België, 2004 Waals Gewest

32 5. Bespreking De informatie voorgesteld in de module sociale gezondheid heeft ongetwijfeld een meerwaarde in het kader van een Gezondheidsenquête. Niettemin moet vastgesteld worden dat

33 6. Bibliografie Reference List (1) Cohen S, Wills TA. Stress, social support, and the buffering hypothesis. Psychological Bulletin 1985; 98(2): (2) Berkman LF, Syme SL. Social network, host resistance and mortality : a nine year follow-up study of Alemada county residents. Am J Epidemiol 1979; 109: (3) Berkman LF. Assessing social networks and social support in epidemiologic studies. Rev Epidemiol Sante Publique 1987; 35(1): (4) Russell RD. Social Health: An attempt to clarify this dimension of well-being. International Journal of Health Education 1973; 16: (5) Wills TA. Social support and health. In: Baum A, Newman S, Weinman J, et al., editors. Cambridge handbook of psychology, health and medicine. Cambridge: Cambridge University Press, 1997: (6) Stroebe W, Stroebe M. The social psychology of social support. In: Higgins ET, Kruglanski AW, editors. Social psychology: Handbook of basic principles. New York: The Guilford Press, 1996: (7) Cohen S. Psychological models of the role of social support in the etiology of physical disease. Health Psychology 1988; 7: (8) Sherbourne CD, Stewart AL. The MOS Social Support Survey. Social Science and Medicine 1991; 32:

34 Basistabellen België SO_1 VERDELING VAN DE BEVOLKING (VAN 15 JAAR OF OUDER) VOLGENS DE APPRECIATIE VAN SOCIALE CONTACTEN SO_2 VERDELING VAN DE BEVOLKING (VAN 15 JAAR OF OUDER) VOLGENS DE FREQUENTIE VAN SOCIALE CONTACTEN SO_3 VERDELING VAN DE BEVOLKING (VAN 15 JAAR OF OUDER) VOLGENS DE OMVANG VAN HET SOCIAAL NETWERK SO_4 VERDELING VAN DE BEVOLKING (VAN 15 JAAR OF OUDER) VOLGENS DE PERCEPTIE VAN SOCIALE ONDERSTEUNING Vlaams gewest SO_1 VERDELING VAN DE BEVOLKING (VAN 15 JAAR OF OUDER) VOLGENS DE APPRECIATIE VAN SOCIALE CONTACTEN SO_2 VERDELING VAN DE BEVOLKING (VAN 15 JAAR OF OUDER) VOLGENS DE FREQUENTIE VAN SOCIALE CONTACTEN O3_1 VERDELING VAN DE BEVOLKING (VAN 15 JAAR OF OUDER) VOLGENS DEELNAME AAN HET VERENIGINGSLEVEN SO_4 VERDELING VAN DE BEVOLKING (VAN 15 JAAR OF OUDER) VOLGENS DE PERCEPTIE VAN SOCIALE ONDERSTEUNING Brussels gewest SO_1 VERDELING VAN DE BEVOLKING (VAN 15 JAAR OF OUDER) VOLGENS DE APPRECIATIE VAN SOCIALE CONTACTEN SO_2 VERDELING VAN DE BEVOLKING (VAN 15 JAAR OF OUDER) VOLGENS DE FREQUENTIE VAN SOCIALE CONTACTEN O3_1 VERDELING VAN DE BEVOLKING (VAN 15 JAAR OF OUDER) VOLGENS DEELNAME AAN HET VERENIGINGSLEVEN SO_4 VERDELING VAN DE BEVOLKING (VAN 15 JAAR OF OUDER) VOLGENS DE PERCEPTIE VAN SOCIALE ONDERSTEUNING Waals gewest SO_1 VERDELING VAN DE BEVOLKING (VAN 15 JAAR OF OUDER) VOLGENS DE APPRECIATIE VAN SOCIALE CONTACTEN SO_2 VERDELING VAN DE BEVOLKING (VAN 15 JAAR OF OUDER) VOLGENS DE FREQUENTIE VAN SOCIALE CONTACTEN O3_1 VERDELING VAN DE BEVOLKING (VAN 15 JAAR OF OUDER) VOLGENS DEELNAME AAN HET VERENIGINGSLEVEN SO_4 VERDELING VAN DE BEVOLKING (VAN 15 JAAR OF OUDER) VOLGENS DE PERCEPTIE VAN SOCIALE ONDERSTEUNING

35 SO_1 Verdeling van de bevolking (van 15 jaar of ouder) volgens de appreciatie van sociale contacten BELGIË Verdeling van de bevolking (van 15 jaar of ouder) volgens de appreciatie van sociale contacten SO_1 Eerder ontevreden Eerder tevreden % % N GESLACHT LEEFTIJDSGROEP OPLEIDINGSNIVEAU Man Vrouw Lager of geen diploma Lager middelbaar Hoger middelbaar Hoger onderwijs URBANISATIEGRAAD Stedelijk gebied Halfstedelijk gebied Landelijk gebied VERBLIJFPLAATS JAAR VAN ENQUÊTE Vlaams Gewest Brussels Gewest Waals Gewest jaren Bron: Gezondheidsenquête door middel van interview, België,

36 SO_2 Verdeling van de bevolking (van 15 jaar of ouder) volgens de frequentie van sociale contacten BELGIË Verdeling van de bevolking (van 15 jaar of ouder) volgens de frequentie van sociale contacten SO_2 Minder dan eens per week Minstens eens per week % % N GESLACHT LEEFTIJDSGROEP OPLEIDINGSNIVEAU Man Vrouw Lager of geen diploma Lager middelbaar Hoger middelbaar Hoger onderwijs URBANISATIEGRAAD Stedelijk gebied Halfstedelijk gebied Landelijk gebied VERBLIJFPLAATS JAAR VAN ENQUÊTE Vlaams Gewest Brussels Gewest Waals Gewest jaren Bron: Gezondheidsenquête door middel van interview, België,

37 SO_3 Verdeling van de bevolking (van 15 jaar of ouder) volgens de omvang van het sociaal netwerk BELGIË Verdeling van de bevolking (van 15 jaar of ouder) volgens deelname aan het verenigingsleven SO03_1 Neemt nooit deel Neem deel % % N GESLACHT LEEFTIJDSGROEP OPLEIDINGSNIVEAU Man Vrouw Lager of geen diploma Lager middelbaar Hoger middelbaar Hoger onderwijs URBANISATIEGRAAD Stedelijk gebied Halfstedelijk gebied Landelijk gebied VERBLIJFPLAATS Vlaams Gewest Brussels Gewest Waals Gewest Bron: Gezondheidsenquête door middel van interview, België,

38 SO_4 Verdeling van de bevolking (van 15 jaar of ouder) volgens de perceptie van sociale ondersteuning BELGIË Verdeling van de bevolking (van 15 jaar of ouder) volgens de perceptie van sociale ondersteuning SO_4 Eerder negatieve perceptie Eerder positieve perceptie % % N GESLACHT LEEFTIJDSGROEP OPLEIDINGSNIVEAU Man Vrouw Lager of geen diploma Lager middelbaar Hoger middelbaar Hoger onderwijs URBANISATIEGRAAD Stedelijk gebied Halfstedelijk gebied Landelijk gebied VERBLIJFPLAATS JAAR VAN ENQUÊTE Vlaams Gewest Brussels Gewest Waals Gewest jaren Bron: Gezondheidsenquête door middel van interview, België,

39 SO_1 Verdeling van de bevolking (van 15 jaar of ouder) volgens de appreciatie van sociale contacten VLAAMS GEWEST Verdeling van de bevolking (van 15 jaar of ouder) volgens de appreciatie van sociale contacten SO_1 Eerder ontevreden Eerder tevreden % % N GESLACHT LEEFTIJDSGROEP OPLEIDINGSNIVEAU Man Vrouw Lager of geen diploma Lager middelbaar Hoger middelbaar Hoger onderwijs URBANISATIEGRAAD Stedelijk gebied Halfstedelijk gebied Landelijk gebied JAAR VAN ENQUÊTE jaren Bron: Gezondheidsenquête door middel van interview, België,

40 SO_2 Verdeling van de bevolking (van 15 jaar of ouder) volgens de frequentie van sociale contacten VLAAMS GEWEST Verdeling van de bevolking (van 15 jaar of ouder) volgens de frequentie van sociale contacten SO_2 Minder dan eens per week Minstens eens per week % % N GESLACHT LEEFTIJDSGROEP OPLEIDINGSNIVEAU Man Vrouw Lager of geen diploma Lager middelbaar Hoger middelbaar Hoger onderwijs URBANISATIEGRAAD Stedelijk gebied Halfstedelijk gebied Landelijk gebied JAAR VAN ENQUÊTE jaren Bron: Gezondheidsenquête door middel van interview, België,

41 O3_1 Verdeling van de bevolking (van 15 jaar of ouder) volgens deelname aan het verenigingsleven VLAAMS GEWEST Verdeling van de bevolking (van 15 jaar of ouder) volgens deelname aan het verenigingsleven SO03_1 Neemt nooit deel Neem deel % % N GESLACHT LEEFTIJDSGROEP OPLEIDINGSNIVEAU Man Vrouw Lager of geen diploma Lager middelbaar Hoger middelbaar Hoger onderwijs URBANISATIEGRAAD Stedelijk gebied Halfstedelijk gebied Landelijk gebied Bron: Gezondheidsenquête door middel van interview, België,

42 SO_4 Verdeling van de bevolking (van 15 jaar of ouder) volgens de perceptie van sociale ondersteuning VLAAMS GEWEST Verdeling van de bevolking (van 15 jaar of ouder) volgens de perceptie van sociale ondersteuning SO_4 Eerder negatieve perceptie Eerder positieve perceptie % % N GESLACHT LEEFTIJDSGROEP OPLEIDINGSNIVEAU Man Vrouw Lager of geen diploma Lager middelbaar Hoger middelbaar Hoger onderwijs URBANISATIEGRAAD Stedelijk gebied Halfstedelijk gebied Landelijk gebied JAAR VAN ENQUÊTE jaren Bron: Gezondheidsenquête door middel van interview, België,

43 SO_1 Verdeling van de bevolking (van 15 jaar of ouder) volgens de appreciatie van sociale contacten BRUSSELS GEWEST Verdeling van de bevolking (van 15 jaar of ouder) volgens de appreciatie van sociale contacten SO_1 Eerder ontevreden Eerder tevreden % % N GESLACHT LEEFTIJDSGROEP OPLEIDINGSNIVEAU Man Vrouw Lager of geen diploma Lager middelbaar Hoger middelbaar Hoger onderwijs JAAR VAN ENQUÊTE jaren Bron: Gezondheidsenquête door middel van interview, België,

44 SO_2 Verdeling van de bevolking (van 15 jaar of ouder) volgens de frequentie van sociale contacten BRUSSELS GEWEST Verdeling van de bevolking (van 15 jaar of ouder) volgens de frequentie van sociale contacten SO_2 Minder dan eens per week Minstens eens per week % % N GESLACHT LEEFTIJDSGROEP OPLEIDINGSNIVEAU Man Vrouw Lager of geen diploma Lager middelbaar Hoger middelbaar Hoger onderwijs JAAR VAN ENQUÊTE jaren Bron: Gezondheidsenquête door middel van interview, België,

45 O3_1 Verdeling van de bevolking (van 15 jaar of ouder) volgens deelname aan het verenigingsleven BRUSSELS GEWEST Verdeling van de bevolking (van 15 jaar of ouder) volgens deelname aan het verenigingsleven SO03_1 Neemt nooit deel Neem deel % % N GESLACHT LEEFTIJDSGROEP OPLEIDINGSNIVEAU Man Vrouw Lager of geen diploma Lager middelbaar Hoger middelbaar Hoger onderwijs Bron: Gezondheidsenquête door middel van interview, België,