Elisabeth Vreede Een impressie Door Paul de Roo, november 2015

Transcriptie

1 Elisabeth Vreede Een impressie Door Paul de Roo, november 2015 De eerste voordracht die Elisabeth Vreede van Rudolf Steiner hoorde maakte geen indruk. Een groter contrast met de serene rust van de theosofische coryfeeën Annie Besant en Colonel Olcott was niet denkbaar: Steiner stond geen ogenblik stil en zette zijn woorden druk gesticulerend kracht bij. Vreede begreep niet waarvoor dat nodig was. Niet alleen zijn optreden sprak haar niet aan. Ook hetgeen hij te zeggen had beviel haar maar matig. Dat de Theosofische Vereniging in de voetsporen van Goethe, Schiller en Herder moest treden vond ze veel te nationalistisch. Ook de tweede lezing van Steiner die ze bijwoonde, over wiskunde en occultisme, kon haar niet bekoren. De vonk sloeg pas over toen Vreede Steiners artikelen over de scholingsweg onder ogen kreeg. In De weg tot inzicht in hogere werelden vond ze waarnaar ze lang had gezocht: Wat hier over het doordringen in de geestelijke wereld werd gezegd, de intieme manier om mensen geestelijk inzicht bij te brengen, dat sprak onmiddellijk tot de ziel, hier was geen afwijzing of misverstaan; de ziel zwom als het ware in een haar vertrouwd en lang gezocht element. (1) Grote indruk maakte ook de voordrachtencyclus De theosofie van de Rozenkruisers, die Steiner in 1909 in München hield: Hierin werd datgene geboden wat men wetenschappelijk kon begrijpen en accepteren; het verlangen naar de geest werd bevredigd door geestelijk inzicht. (2) Elisabeth Vreede werd 1879 in Den Haag geboren, als dochter van een welgesteld bankier. Ze was hoogbegaafd. Op jonge leeftijd leerde ze zichzelf Frans om Etoiles et curiosités du ciel van Camille Flammarion te kunnen lezen. Als zestienjarige kende ze Goethes Faust van buiten. Tijdens haar studies astronomie, wis- en natuurkunde met bijvak filosofie leerde ze Sanskriet, zodat Indiase werken over wiskunde in de grondtaal konden worden bestudeerd. Na haar studie doceerde Elisabeth Vreede vier jaar wiskunde op een hogere meisjesschool en gaf daarna een aantal jaren privéles. Ze zou blijven lesgeven maar uitsluitend in het kader van de Theosofische en Antroposofische Vereniging. Haar niet geringe capaciteiten wilde ze volledig inzetten voor Rudolf Steiner en zijn werk. Om te promoveren verhuisde Vreede 1910 ze was toen 31 naar Berlijn. Ze nam intrek in de Motzstrasse 17, waar ook Rudolf Steiner woonde. Aan haar vriendin Adelyde Content schreef ze: Mijn kamer en de omgeving bevallen mij goed. En het is wellicht een beetje kinderlijk, maar ik vind het zo prettig om in hetzelfde huis als Rudolf Steiner te wonen. Als ik zie dat het licht op zijn kamer s avonds weer brandt na terugkeer van een voordrachtenreis, geeft me dit een gevoel van veiligheid. (3) Berlijn was in de tijd dat Vreede er woonde Steiners hoofdkwartier. Al gauw werd ze zo in beslag genomen door het werk voor de antroposofie dat er van promoveren niets terecht kwam. Vreede hielp Steiners onvermoeibare steun en toeverlaat Marie von Sievers met secretariaatswerk en werkzaamheden voor het Philosophisch-Theosophischer Verlag, gaf op verzoek van Steiner cursussen wis- en natuurkunde om leden voor te bereiden op zijn lezingen, typte voordrachten en mysteriedrama s uit, maakte verslagen van voordrachten, noteerde zijn regieaanwijzingen voor de mysteriedrama s, bouwde mee aan decors en verscheen op het toneel als ahrimaanse danseres.(4) Elisabeth Vreede ging volledig op in het antroposofische leven. Het boek dat Steiner haar vroeg te schrijven over de rol van de hypothese in de natuurkunde bleef ongeschreven. April 1914 verhuisde ze naar Dornach. Daar was men in 1913 begonnen met de bouw van het Goetheanum. Er is een foto waarop we Vreede met hamer en beitel zien werken aan een van de kapitelen van dit grotendeels uit hout opgetrokken gebouw. Haar financiële middelen lie- 1

2 ten het toe dat ze in 1920 in Arlesheim een huis kon laten bouwen naar een ontwerp van Steiner en haar vriendin de beeldhouwster Edith Maryon. Ze woonde er met haar ouders. Huize Vreede ook wel villa Taubenschlag genoemd vanwege het komen en gaan van gasten had een goede naam. Men werd er vriendelijk ontvangen en kon er altijd terecht voor hulp. Uit berichten van mensen die van haar gastvrijheid gebruik maakten, rijst het beeld op van een bescheiden vrouw, hulpvaardig, hartelijk, nooit op de voorgrond tredend maar wel aanwezig. Tijdens de conversatie bleek Elisabeth Vreede uitstekend op de hoogte van zowel culturele als politieke aangelegenheden. Alice Sauerwein, van 1923 tot 1930 voorzitster van de Antroposofische Vereniging in Frankrijk, merkte ooit op dat Vreede niets beneden haar stand vond. Van deze eigenschap gaf ze al blijk in Berlijn, waar ze voor dom werk haar neus niet ophaalde. Ook in Dornach bleek dat ze alles aanpakte waarmee ze de goede zaak kon dienen. Voor het door haar in 1918 opgerichte Rudolf Steiner Archiv am Goetheanum, waarin een grote collectie Steinervoordrachten aanwezig was, werd een trefwoordenregister gemaakt met ongeveer 5000 getypte archiefkaarten met daarop om en nabij verwijzingen naar het werk van Steiner. In dit archief was ze helemaal in haar element. Vreedes geheugen was fenomenaal, het trefwoordenregister zat in haar hoofd en ze had als geen ander overzicht over Steiners werk. Niemand was beter in staat om bezoekers van het archief wegwijs te maken in zijn oeuvre. Hoewel het archief met instemming van Steiner was opgericht hij verzon er de naam voor was Marie Steiner voorheen Von Sievers er niet gelukkig mee. Volgens haar was het archief het resultaat van Vreedes verzamelwoede en opgericht tegen de wens van Rudolf Steiner.(5) Achtergrond van haar onvrede was haar overtuiging dat zij als leidster van het Philosophisch-Anthroposophischer Verlag zeggenschap zou moeten hebben over de niet uitgegeven naschriften van Steiners voordrachten die zich in het archief bevonden. De houding van Marie Steiner was symptomatisch voor het gebrek aan waardering dat Vreede ten deel viel. Door velen in Dornach, ook door leidinggevenden, werd ze niet serieus genomen en volgens haar biograaf Peter Selg systematisch gedenuncieerd. Dat leidde tot zeer pijnlijke situaties, ook nadat ze door Rudolf Steiner benoemd was tot bestuurslid van de tijdens de Kerstbijeenkomst in 1923 opnieuw opgerichte Antroposofische Vereniging. Zo vond medebestuurslid Guenther Wachsmuth het nodig om, zonder Vreede hierin te kennen, voor te stellen om het Rudolf Steiner Archiv, dat nota bene door Vreede was gefinancierd, samen te voegen met de bibliotheek van het Goetheanum en de leiding in handen te leggen van Günther Schubert.(6) Vreede ervoer deze achter haar rug om bekokstoofde actie als niederschmetternd.(7) Haar medebestuursleden dachten er niet aan om haar op de hoogte te stellen toen Steiner stervende was en Marie Steiner wenste niet dat Vreede zou meerijden in de volgauto naar Steiners crematie in Bazel. Tijdens bestuursvergaderingen volgens Vreede vreselijke bijeenkomsten waarin Marie Steiner geen gelegenheid voorbij liet gaan om Ita Wegman de mantel uit te vegen werd ze door haar collega s genegeerd. Besluiten werden niet zelden genomen buiten Vreede om. Toen de Zwitserse Bondspresident door het bestuur werd ontvangen, wist Vreede van niets.(8) Ook van een vakantiecursus in 1928 waarvan de organisatie, zo las ze in het verenigingsblad Das Goetheanum, door het bestuur uit handen was gegeven, was ze niet op de hoogte gesteld. Gelukkig had Elisabeth Vreede gevoel voor humor. In haar vierde Vorstandsidylle (bestuursidylle) een van de geestige stukjes die ze schreef om in de sociale woestijn te kunnen overleven lezen we: Wonderlijk! Jezelf gedrukt te zien als overbelast met dingen waarvan je eigenlijk niets weet. Haar situatie werd er niet beter op. Als bestuurslid was ze door haar collega s Albert Steffen, Guenther Wachsmuth en Marie Steiner al kaltgestellt. Tijdens de ledenvergadering op 14 april 1935, toen onder meer de voorzitters van de Nederlandse en Engelse vereniging, Willem Zeylmans van Emmichoven en Daniel Nicol Dunlop uit de Allgemeine Anthroposophische Gesellschaft werden gezet, werd ze door een ruime meerderheid van de aanwezige leden ontheven van haar functie als bestuurslid en leidster van de Mathematisch-Astrono- 2

3 mische Sektion. Een van de leden Ludwig Polzer-Hoditz nam het tijdens de turbulente vergadering nog op voor Ita Wegman, die ook uit het bestuur was gezet, niemand verdedigde Vreede. Deze gang van zaken raakte Elisabeth Vreede diep. Niet alleen omdat het haar onmogelijk was gemaakt aan het Goetheanum en in de door haar gerealiseerde sterrenwacht te werken, maar ook omdat volgens haar hetgeen er in de Antroposofische Vereniging gebeurde, van invloed was op de morele atmosfeer in de wereld. Naar haar stellige overtuiging had men ondanks alle moeilijkheden moeten voorkomen dat er mensen werden uitgesloten. Zou dit niet lukken dan was de Antroposofische Vereniging medeverantwoordelijk voor een nieuwe oorlog.(9) Was Elisabeth Vreede een onmogelijk mens? Is dat de verklaring voor haar sociale uitsluiting en de tegen haar gevoerde Vernichtungskampf?(10) Het schaarse materiaal over haar persoon wijst niet in die richting. Haar gastvrijheid is al genoemd. Sociaal gevoel blijkt ook uit de hulp die ze bood aan Engelse krijgsgevangenen en Joodse antroposofen die probeerden te emigreren. De sociale kant van haar persoonlijkheid komt eveneens naar voren in de ondersteuning van jongere collega s als Ernst Bindel, Hermann von Baravalle, Ernst Müller en met name de wis- en natuurkundige George Adams, die in 1933 het baanbrekende opstel over de etherische ruimte schreef.(11) Vreede was ruimhartig ten aanzien van andersdenkenden. Ze had een mening maar was niet intolerant.(12) Tekenend in dit verband is een opmerking die ze maakte in de marge van een artikel van de fanatieke schilder en publicist Karl Ballmer: Es fehlt die Liebe als Erkenntnisorgan. (13) Polemiek was haar, anders dan bijvoorbeeld Ballmer, vreemd. Dat blijkt onder meer uit een opstel dat ze in 1935 schreef over de geschiedenis van de Vereniging en haar voordrachten over de vraag of Steiner het instrument was van de bodhisattva die zich de opgave had gesteld om de etherische Christus te verkondigen.(14) Haar opstel is, ondanks het feit dat ze het in de vereniging zwaar te verduren had, vrij van rancune; er komt geen onvertogen woord in voor. Ze beschouwde de mensen die haar uit het bestuur hadden gezet nog steeds als broeders, zij het misleide broeders.(15) Zakenman, componist en publicist Adolf Arenson was ervan overtuigd dat Steiner als enige persoonlijkheid in de twintigste eeuw onder inspiratie stond van de bodhisattva.(16) Vreede dacht daar anders over en legde in haar voordrachten rustig uit waarom. Hier zien we Elisabeth Vreede de wetenschapper aan het werk. Maar ze had ook een andere kant, die in haar geschreven werk nauwelijks naar voren komt. Ze kon onstuimig reageren op gebeurtenissen en uitspraken die volgens haar niet deugden. Haar vriendin Trudi Hartman heeft Vreedes reactie beschreven toen iemand een geringschattende opmerking maakte over Christus: Toen stond dr. Vreede op en nooit heb ik een mens in één ogenblik zo volledig zien veranderen. Met machtig vuur en met de grootste innerlijke overtuiging sprak zij over het eenmalige van de Christus in de geschiedenis van de mensheid. Er ging een gloed uit van haar woorden die op alle aanwezigen diepe indruk maakte. (17) In haar reacties ging het in eerste instantie om de waarheid; het effect van haar opmerkingen interesseerde Vreede minder. Iedereen die wel eens met cholerici te maken heeft gehad weet dat deze karaktertrek niet altijd tot vreugdevolle situaties leidt. Haar soms bruuske en tactloze optreden kan echter niet de verklaring zijn voor haar lot. Vreede was soms moeilijk, maar zeker niet onmogelijk in de omgang. Er moeten dus andere oorzaken zijn voor de eenzaamheid waarin zij leefde. Een daarvan is waarschijnlijk haar voorgeboortelijke besluit om zich in te zetten voor de antroposofie. Volgens een mondeling overgeleverde uitspraak van Rudolf Steiner was het gevolg hiervan dat ze niet met haar karmische groep was geïncarneerd.(18) Als dit waar is dan zal dat er zeker toe hebben bijgedragen dat ze door velen niet werd gezien en werd behandeld als een quantité négligeable, als iemand die er niet bij hoorde.(19) Driehonderd jaar is het geleden sedert Newton door zijn onsterfelijke ontdekking van de aantrekkingskracht der stof de weg gebaand heeft, die leidt tot de kennis van de 3

4 bouw van het heelal. De geheimzinnige oorzaak van de beweging der lichamen van ons zonnestelsel (...) is verklaard geworden. Aldus Camille Flammarion in zijn Etoiles et curiosités du ciel, waarin Elisabeth Vreede zich als kind verdiepte. Flammarions lof voor Newton was geen blijk van atheïsme. Hij zegt in de inleiding van zijn boek dat hij een gids wil zijn die de belangstellende natuuronderzoeker rondleidt door de hemelruimte en hem in nauwe aanraking brengt met de schepping en zo medewerkt tot de verheffing van zijn geest tot Licht en Vrijheid. (20) Ook Rudolf Steiner wilde de geest van zijn lezers en toehoorders verheffen. Echter niet door de kosmos te beschrijven als een door de zwaartekracht geregeerd mechanisme, maar als een bezielde en doorgeeste realiteit: alles wat wij in de kosmos waarnemen is volgens hem verschijning van de werkzaamheid van geestelijke wezens. In het verleden was die werkzaamheid, volgens Steiner, bij een groot aantal geesten gericht op het ontstaan van de mens. Een tiende hiërarchie moest het licht der wereld zien. Met het oog daarop werd er een groots kosmisch proces in gang gezet. Aan het ontstaan van de tiende hiërarchie hadden de reeds bestaande hiërarchieën een belangrijk aandeel. Het handelen van Serafijnen, Cherubijnen, Thronen, Kyriotetes, Dynamis, Potentates, Archai, Archangeloi en Angeloi was gericht op het ontstaan van het eerste hiërarchische wezen dat de potentie had om vrij te worden.(21) Er was in de visie van Steiner sprake van een kosmisch proces omdat de menswording niet op aarde begon. Aan de huidige aarde gingen planetaire toestanden vooraf waarin de menselijke constitutie werd opgebouwd. Dit hangt samen met het antroposofische inzicht dat mensen niet alleen een fysiek lichaam hebben, maar ook een levenslichaam, een astraallichaam en een ik. Deze ontstonden behalve het ik niet op aarde maar in eerdere ontwikkelingsfasen: het fysiek lichaam zij het niet in de huidige vorm op de zogenoemde oude Saturnus, het levenslichaam op de oude Zon, het ziele- of astraallichaam op de oude Maan en het ik op aarde. Het gaat hier om geestelijke/fysieke toestanden, voortgebracht door engelwezens, waarin, waarbinnen geestelijke/fysieke wezens onder meer de voorlopers van de mens zich konden ontwikkelen.(22) Niet alleen op het kosmische verleden wierp Steiner een nieuw licht. Ook het astronomisch heden bekeek hij met andere ogen. Twee voorbeelden. Sinds Copernicus weten we dat niet de aarde het middelpunt is van ons zonnestelsel, zoals Ptolemeus dacht, maar de zon. Toch beantwoordt het Ptolemeïsche stelsel volgens Steiner aan een realiteit. Ook de aarde is een middelpunt en wel van de invloedsferen van de reeds genoemde geestelijke hiërarchieën. Deze invloedsferen zijn in concentrische cirkels rondom de aarde gegroepeerd. Behalve op het Ptolemeïsche systeem wierp Steiner ook een nieuw licht op de kometen. Deze hebben volgens hem een reinigende functie. De door mensen veroorzaakte astrale milieuvervuiling de negatieve gedachten en gevoelens die door menselijk toedoen in de kosmos terecht komen wordt door de kometen opgeruimd. Ze worden gezonden door Serafijnen en Cherubijnen. Een verdere bijzonderheid van de meeste kometen is volgens Rudolf Steiner, dat ze na verschijnen niet alleen voor het oog verdwijnen, maar letterlijk: ze verschijnen in fysieke vorm om vervolgens te verdwijnen in hun oorsprong, de geestelijke wereld.(23) Steiner heeft herhaaldelijk gezegd dat hetgeen hij over kosmogonie en astronomie te zeggen had velen fantastisch zou voorkomen. Elisabeth Vreede had er geen moeite mee. Integendeel. Ze was ervan overtuigd dat Steiner het antwoord had op de naar haar beleving verdorde wetenschappelijke astronomie, waarin de kosmos tot een mechanisch systeem was gereduceerd en de verbinding tussen mens en kosmos geheel verbroken. Vreede zag het als haar missie om de astronomie te spiritualiseren en de verbroken relatie tussen mens en kosmos te herstellen. Als antroposofisch georiënteerd astronoom trad Vreede voor het eerst naar buiten met de Astronomische Rundschreiben. Deze brieven waren bedoeld voor een kleine kring leden 4

5 van de Antroposofische Vereniging en verschenen maandelijks van september 1927 tot september 1930 en in 1954 als boek. Wim Viersen, de bezorger van de tweede druk, merkt in zijn voorwoord op dat er in Vreedes werk sprake is van een zorgvuldige geesteswetenschappelijke werkwijze. (24) Over de zorgvuldigheid van Vreede kan geen twijfel bestaan, maar of haar werk geesteswetenschappelijk is daarover kan men van mening verschillen: er is in de brieven geen sprake van geestelijk onderzoek. Vreede benadert de astronomische verschijnselen fenomenologisch en plaatst ze in het licht van de antroposofie; dat is wat anders dan geesteswetenschap bedrijven. Aan de waarde van haar werk doet dat niets af. Wie zich op de hoogte wil stellen van Steiners astrosofie vindt bij Vreede een schat aan gegevens. Na de dramatisch verlopen vergadering in 1935 gingen er stemmen op om een nieuwe Antroposofische Vereniging op te richten. Elisabeth Vreede heeft zich daartegen verzet. Ze was, ondanks het feit dat ze op een schandalige manier uit het bestuur was gezet, nog steeds lid van de vereniging en wilde dat blijven. Bij haar leefde de hoop dat de tijd de wonden zou helen. Toch was haar oordeel over de gebeurtenissen tussen 1923 en 1935, een periode waarin veel antroposofen elkaar op leven en dood bevochten, hard. Door de Tsjechische antroposoof Ludek Prikyl gevraagd naar haar visie op de gesamtanthroposophische Situation antwoordde ze: De strijd is in zijn algemeenheid verloren, de antigeest heeft gewonnen (...) Sindsdien is het naar mijn gevoel zo als in het mysteriedrama: sinds onze geliefde leider is gevallen is al ons streven op aarde hopeloos. Gevallen voor zijn werkzaamheid op aarde is hij door wat er in de tien jaar tot 1935 in het Goetheanum is gebeurd. (25) Elisabeth Vreede reisde graag. Tot het uitbreken van de oorlog maakte ze een groot aantal reizen, onder andere naar Turkije om een totale zonsverduistering te kunnen meemaken. In 1943 werd ze voor het eerst in haar leven ernstig ziek. Volgens Madeleine van Deventer, een vriendin en tevens haar arts, was haar ziekte het gevolg van de toespraak die ze hield bij de crematie van Ita Wegman, waarmee ze in de loop der jaren een betere verstandhouding had gekregen. Bij de crematieplechtigheid waren ook de haar niet welgezinde Albert Steffen en Guenther Wachsmuth aanwezig. Dat maakte het spreken tot een zware opgave. Door toch het woord te nemen behaalde ze volgens Van Deventer een innerlijke overwinning, een overwinning die echter ook het begin was van het loslaten van haar aardeleven.(26) Hoewel haar toestand het niet toeliet, wilde Vreede per se naar Casa Andrea Christoforo, de kliniek die Ita Wegman in Ascona had opgericht. Daar ging ze 31 augustus 1943, 64 jaar oud, door de poort van de dood; een gebeurtenis waarover in Das Goetheanum met geen woord werd gerept. Vreede heeft ooit gezegd dat men haar na haar dood snel zou vergeten. Deze verwachting is niet uitgekomen. Elisabeth Vreede is niet vergeten, maar wordt nog wel eens over het hoofd gezien. Michaëla Glöckler, leidster van de medische sectie in Dornach, besloot ooit om in de sectiekamer portretten van de leden van het eerste bestuur van de Anthroposophische Gesellschaft op te hangen. Een Nederlandse arts die regelmatig in Dornach komt vertelde mij dat hij Glöckler erop heeft moeten wijzen dat er één portret ontbrak: dat van Elisabeth Vreede. Noten 1) Van Deventer/Knottenbelt, p.18. Zie literatuurlijst voor meer informatie over de in de noten aangehaalde werken. 2) Van Deventer/Knottenbelt, p.18. 3) Van Deventer/Knottenbelt, p.42 e.v. 4) Van Deventer/Knottenbelt, p.45. 5) Selg, p.78. 6) Selg, p ) Selg, p ) Selg, p

6 9) Van Manen, p ) Van een Vernichtungskampf was sprake volgens priester Wilhelm Kelber. Zie Selg p.323, noot ) Georg Adams: Von dem ätherischen Raume. Stuttgart Renatus Ziegler is van mening dat de ondersteuning van en waardering voor het werk van anderen de grootste prestatie is die Vreede in haar leven heeft geleverd. Zie Von Plato, p ) Selg, p ) Selg, p ) Elisabeth Vreede: Die Bodhisattvafrage in der Geschichte der Anthroposophischen Gesellschaft, in Elisabeth Vreede/Thomas Meyer, Die Bodhisattvafrage, Basel ) Selg, p ) Arenson, p ) Uit Trudi Hartman: Herinneringen. Manuscript uit circa 1979/1980, in de Bibliotheek van de Antroposofische Vereniging in Nederland. Van Manen, p.9. 18) Deze uitspraak is niet te vinden in de Rudolf Steiner Gesamtausgabe. 19) Van Manen, p ) Flammarion, p ) De zaak is ingewikkelder, maar kan in dit stuk niet worden uitgewerkt. Ik beperk me tot één opmerking: de ontwikkeling van de kosmos was onlosmakelijk verbonden met offers van hiërarchische wezens. Ruth Ewertowski merkte ooit op dat offers alleen gebracht kunnen worden in vrijheid. Zie Ruth Ewertowski: Das Opfer, Stuttgart Citaat in W. Schad (Hg.): Evolution als Verständnisprinzip in Kosmos, Mensch und Natur, Stuttgart 2009, p ) Met de huidige Saturnus, zon en maan hebben deze toestanden niets te maken. 23) Vreede, p ) Vreede, p ) Selg, p ) Van Deventer, p.11. Literatuur Adolf Arenson: Rudolf Steiner und der Bodhisattva des 20. Jahrhunderts, in Ergebnisse aus dem Studium der Geisteswissenschaft Rudolf Steiners, Heft 2, Freiburg Madeleine van Deventer/Elisabeth Knottenbelt: Elisabeth Vreede - Ein Lebensbild, Arlesheim Camille Flammarion: Het rijk der sterren. Tweede verbeterde druk. Voor Nederland bewerkt door dr. B.C. Goudsmit, Heusden z.j., p Vertaling van Etoiles et curiosités du ciel. Hans Peter van Manen: Elisabeth Vreede. Enkele brieven uit Uitgave van de Antroposofische Vereniging in Nederland. Bodo von Plato (red.): Anthroposophie im 20. Jahrhundert. Ein Kulturimpuls in biographischen Porträts, Dornach Peter Selg: Elisabeth Vreede, Arlesheim Peter Selg: Zum Schicksal Elisabeth Vreedes: Plinius der Ältere, Jakob von Molay, eine Studie, Arlesheim Ed Taylor: Elisabeth Vreede. Stille strijder voor de nieuwe geest, Amsterdam Elisabeth Vreede: Astronomie und Anthroposophie, Dornach Elisabeth Vreede: Die Berechtigung der Mathematik in der Astronomie und ihre Grenzen. Twee voordrachten gehouden tijdens de Anthroposophische Hochschulkurse der Freien Hochschule für Geisteswissenschaft, in Aenigmatisches aus Kunst und Wissenschaft, Stuttgart Elisabeth Vreede/Thomas Meyer: Die Bodhisattvafrage, Basel