Dit jubileumnummer van t Olde Guet, wordt u aangeboden ter gelegenheid van het 200-jarig bestaan van de gemeente Marum

Transcriptie

1 onderhevig; alhoewel het oude beeld hier en daar toch nog wel leeft. De macht van de gemeenteraad is door staatsrechtelijke hervormingen veel groter geworden en ditzelfde geldt voor de rol van de politieke partijen. Voor de democratie en de kwaliteit van besturen zijn dit goede ontwikkelingen. Toch wordt er door de inwoners nog steeds vaak naar de burgemeester gekeken, als het gaat om besluitvorming. Bestuurlijk Nederland is in 200 jaar zeer veranderd. Idsingh vergaderde met zijn gemeenteraad in een plaatselijk café; de enige ambtenaar in dienst van de gemeente was lange tijd de veldwachter. Burgemeesters, bestuurders en ambtenaren van nu hebben te maken met begrippen als globalisering, regionalisering, gemeenschappelijke regelingen, grote overheidsapparaten en een afrekencultuur. Marum heeft allerlei bestuurlijke relaties met andere gemeenten, veel overleg op provinciaal niveau en zelfs regelmatig landelijk overleg. De enorme bestuurlijke drukte van nu zou Idsingh hogelijk verbazen. Een positief beeld Ondanks alle veranderingen denk ik, al met al, dat burgemeester Hendrik Tjibbes Idsingh de huidige gemeente, met haar dorpen Lucaswolde, Boerakker, Noordwijk, De Wilp, Jonkervaart, Nuis, Niebert en Marum zeker zou waarderen. Bij zijn rondwandeling zal hij ervaren dat het, groene, sociale, welvarende gemeenschappen zijn, waar men is mee gegaan in de tijd en oog heeft voor elkaar. Hij ziet dat de dorpen volwassen zijn; zelfstandig, levend en herkenbaar. En hij ziet inwoners die dit met elkaar hebben bereikt en Marum een aantrekkelijke plek vinden om te wonen. Het beroep van burgemeester is enorm veranderd, daarover zijn Idsingh en ik het absoluut met elkaar eens, maar we zien ook dat een belangrijk onderdeel van de functie gelijk is gebleven: het burgervader zijn. Leden van de Heemkundekring Vredewold-West ontvangen 't Olde Guet twee maal per jaar. Wilt u lid worden van deze vereniging, kijk dan even in het colofon voor de contactadressen. Van enkele artikelen uit dit blad wordt binnenkort een langere versie op de website geplaatst. Dit jubileumnummer van t Olde Guet, wordt u aangeboden ter gelegenheid van het 200-jarig bestaan van de gemeente Marum door Heemkundekring Vredewold-West en de Gemeente Marum.. en in Nuis de kerk en de Coendersborch. Aan dit beeldmerk zullen de activiteiten in het kader van het 200-jarig jubileum van de gemeente Marum herkenbaar zijn. Kunstenaar Tony Simon verbeeldt in zijn ontwerp de relatie tussen burgemeester (maire) Hendrik Tjibbes Idsingh in 1811 en burgemeester Tjeerd van Bekkum in Tussen hen ligt 200 jaar gemeente Marum. 48 1

2 Voorwoord In 2011 is het 200 jaar geleden dat de gemeente Marum werd opgericht. De Fransen hadden het in die tijd voor het zeggen in Nederland en keizer Napoleon maakte korte metten met de gevestigde orde. De hele bestuurlijke organisatie van het land ging op de schop. Tot dan heette het gebied van de gemeente Marum, grietenij Vredewold West, met aan het hoofd als erfelijk grietman, de baron Von Inn- und Knipphausen, heer van Nienoord. Deze edelman werd aan de kant geschoven en de grietenij veranderde in een gemeente. De eerste burgemeester van de nieuwe gemeente was Hendrik Tjibbes Idsingh, hij werd maire genoemd. Loco-burgemeester (adjunct-maire) was Drewes Bousema en de gemeenteraad municipale raad - werd gevormd door boeren en een enkele middenstander. Zo ging de gemeente Marum van start. Het is nu 200 jaar later en daarom willen we stilstaan bij het feit dat de gemeente Marum nog steeds bestaat en aandacht besteden aan haar geschiedenis. Dat doen we gedurende het hele jaar 2011, met allerlei activiteiten. In deze bijzondere editie van t Olde Guet kunt u lezen over de historie van uw gemeente. Tien schrijvers hebben er aan meegewerkt en bieden u een bloemlezing van verhalen en artikelen, waarin alle delen van de gemeente aan bod komen. Wij wensen u veel plezier bij het lezen van dit blad. Tjeerd van Bekkum, burgemeester van Marum Berend Kingma, voorzitter Heemkundekring Vredewold-West Joke de Boer-Jager, eindredacteur 't Olde Guet desalniettemin wordt Marum vandaag de dag als een kleine gemeente beschouwd. Waar vroeger de afstanden een belangrijk criterium waren voor de omvang van de gemeente, wordt hedentendage vooral gekeken naar het aantal inwoners. Idsingh zal in zijn tijd alle families die in de gemeente woonden hebben gekend, met de vertakkingen en onderlinge relaties. Vandaag de dag zijn die oude lijnen nog steeds herkenbaar, maar in veel mindere mate. Veel geboren Marumers waaien uit naar elders en onze gemeente heeft veel nieuwe bewoners gekregen, blank en gekleurd. Idsingh zou verbaasd zijn als hij een gang zou maken door de gemeenschap. Bij bepaalde families zou er zeker nog herkenning zijn, maar het zien en horen van Amsterdammers, Rotterdammers, Limburgers, een Molukse gemeenschap en nationaliteiten als Somaliërs, Turken of Chinezen, zal hem verwonderen. De bevolking is divers geworden, de internationalisering heeft ook Marum bereikt. Idsingh zal het nu drukker en lawaaiiger vinden, maar niet minder prettig, verwacht ik. Dorpen en voorzieningen Het is eigenlijk nog niet zo lang geleden dat ieder dorp z n eigen middenstand had: bakkers, groenteboeren, slagers, cafés, enz. In de afgelopen halve eeuw is dit in een rap tempo veranderd. Ook hier is naast de welvaart, de infrastructuur een aanjager van verandering. Vroeger kocht je wat je nodig had in je dorp en je ging bij uitzondering naar de grote stad. De basis was thuis. Nu winkelen we overal, gemotoriseerd vervoer is tegenwoordig bijna een eerste levensbehoefte. Trots zou Idsingh kunnen zijn op het mooie winkelcentrum in Marum, maar het verdwijnen van basisvoorzieningen in de kleine dorpen zou hem zorgen baren. De dorpshuizen zullen hem doen glunderen, want die spelen een belangrijke rol bij het behoud van eenheid in de kleine dorpen. Ze bieden een plek voor samenkomsten: de kroeg, de kantine, de plek voor activiteiten, de kern van het dorp. Ook de positie van de kerken is aan veel veranderingen onderhevig geweest. Het ontstaan van afsplitsingen, de ontkerkelijking en het weer samengaan van kerken; dit alles overziend, zal Idsingh zich zeker even achter de oren krabben. Bestuur en politiek Collega Idsingh zou enorm moeten wennen aan de veranderingen in het bestuur en de politiek. In 1811, stel ik mij zo voor, was de burgemeester een voornaam, vooraanstaand persoon, uit gegoede kring. Hij had macht en invloed en was tegelijkertijd burgemeester en gemeentesecretaris. De taken en verantwoordelijkheden, maar ook de financiën van de gemeente, waren ten opzichte van nu zeer beperkt. In 2011 ziet het palet er wat anders uit. De positie van de burgemeester is samen met die van andere notabelen van vroeger, zoals dominee, notaris en dokter, aan inflatie Deze kaart geeft een beeld van de gemeente Marum in de beginjaren van haar bestaan... in Niebert de kerk en het Iwema Steenhuis; 2 47

3 Tijden veranderen Burgemeester Tjeerd van Bekkum Een ontmoeting tussen de eerste burgemeester van de gemeente Marum en mij, als huidige burgemeester, zou uniek zijn maar is helaas (nog) niet mogelijk. Tijdreizen kunnen we alleen nog maar virtueel. Tussen de tijd van burgemeester Idsingh en Marum 200 jaar later, ligt een periode van enorme veranderingen. Een gezamenlijke rondwandeling door Marum zou interessant zijn geweest, evenals een gedachtenwisseling over het beroep van burgervader. Hoe zou collega Idsingh de gemeente Marum ervaren als hij op bezoek kwam anno 2011? De wereld is groter en kleiner geworden. In de afgelopen 200 jaar is de wereld enorm veranderd. De stap van 1811 naar 2011 moet voor Idsingh dan ook een enorme, verassende schok zijn; in positieve maar misschien ook wel in negatieve zin. Dat Marum in 1811 een zelfstandige gemeente werd, afzonderlijk van Leek, had te maken met de grote afstanden binnen de gemeente. De infrastructuur van wegen en paden vroeg veel tijd om van de ene kern naar de andere te komen. Nu is dat geheel anders. Als de burgemeester in de 19 e eeuw naar Amsterdam gaat, dan is dat een wereldreis. Alleen al de reis per postkoets van Groningen naar Lemmer duurde 16 uur. In de tijd die hij nodig had om in Amsterdam te komen, kunnen wij vandaag de dag in Australië zijn. De mogelijkheden om snel te reizen maken het leven totaal anders dan in En dan hebben we het nu nog maar alleen over de harde infrastructuur. De nieuwe digitale mogelijk heden maken onze wereld nog veel groter. Een groter bereik maakt de wereld ook kleiner. Elke gebeurtenis wordt nu bij ons thuis gebracht. Elk voorval kan snel worden uitvergroot en dat is niet altijd even positief. De sociale structuren worden er zeker niet altijd sterker op, als we wel oog hebben voor de wereldproblematiek maar niet voor die van ons dorp, onze buren, onze familie. Als Idsingh op de computer via Google Earth zou meekijken naar Marum, moet hij toch verrast zijn hoe centraal Marum ligt. De dorpen zijn verbonden door een goede infrastructuur, zowel via de weg als digitaal. Nieuwe infrastructuren geven tevens mogelijkheden om te blijven wonen in Marum en elders te werken. En eenieder kan er gebruik van maken. Ik denk dat Idsingh daarover heel tevreden zou zijn. Meer inwoners, meer diversiteit Als burgemeester in 1811 had Idsingh te maken met 512 inwoners. Anno 2011 is Marum een groeigemeente en zijn het er bijna Inhoudsopgave blz. Burgemeesters en gemeentehuizen 4 Joke de Boer-Jager Hendrik Tjibbes Idsingh, maire, schout, burgemeester ( ) 9 Geert Braam Langs oeroude waterlopen 15 Koos Vos Een vorkje prikken in het veen 20 Sineke de Groot-Jager Het Iwema Steenhuis 23 Joke de Boer-Jager Vaarten en wijken 26 Koos Vos Betalen met goud of zilver op Jachthuis de Coenders-Borch 30 Jan van der Veen De Siebinga s van De Haar 34 Douwe de Graaf Een ondernemende familie Posthumus 37 Jan Posthumus Marum , denken aan toen vraagt bezinning op nu 40 Dr. Jan Buitkamp De Kruisweg, een veelzijdig familiebedrijf 42 Cobi Olijve Tijden veranderen 46 Tjeerd van Bekkum Samenstelling en eindredactie: Joke de Boer-Jager Tijdens een rondwandeling door de gemeente in 2011, zou burgemeester Idsingh maar een handjevol gebouwen tegenkomen die er ook al in 1811 stonden; in Marum en Noordwijk de Middeleeuwse kerken; Het logo van Heemkundekring Vredewold-West, naar ontwerp van H. Dullink, heeft betrekking op het gebied waarin onze dorpen liggen. De gegolfde lijnen onderin geven de vele watertjes aan die in dit gebied stromen en gestroomd hebben. Ook hebben ze betrekking op Mar-heim, gemeente grenzend aan water. De gebogen lijn is een Typha latifolia oftewel een Grote Lisdodde, in de volksmond ook wel tourebout of rietsigaar genoemd. Deze plant komt in ons gebied veel voor en is kenmerkend. Het woord riet van rietsigaar slaat op Oude Riet en Zwarte Riet, twee grensriviertjes van ons gebied. 46 3

4 Burgemeesters en gemeentehuizen Joke de Boer-Jager Hendrik Tjibbes, die later de naam Idsingh aannam, was de eerste burgemeester (maire) van de gemeente Marum. Hij was jong, intelligent en goed ontwikkeld en heeft zich ongetwijfeld vereerd gevoeld met zijn benoeming, maar kwam er al snel achter dat deze ook veel nadelen had. Overdonderd door de tijdverslindende bureaucratie der Fransen, kwam hij aan het werk op de boerderij bijna niet meer toe. Na een jaar vond hij het welletjes en schreef zijn ontslagbrief, doch bij gebrek aan een opvolger bleef hij uiteindelijk toch op zijn post, meer dan 20 jaar! Het gemeentebestuur vergaderde in die tijd in de gelagkamer van de herberg Swanenburg aan de Kruisweg. De kasten met het archief stonden bij de maire thuis en een gemeentehuis werd absoluut niet gemist. Na een jaar of tien verhuisde de gemeente naar de herberg, annex broodbakkerij, van Hendrik Jans Bakker. In Swanenburg vond men het te koud en in een vergaderzaal onder één dak met de bakkersoven zat je tenminste lekker warm! Ook in deze herberg werd ongeveer tien jaar vergaderd, maar toen burgemeester Idsingh werd opgevolgd door Herman Pieter Wichers, ook burgemeester en notaris in Leek, veranderde de situatie De drukbezette Wichers reisde een paar keer in de week per rijtuig naar Marum en dat kostte hem te veel tijd. De gemeentelijke vergaderingen werden daarom verplaatst naar de herberg van raadslid Albert Eisses Palsma in Nuis (nu In de Klaver ). Deze verhuizing leidde tot grote problemen, want de Marumer raadsleden waren bang, dat Marum niet de hoofdplaats van de gemeente kon blijven als het gemeentebestuur in Nuis zetelde. Het werd hoog gespeeld en uiteindelijk kwam zelfs de koning er aan te pas. Hij besliste dat er best vergaderd kon worden in Nuis, terwijl Marum de hoofdplaats bleef. naar de zin is geweest. Ferdinand Folef was goed opgeleid en nam deel aan de Tiendaagse Veldtocht, maar had een lichtzinnige, wat labiele aard. In een sombere bui vernielde deze dolle jonker alle familieportretten in de borg en stichtte vervolgens brand. Maar toen was hij al lang geen burgemeester meer Er kwam een einde aan de combinatie met Leek en in Marum werd mr. Wolther Wolthers als opvolger benoemd. Nu de burgemeester niet meer uit Leek hoefde te komen, werd het lokaal der gemeente zonder dralen weer naar Marum verplaatst. Burgemeester Wolthers verruilde Marum al snel voor Kloos- Praag en Erik de Zwart. De optredens van bekende Nederlandstalige artiesten in deze discozaal zijn zo succesvol, dat de zaal ze niet meer kan herbergen. Daarom wordt in 1979 opnieuw een bouwvergunning aangevraagd, ditmaal voor de Marmerzaal, een discotheek, met daarboven een bowlingcentrum. In het begin van de 80-er jaren zijn artiesten als Benny Neyman, Drukwerk, André Hazes, Het Goede Doel, Doe Maar en Frank Boeijen immens populair, en allemaal hebben ze opgetreden in De Kruisweg. In 1987 komt de radio-uitzending LOS VAST van Jan Rietman naar De Kruisweg, met artiesten als André Hazes, De Havenzangers en Albert West. Dat gaf een geweldige drukte. Om maar vooraan te kunnen staan, sliepen mensen de voorafgaande nacht in slaapzakken voor de deur. De oploop was zo gigantisch, dat de weg niet meer begaanbaar was. Toen de deuren open gingen en men naar binnenstroomde, bleef er buiten een lading schoenen achter. Men liep elkaar letterlijk de schoenen van de voeten. Door de opwinding en de warmte vielen er veel bezoekers flauw. Ze werden buiten in het gras gelegd en verzorgd. Ook The Cats, Anita Meyer en Earth & Fire traden op in De Kruisweg en jaren achtereen waren BZN en de George Baker Selection vaste gasten tijdens de Paas- en Kerstdagen. Serre Door alle verbouwingen was het pand toch een wat onoverzichtelijk geheel geworden. Om er weer meer samenhang in te krijgen besluit de familie aan de voorkant, rondom, een serre aan te bouwen. Daar is, vanwege het verdwijnen van de trambaan in 1988, alle ruimte voor. De vierkante uitbouw aan de bovenverdieping wordt bij het geheel getrokken en er ontstaat een prachtig restaurantgedeelte. De Kruisweg nu Op dit moment organiseert De Kruisweg uitgaansavonden voor diverse doelgroepen, zoals alcoholvrije tieneravonden voor jeugd van 12 tot 16 jaar en sfeeravonden met als thema bijvoorbeeld de jaren 70, 80 of 90. Voor dergelijke avonden is altijd veel belangstelling. De vraag wat de sterke punten zijn van het bedrijf, kan zonder nadenken worden beantwoord. Ten eerste is het een familiebedrijf, waarin ieder een eigen taak heeft en men elkaar steunt en ten tweede de grote verscheidenheid aan activiteiten die De Kruisweg biedt. De uitspaak Voor elk wat wils gaat hier zeker op Albert Eisses liet de herberg ingrijpend verbouwen. De gemeenteraad kreg een eigen ' lokaal' ter beschikking en de burgemeester een aparte spreekkamer. Dit was een hele vooruitgang, die de opvolger van Wichers, Ferdinand Folef von Innund Knipphausen, heer van Nienoord, zeker De herberg van Albert Eisses Palsma, waar het gemeentebestuur zetelde van 1834 tot Links een heel oude afbeelding van het pand, waarop rechts de deuren van de doorrit zijn te zien, in het midden een foto uit de zestiger jaren met aan beide kanten een uitbouw en zonder het mooie torentje en tenslotte rechts in de huidige gedaante, met de gezellige serre rondom. 4 45

5 Dat ging niet van een leien dakje, want de schoonheidscommissie bepaalde dat er alleen toestemming voor de bouw kwam als tegelijk het mooie hoektorentje afgebroken werd. Spijtig voldeed de familie aan dit onbegrijpelijke verzoek en zo kwam de uitbreiding van de bovenzaal tot stand. Het torentje van De Kruisweg nog in volle glorie. De Kruisweg was ondertussen uitgegroeid tot een multifunctioneel familiebedrijf. Bruiloften en partijen, toneelvoorstellingen, danslessen, conferenties, voor alles kon men nu bij De Kruisweg terecht. Bij bepaalde evenementen, zoals bijvoorbeeld de Paaskermis, werd op de grote parkeerplaats een danstent opgebouwd. Deze stond later model voor de inrichting van de grote zaal. Naast de danstent werd nog een aparte biertent gezet. In 1965 besluit men weer tot uitbreiding: De Grote Zaal, die officieel Concertzaal heette, anders mocht er niet worden gebouwd, wordt gerealiseerd. De enorme ruimte heeft een capaciteit van 2000 mensen. Op 3 december is de opening, met een optreden van de populaire zanger Don Mercedes. Artiesten Eén van de hoogtepunten in die periode is een optreden van The Kinks, met de wereldhit Lola. Dat was in dezelfde tijd dat The Beatles naar Blokker kwamen. Theaterbureau Paul Acket bracht toen The Kinks (ook uit Engeland en destijds nog van dezelfde allure) naar Marum. Wat een happening! Optredens van topartiesten en -groepen namen vanaf dat moment een enorme vlucht. Grote publiektrekkers als The Fortunes, The Motions, Trio Helenique, Rob de Nijs & de Lords doen De Kruisweg aan. Met bussen vol wordt het publiek van heinde en verre aangevoerd. Vanuit Leeuwarden door vervoersbedrijf Labo en vanuit Groningen door de ESA. De Kruisweg Marum kreeg in deze jaren haar landelijke bekendheid! Veel dansgelegenheden hadden in die tijd een speciale attractie. De Kruisweg had in de danszaal een prachtige fontein laten plaatsen, die continu in verschillende kleuren werd verlicht. Met deze fontein zijn heel wat grappen uitgehaald. Toen eens tijdens een bruiloftsfeest de bruidegom in de fontein werd gezet ging de bruid er maar naast zitten, in het klaterende water. Nu staat de fontein als bloembak in de tuin van Wendtsteinweg 3. Als in 1970 Rijksweg 43 verbreed wordt tot A7 probeert de familie Rudolphus te verkassen richting de snelweg. Helaas krijgt men hiervoor niet de vereiste medewerking. Dan maar weer een verbouwing. Op de parkeerplaats aan De Kruisweg worden een restaurant en bovenwoning gebouwd. Het restaurant wordt ook gebruikt voor bruiloften en partijen en vanaf 1974 wordt deze ruimte in het weekend omgetoverd tot discotheek. De latere TV-ster Henny Huisman heeft zeker vijf jaar plaatjes gedraaid in de disco van De Kruisweg. Andere bekende namen uit deze periode zijn Adje Roland, Chiel van terburen en kreeg een kundig opvolger in Jean François Obbes Burgemeester Obbes was geboren in Amsterdam en van beroep opmeter en opnemer van turf. Hij zette zich bijzonder in om de armoede onder de arbeidende bevolking te bestrijden. De oprichting van de Vereniging tot hulp aan vlijtige armen mogen we wel zijn grootste wapenfeit noemen. Obbes was 6 jaar burgemeester Zijn opvolger Hemmo Dijkema bracht het triest genoeg maar tot 6 weken. Dijkema studeerde theologie, maar noemde zich agronoom (landbouwkundige) en maakte een voetreis naar Rusland. Daar was hij in dienst bij een grafelijk landgoed om de vlasteelt te verbeteren. Over zijn belevenissen schreef hij een boek, met de bedoeling van de opbrengst te kunnen leven. Helaas werd het boek geen bestseller en daarom solliciteerde Dijkema op de burgemeestersfunctie in Marum. Hij was bijzonder ingenomen met zijn benoeming. Het is tragisch dat Hemmo Dijkema kort na zijn installatie in Marum ernstig ziek wordt en overlijdt. Zijn concurrent in de sollicitatieprocedure, de jonge Eiso de Wendt Alberda van Ekenstein, krijgt nu alsnog de kans en wordt de nieuwe burgemeester Jonkheer Eiso de Wendt Alberda van Ekenstein, voormalig zeeofficier en telg uit een invloedrijke adellijke familie, bracht de gemeente Marum veel goeds. Hij bouwde een grote, moderne boerderij en de imposante mr. W. Wolthers Het gemeentebestuur vergaderde van 1868 tot 1909 bij de herberg met de merkwaardige en onverklaarbare naam Kunstpaard le Roi, later bekend als café Walvius. villa Wendtstein, waar hij kon wonen zoals het een gefortuneerd landedelman betaamt. Jonkheer Eiso had vooruitstrevende ideeën en de bestuurskracht om deze te realiseren. Toen hij na 21 jaar lid werd van de Gedeputeerde Staten van Groningen, zette hij zich vanuit zijn nieuwe positie nog steeds in voor de gemeente Marum. Door zijn inspanningen kwamen er nieuwe scholen, betere vaarwegen, moderne landbouwmethoden, etc De volgende drie burgemeesters, jhr. Hector van Sminia Dzn., Lubbartus Witkop en jhr. Carolus Justus Lewe van Aduard, waren zo kort in functie dat er nauwelijks iets over te melden valt Dan wordt Albertus Houwink Lzn. benoemd en hij blijft maar liefst 24 jaar burgemeester. Houwink was eerder burgemeester en secretaris in Aduard en had dus ervaring, maar ook visie en capaciteiten. Hij zette zich bijzonder in om iets te doen aan de armoede onder de arbeiders. Houwink trouwde met Christina Alberda van Ekenstein, een dochter van de oud-burgemeester. Al die jaren vergaderde de gemeenteraad naar alle tevredenheid en tegen lage kosten in het café van Walvius. Dit terwijl al vanaf 1881 wettelijk was geregeld dat het gemeentelokaal niet direct verbonden mocht zijn met een gelegenheid waar drank werd geschonken. De gemeente Marum moest wel erkennen, dat aan dit voorschrift niet werd voldaan. Een nieuw, zelfstandig gemeentehuis leek onvermijdelijk, maar ja, dat kostte veel geld, dus de raad bleef lang treuzelen. 44 5

6 Het eerste echte gemeentehuis kwam aan de Kruisweg te staan en werd in 1909 in gebruik genomen. Het omvatte een raadszaal, een burgemeesterskamer, een kleine secretarie, een wachtkamer en een opslagruimte Pas in 1908, onder de volgende burgemeester jhr. Marcus Quintus, werd besloten tot de bouw van het gemeentehuis aan de Kruisweg, op een terrein naast café Walvius, dat de caféhouder gratis ter beschikking stelde. Hetzelfde deden - tevergeefs - de eigenaren van café De Koppelpaarden in Marum-West, die daarbij ook nog een bedrag van 1000 gulden boden. Een gemeentehuis naast je café had blijkbaar zo z n voordelen! De werkplek van burgemeester Quintus was nu in orde, maar met zijn privé huisvesting in Marum vlotte het nog niet zo. De wethouder drong er op aan dat de burgemeester, die inmiddels getrouwd was, met spoed in Marum zou gaan wonen. De burgemeesterswoning, Villa Nuova, was echter niet beschikbaar; daar was de weduwe Houwink-Alberda van Ekenstein blijven wonen. jhr. Quintus liet tenslotte een mooi nieuw landhuis bouwen aan de Kruisweg. Het jonge burgemeesterspaar werd feestelijk onthaald door fanfarekorpsen en zeventig in het wit geklede ruiters. Quintus was populair bij de bevolking. Het feit dat hij in een auto reed - heel bijzonder in die dagen schijnt daaraan ook te hebben bijgedragen. In 1916 vroeg jonkheer Quintus eervol ontslag. Alle beslommeringen rondom de mobilisatie werden hem te veel Jhr. Quintus werd opgevolgd door mr. Johannes Adrianus van Tienhoven, die zich in Marum helaas niet gelukkig voelde en na 3 jaar al weer vertrok Burgemeester Geert Oosterhuis, was een uitstekend burgemeester, vriendelijk en behulpzaam, maar wel iemand die de hand op de knip hield en de zaken graag bij het oude liet. Het gemeentebeleid kenmerkte zich in zijn tijd door zuinigheid en dit stond de vooruitgang wel eens in de weg. Toen het nieuwe gemeentehuis al na ruim 10 jaar te klein bleek, had de gemeente de kans om Villa Wendtstein aan te kopen. Het grote gebouw was heel geschikt om tot raadhuis te worden verbouwd, met voldoende ruimte voor de snel groeiende afdeling die de steunmaatregelen uitvoerde, de nieuwe afdeling gemeentewerken en de brandspuit. De vraagprijs was f , maar de burgemeester was er vierkant tegen en het ging niet door! Een ander besluit had wellicht de fraaie villa voor sloop kunnen behoeden. Met veel lapwerk redde men zich nog een hele tijd in het gemeentehuis aan de Kruisweg. Pas in 1939 na het pensioen van burgemeester Oosterhuis viel eindelijk het besluit tot nieuwbouw. Niemand kon toen vermoeden dat een nieuw gemeentehuis nog bijna 20 jaar op zich zou laten wachten Na burgemeester Oosterhuis kwam D. van Geel, een ambtenaar uit Den Haag, naar Marum. Zijn komst werd met enig wantrouwen begroet en niet helemaal onterecht, want Van Geel dacht aanvankelijk nogal licht over het burgemeesterschap. Hij had flinke bot- Andere activiteiten Naast het hotel-restaurant werden ook diverse andere activiteiten ondernomen. Al snel nam men de hengstenhouderij van Jonker over. Een bekende hengst was Minister, die erg in trek was. Veel schooljeugd heeft wel eens staan kijken bij een dekking. De dekhengst Minister. Aan de zijde waar nu de Welkoop staat, werd een automatiek geopend, de eerste van Marum. Daarnaast had men de opslag van Van Gend & Loos; de pakketten werden met de bakfiets rondgebracht. Het emplacement aan de spoorlijn Drachten-Groningen werd ook beheerd door De Kruisweg en de brandsirene van Marum bevond zich eveneens in het pand. Aan de muur was een paneel met een knop voor de sirene; vier tellen indrukken en vier tellen loslaten, een werkje dat de kinderen graag op zich namen! Een leuke anekdote daarover is het volgende: Op een dag kwam er een telefoontje van Gjaltema s timmerfabriek: De stofzuiger staat in brand!. Er vanuit gaande dat het om een gewone stofzuiger ging werd er in De Kruisweg nogal laconiek gereageerd: Trek de stekker er dan maar uit. Verbouwereerd was het even stil aan de andere kant van de lijn. Het ging namelijk om de stof-afzuiginstallatie van de totale fabriek, een enorm apparaat, dat gestookt werd met houtspaanders. Na een snelle uitleg werd gauw het alarm aangezet en kon de brandweer alsnog erger voorkomen. Verbouwingen Er was in het dorp behoefte aan een toneelzaal en de familie Rudolphus zag daar wel brood in. Op de plaats van de hotelkamers werd een grote zaal gerealiseerd. In die periode begint Lesterhuis met danslessen in De Kruisweg. Veel jeugd heeft daar geleerd zijn beste beentje voor te zetten. Tot op heden wordt er dansles gegeven in De Kruisweg, nu door een dochter van Lesterhuis. Ook vinden er uitvoeringen van de plaatselijke gymnastiekvereniging plaats, volgens overlevering geweldige feesten en een heerlijke chaos door het verkleden etc. Toch was deze toneelzaal al gauw weer te klein en eind jaren vijftig werd toestemming gevraagd om de zaal naar buiten uit te breiden, gedragen door pijlers. Lukas en Roelie op dansles. 6 43

7 De Kruisweg, een veelzijdig familiebedrijf Cobi Olijve Voor de redactie was het duidelijk dat in het jubileumnummer van t Olde Guet ook een artikel over De Kruisweg zou moeten komen. Een bedrijf dat al meer dan 60 jaar een begrip is in Noord-Nederland en nog niet eerder werd de geschiedenis ervan opgetekend. Vele noorderlingen, en zeker vele Marumers, hebben De Kruisweg bezocht. Je vierde er als kind het Sinterklaasfeest, had er dansles of kwam op zaterdagavond naar het uitgaanscentrum, om daar misschien je eerste verkering te vinden. Ook de bruiloft kon er worden gevierd. In de loop der jaren is De Kruisweg uitgegroeid tot een veelzijdig familiebedrijf: een uitgaans-, party- en congrescentrum, met hotelkamers, vergaderzalen en een bowlingcentrum, dat Marum landelijk op de kaart zette. Historie Het pand is in 1912 gebouwd door de families Poppinga en Van der Meer als herberg annex boerderij, voorheen smederij. Deze herberg droeg al de naam De Kruisweg. Van der Meer en Poppinga lieten ook de woningen Wendtsteinweg 1 en 3 bouwen. Na de Poppinga s bewoonden de families Van der Kamp, Vogelzang, Jonker en Hendriks De Kruisweg. Jonker had in het pand een hengstenhouderij, die hij later heeft overgedaan aan Rudolphus. De familie Jonker heeft daarna in villa Wendtstein gewoond. De familie Rudolphus. Achteraan: Gienie, Hannie en Lukas en voor: Grietje, vader, moeder en Roelie. Rudolphus In 1948 neemt de familie Rudolphus-Oosterbring uit Nijeveen De Kruisweg over. Ze hebben dan twee kinderen, Gienie en Lukas. In Marum worden nog drie kinderen geboren, Hannie, Grietje en Roelie. De familie Rudolphus knapt het verwaarloosde pand op en verbouwt het. De vroegere herberg had toen nog een heuse doorrit; de grote baanderdeuren zaten op de plaats waar nu de ingang naar de Grote Zaal zit. De koetsen reden de doorrit binnen, waar de paarden werden verzorgd en de gasten konden binnendoor de herberg in. Ook toen er later auto s waren bleef men de doorrit gebruiken om de gasten de gelegenheid te bieden binnen in het gebouw uit te stappen. Het bedrijf ontwikkelt zich in de loop der jaren tot hotel-restaurant De Kruisweg. Panden aan de Wendtsteinweg Zoon Lukas en dochters Gienie en Roelie nemen, samen met hun partners, het bedrijf van hun ouders over en allen wonen zij in de buurt. Lukas woonde tot 1976 met echtgenote Roelie Douwes boven het bedrijf, maar tegenwoordig aan de Alberdaweg. Gienie en haar man Paul Grijpma wonen in de voormalige koetsierswoning van villa Wendtstein, op Wendtsteinweg 2, Roelie en haar man Henk Veenema op 1 en de 90-jarige vader Johannes Rudolphus op 3. Moeder Roelie Rudolphus-Oosterbring is op 31 december 2001 overleden. Ook de panden Wendtsteinweg 5 en 6 zijn eigendom van de familie. De benedenverdieping van nummer 5 is verhuurd en boven zijn drie hotelkamers, waarvan één als bruidssuite is ingericht. Nummer 6 (was vroeger van Faber & Muller) wordt verhuurd aan Westerwijs. De zussen Hannie en Grietje vonden elders een bestaan. Hannie heeft samen met haar man jarenlang de horeca van de sporthal in Surhuisterveen geëxploiteerd en Grietje stapte in het transportbedrijf van haar man, Nijdam in Groningen. singen met de gemeenteraad, maar leerde snel en bleek over voldoende tact en diplomatie te beschikken om Marum zonder kleerscheuren door de eerste oorlogsjaren te loodsen. Van Geel overleed na een korte ziekte in 1943, wat alom werd betreurd. Zijn waarnemer, de NSB'-er M.J. Burema, tevens burgemeester van Hoogkerk, was 6 maanden in functie Had Burema zich nog wel enigszins van goede wil getoond, dit kon volstrekt niet worden beweerd van diens opvolger Hillebrand Roelf Barteld Groenewold, een fanatiek NSB'-er. Over zijn praktijken schrijft Jan Buitkamp in t Olde Guet nr. 2: Brieven die geheim moesten blijven typte de burgemeester zelf, maar soms lukte het de ambtenaren om de inhoud te achterhalen met behulp van het gebruikte carbonpapier. Zo ontdekten zij bijvoorbeeld, dat Groenewold dominee Van Wouwe, die actief was in het verzet, wilde laten arresteren. Dit kon gelukkig worden voorkomen. Op de dag van de bevrijding is Groeneveld tijdens zijn vlucht, in de buurt van Boerakker, door het verzet doodgeschoten Direct na de bevrijding benoemde het z.g. Militair Gezag jhr. mr. Jacob Willem Alberda van Ekenstein tot burgemeester van Marum. De jonge jurist was ingenomen met deze benoeming in de gemeente waar zijn ouders waren geboren en zijn overgrootvader ook al burgemeester was. Hij nam zijn intrek in het te kleine gemeentehuis en begon aan een zware taak: de wederopbouw van de gemeente. Een nieuw gemeentehuis was nog steeds hard nodig, maar had geen prioriteit. Alberda van Ekenstein was 30 jaar burgemeester in een periode dat er ontzettend veel veranderde. Hij leverde er een belangrijke bijdrage aan dat Marum zicht ontwikkelde tot een moderne welvarende gemeente. Jhr. Mr. Jacob Willem Alberda van Ekenstein overleed in oktober Het nieuwe gemeentehuis was er in 1958 Het gemeentehuis van Marum in uiteindelijk toch gekomen. Centraal gelegen, ongeveer even ver van de Kruisweg als van West, op een perceel grond dat de gemeente aankocht van de weduwe S. Hulshoff. Architect Olsmeijer ontwierp het gebouw, in de moderne functionalistische stijl, die in de 50-er jaren erg populair was. Het verrees op een plek waar de gemeente een grote uitbreidingswijk wilde realiseren, maar stond in de beginjaren nog wat eenzaam en achteraf. Het nieuwe gemeentehuis voldeed aan alle eisen en bood voldoende ruimte en comfort. Evenals de architectuur was ook het interieur bijzonder eigentijds, met Deens meubilair en lichtblauwe stoffering. Een lust om in te werken en dat hadden de gemeenteambtenaren, na bijna 40 jaar behelpen, best verdiend Burgemeester Alberda van Ekenstein werd opgevolgd door Klaas Weide, een man met ruime bestuurlijke ervaring. Marum was hem op het lijf geschreven, vond de nieuwe burgemeester zelf en hij ging voortvarend aan de slag. 42 7

8 Bestuurlijk maakte hij zich sterk voor de verdubbeling van de Rijksweg 43 en de aanleg van de Zuiderzeelijn. Nog net voor hij naar Haren vertrok kwam de verbouwing van het gemeentehuis gereed. Die was aan het begin van de 80-er jaren al weer nodig, vanwege ruimtegebrek De volgende burgemeester was Sijbe Torensma, een vriendelijk man, die weloverwogen en weldoordacht te werk ging. De bestuurlijke rimpels die in zijn ambtsperiode ontstonden over het asielzoekerscentrum en de gemeentelijke herindeling, streek hij zonder veel moeite glad. Het verdwijnen van de trambaan (1985) was een grote verbetering voor de veiligheid in de gemeente, vond Torensma. Bij zijn pensionering werd hij ridder in de orde van Oranje Nassau Tot zijn opvolger werd benoemd Nieschen Elisabeth Gerritsma. Zij pakte de zakelijke promotie van Marum doeltreffend aan. Uit haar tijd dateert de succesvolle slogan: Marum, ideaal centraal! Met burgemeester Gerritsma was heel goed samen te werken, maar ze had wel haar eigenaardigheden naar het schijnt; zo liet de status behorend bij het burgemeesterschap haar volkomen koud. In de periode Gerritsma werd het gemeentehuis alweer ingrijpend verbouwd en uitgebreid. Een uit 1958 daterende vleugel werd afgebroken en vervangen door een nieuw gebouw van 500 m² en twee verdiepingen. Qua stijl sloot de nieuwbouw goed aan bij het oude gedeelte, dat ook een flinke opknapbeurt kreeg. In 1994 werd het vernieuwde, maar nog altijd bijzonder stijlvolle gemeentehuis, heropend. De nieuwe zij-vleugel van het gemeentehuis Met mr. Jan Wicher Kok werd voor het eerst een lid van het CDA burgemeester van Marum, in plaats van een VVD-er. Kok wilde als kind beroepsvoetballer worden, maar deed het als burgemeester voortreffelijk. Onder zijn leiding was er in vergaderingen altijd ruimte voor humor. Conflicten loste hij op een plezierige manier op en de burgers waren tevreden over hem. Plichtsgetrouw was deze burgemeester zeker; hij mistte geen raadsvergadering in acht jaar. Kok was geen verklaard voorstander van gemeentelijke herindeling, maar stimuleerde wel de samenwerking met buurgemeenten op ambtelijk niveau. Toen burgemeester Kok zijn besluit om te vertrekken bekend maakte, werd dit in de gemeente zeer betreurd Opvolger van de heer Kok en laatste in deze lange reeks van burgemeesters is drs. Tjeerd van Bekkum. Hij werd benoemd in 2005 en is - in het jaar de 23 e burgemeester van de gemeente Marum. Als represaille voor een mislukte aanslag op de Drachtster Tram worden in Marum bij de trambaan 5 mensen doodgeschoten. In De Wilp wordt een verzetsman doodgeschoten. Mensen kunnen zomaar worden gearresteerd, gemarteld en gedood. Op 6 juni begint de invasie in Normandië. Een overmacht aan geallieerde soldaten komt aan land en begint moeizaam aan de opmars. Begin september staan ze aan de Nederlandse grens. De leefomstandigheden worden steeds slechter. Scholen worden gesloten vanwege brandstofgebrek. Marum krijgt een nieuwe NSB-burgemeester. Bezetting 1945 Negentigduizend Limburgers komen als oorlogsvluchtelingen naar de drie noordelijke provincies. Ook in Marum worden vele honderden rooms-katholieke Limburgers ingekwartierd. In de Randstad is honger. Veel vrouwen en kinderen komen in Marum, op hun hongertochten. Zeep is niet meer te krijgen. Veel mensen krijgen schurft. In maart trekken geallieerde troepen bij Wisch de Rijn over. Door de Achterhoek rukken ze op naar het Noorden. Op 30 maart Oorlogsmonument op het kerkhof in Marum-West. begint de bevrijding van Oost- en Noord- Nederland. Zondag 15 april wordt Marum bevrijd. Er vallen nog twee doden: de burgemeester wordt in Boerakker doodgeschoten en in De Wilp wordt Trientje Nienhuis het noodlottig slachtoffer bij een actie van verzetsmensen. Verzet Het verzet in Marum tegen de Duitse bezetter was vooral hulp aan onderduikers: Joden, werkweigeraars, spoorwegpersoneel en piloten. Medewerkers zaten door de hele gemeente, ook op het gemeentehuis en het distributiekantoor. Zonder medewerking van de bevolking, zoals het opnemen van onderduikers en het geven van geld, kon het verzet weinig uitrichten. Groot is vooral het aandeel van de vrouwen geweest. Zonder de huismoeders, was het hele onderduiken niks geworden. Zij hadden de taak de onderduikers te verzorgen. Ook Duitse soldaten van het kamp op Trimunt boden soms een schuilplaats aan onderduikers wanneer ze wisten dat de Landwacht weer naar ze op jacht ging. Zelfs Joden hebben ze verborgen. 8 41

9 Marum , denken aan toen vraagt bezinning op nu Dr. Jan Buitkamp In 850 woorden de belangrijkste gebeurtenissen uit de Tweede Wereldoorlog en de bezetting van Nederland van in de gemeente Marum op te schrijven, wordt geen kwestie van: ik weet wat ik zeg, maar ik zeg niet alles wat ik weet. Ik ben van 1929, in Marum geboren en opgegroeid, en ik hou vast aan bepaalde herinneringen uit de bezettingstijd, slechte en goede. Ik zal de belangrijkste feiten uit die tijd, jaar voor jaar, beschrijven. Bezetting 1940 Opwinding, angst en ongeloof toen Duitsland op vrijdag 10 mei ons land binnenviel. In Marum is, in die vijf dagen dat de oorlog duurde, geen schot gevallen. Aan de grens bij Coevorden sneuvelde soldaat Jitse Veenstra uit De Wilp. Luisteren naar andere dan Nederlandse en Duitse radiozenders werd verboden op straffe van 10 jaar gevangenisstraf. Tussen middernacht en vier uur s ochtends mocht niemand op straat komen. Na zonsondergang was het pikkedonker; er brandde geen straatverlichting en de huizen moesten verduisterd zijn. Elke maand kwamen meer artikelen op de bon. Benzine was alleen op speciale vergunning te krijgen. Overheidspersoneel moest op een formulier aangeven of zij Arisch of Jood waren. Alle Joodse ambtenaren werden in oktober ontslagen. In december werd op Trimunt een groot Duits militair kamp opgebouwd. Een radarstelling, om met behulp van jachtvliegtuigen Engelse bommenwerpers op hun terugweg neer te schieten. Tientallen vliegtuigen zijn neergeschoten. Van die Duitse soldaten heeft nooit een Marumer last gehad. Bezetting 1941 Maatregelen tegen de Joden: ze mogen geen huizen meer bezitten en moeten hun spaargeld inleveren. Op hun persoonsbewijs staat een J gestempeld. Overal bordjes Voor Joden verboden. Verplichte inlevering van alle gouden, zilveren, koperen en tinnen voorwerpen. Honderdduizenden Nederlanders worden gedwongen in Duitsland te gaan werken. Velen duiken onder. Bezetting 1942 Joden moeten een gele ster, met daarin het woord Jood, op hun kledij dragen. Ze mogen geen gebruik maken van bus of tram, ze moeten hun fietsen inleveren, ze mogen niet telefoneren, ze moeten van acht uur s avonds tot zes uur s morgens binnenblijven. Joden worden opgepakt, weggevoerd naar Westerbork en vandaar naar de vernietigingskampen in Polen. In Marum zijn twaalf Joodse onderduikers. Allen hebben de bezetting overleefd. Bezetting 1943 Een vreselijk jaar. Eind april moeten alle gedemobiliseerde Nederlandse militairen weer in krijgsgevangenschap naar Duitsland. Nederland staakt. Winkels en fabrieken gaan dicht, boeren leveren geen melk meer aan de melkfabriek. Samenscholingen van meer dan drie personen worden uiteengeschoten. Maandag 3 mei wordt Andries Sikkenga in Marum doodgeschoten. Die zelfde dag worden op De Haar 16 personen gearresteerd, waaronder een jongen van dertien. Een groep SD-ers uit Groningen schiet hen dood in kamp Trimunt. Zij worden in t diepste geheim begraven in de Appèlbergen bij Glimmen. Alle Nederlanders moeten hun radio s inleveren. Alle Nederlandse mannen van jaar worden verplicht in de Duitse oorlogsindustrie te gaan werken. Veel Marumers duiken onder, anderen komen in Duitsland terecht, enkele Marumers overleven dit niet. Marum krijgt een NSB-burgemeester. Bezetting 1944 De Landwacht, gewapende NSB-ers, maakt jacht op onderduikers en op allen die Duitse wetten overtreden. De onderdirecteur van de Marumer Zuivelfabriek wordt doodgeschoten. Twee Marumer politiemannen worden neergeschoten door de NSB-er Pier Nobach, de duivel van het Westerkwartier. Hendrik Tjibbes Idsingh, maire, schout, burgemeester ( ) Geert Braam Mij is gevraagd om het een en ander te schrijven over onze eerste burgemeester, die tussen 1811 en 1831 eerst maire was, daarna schout werd en tenslotte burgemeester. De geschiedenis en de persoon van Hendrik Tjibbes Idsingh hebben mij, al vanaf de eerste schrede die ik zette in de archieven, mateloos geboeid. Hij werd geboren in de tijd dat het huidige Nederland nog Republiek der Verenigde Nederlanden heette. Vanaf 1795 tot 1806 leefde hij onder Frans bestuur in de Bataafse republiek en daarna van 1806 tot 1814 in het koninkrijk Holland. Vanaf 1814 tenslotte leefde hij nog vele jaren in het koninkrijk der Nederlanden. In korte tijd maakte hij vier verschillende staatsvormen mee, wat hem heeft gevormd tot de persoon die we later kennen. In mijn ogen was Hendrik Tjibbes een man van groot kaliber, een schaap met vijf poten, die altijd bescheiden is gebleven. Alles wat ik over hem vond in de archieven verzamelde ik en daar kan ik nu dankbaar gebruik van maken. Meermalen heb ik al iets over Hendrik Tjibbes Idsingh naar buiten gebracht, via de pers en dit blad t Olde Guet. Speciaal voor dit nieuwe artikel heb ik nog meer feitenmateriaal achterhaald; ook gegevens die nog nooit gepubliceerd zijn. In tegenstelling tot wat eerder werd aangenomen, waren er in diverse archieven nog documenten aanwezig die meer inzicht geven in het leven van Hendrik Tjibbes, voordat hij in 1811 maire werd van Marum. Dat er uit die tijd niets anders bekend is dan zijn doopinschrijving, is dus achterhaald. Wat ik helaas nergens heb aangetroffen, is een portret van hem. Periode : de prille jeugd Hendrik Tjibbes is in Marum geboren en wordt gedoopt op 22 maart Zijn ouders zijn Tjibbe Jans en Jantje Hendriks (Holtrop). Het zit de jonge Hendrik niet mee, want als hij negen jaar is komt zijn vader te overlijden en vier jaar later ook zijn moeder. Als dertienjarige wees staat hij er alleen voor. Er zijn wel de nodige bezittingen aan hem nagelaten, zo blijkt uit de boedelinventaris: een boerderij en enkele huizen en daarnaast veel roerende goederen. Als voormonders en voogden ontfermen Jan Wolters, Jan Ebbels en Berend Jacobs zich over de jonge wees en beheren de nagelaten bezittingen totdat hij volwassen is. Uit deze boedelinventaris Detail van de boedelinventaris waarin alle goederen werden omschreven die tot de erfenis behoorden, o.a. twee Bijbels met Silveren krappen. 40 9

10 halen we een schat aan informatie; ik geef een kleine opsomming. Aan onroerende goederen: de molenberg waar de molen op staat, huizen die gehuurd worden door o.a. Tekke Pieters, Tjalling Sywerts, Jan Rients Vos en het huis bewoond door Age Jacobs; alles is keurig verantwoord. In de schuur worden aangetroffen een aantal koeien, wat jong vee, een bolle en een paar paarden. Ook blijkt dat Hendriks vader, Tjibbe Jans, het collatierecht bezat. Dit was het recht om dominee, schoolmeester en koster te benoemen. Tjibbe Jans had dit recht verkregen van zijn vader Jan Idskes en die kreeg het blijkens een verzegelde brief van 16 november 1753 van Uge Itskes. Ook dat collatierecht kwam later in handen van Hendrik Tjibbes. We veronderstellen dat Hendrik tijdens zijn schoolperiode een heel goede leermeester heeft gehad. Het is mogelijk dat het collatierecht van de familie hierbij een rol heeft gespeeld; dat gaf vader immers het recht de schoolmeester te benoemen. Zijn ouders hebben vermoedelijk met de meester afgesproken om hun zoon, die over een bovengemiddeld stel hersens beschikte, extra onderwijs te geven. Zo werd Hendrik klaargestoomd voor iets groters, maar moest hij na zijn schooltijd wel het gruttersvak leren, om in de voetsporen van zijn vader te treden. Periode : Gortmakersknecht We treffen Hendrik Tjibbes aan in bijzondere documenten bij de Groninger Archieven, waaruit blijkt dat hij als gortmakersknecht Zo begint Hendrik Tjibbes zijn handgeschreven reisverslag. aan de slag gaat bij Gerrit Sjoerds in Gorredijk. Uit deze archiefstukken blijkt ook, dat het vrouwelijk schoon hem in die tijd niet koud heeft gelaten. Hendrik moet zich als wees eenzaam gevoeld hebben en heeft zijn geluk gezocht bij Trijntje Doekes, wonende te Drachten en later in de Langezwagen, bij Hendrik Sjoerds. De jonge Hendrik moet gelukkig zijn geweest met Trijntje en ze hebben trouwplannen. Dan wordt zijn verloofde zwanger en zet een gezond kind op de Friesche bodem. Om onduidelijke redenen wordt het huwelijk telkens uitgesteld, tot Hendrik er op zeker moment helemaal vanaf ziet. Daar ontstaan problemen over, waar in 1803 zelfs de gerechtelijke macht van Vredewold aan te pas komt. Maar Hendrik zwicht niet; hij heeft waarschijnlijk niet meer het geluk ervaren dat er in eerste instantie wel was. Bovendien verklaart hij, dat Trijntje contact had met meerdere mannen en het kind dus ook een andere vader zou kunnen hebben. Het wordt een slepende kwestie voor de ongehuwde moeder Trijntje. (Bron: Gemeentearchief Opsterland) Periode : Ontwikkelingen Hendrik Tjibbes heeft in Gorredijk het gruttersvak onder de knie gekregen en gaat dan terug naar Marum. Hij brengt zijn kennis in praktijk in de grutterij bij zijn ouderlijk huis. Hendrik is intelligent, goed ontwikkeld, en heeft belangstelling voor de grote wereld om hem heen. Dit blijkt ook uit het feit dat hij in 1805 een reis maakt naar Amsterdam, samen met de Marumer dominee Rhee en zijn vrouw. De winkel van Jan Posthumus in Boerakker in de pastorie domineren het dorpsbeeld. Op zaterdag 20 juni 1931 wordt de nieuwe winkel in Boerakker geopend. De opening gaat gepaard met spetterende aanbiedingen, zoals een Edammer kaas voor 60 cent, een pond margarine voor 22 cent en een rol vet voor 20 cent. En voor elke kooper voor ƒ 2.50 kruidenierswaren een half pond Allerhande cadeau tot 27 Juni te Niebert en Boerakker. In de eerste jaren van het bestaan zal de winkel als Posthumus Goedkoope Winkel No. 4 in de advertenties vermeld worden, naast de winkels in Niebert, Marum (Kruisweg) en Midwolde. Evert Posthumus Een uitzondering op de kruideniers in de familie vormt Evert ( ). Na jaren werkzaam te zijn geweest in de kruidenierszaak van zijn vader, gaat hij in ook verder als zelfstandig ondernemer. Echter niet als kruidenier, maar als manufacturier en woninginrichter in Niebert. Samen met zijn vrouw Trientje Dijk begint hij een manufacturenwinkel in een pand tegenover het latere postkantoor in Niebert. Een paar jaar later verhuizen ze naar een groter pand, een dubbele woning met huisnummers C35 en C36 (nu Molenweg 76). Anno 2011 Zo wordt in vogelvlucht een aantal ondernemingen geschetst, die in de 20 e eeuw in de gemeente Marum zijn opgezet en geleid door de familie Posthumus. Anno 2011 is er echter niets meer van over. Op de plek waar ooit Café De Veehandel stond, staat sinds een aantal jaren het appartementencomplex Westerhoek. Aan de andere kant van de Marktstraat is de apotheek gevestigd in het voormalige warenhuis van Freerk Posthumus. Splint Parket zit in het winkelpand op de Kruisweg, terwijl Finesse Keukens in Niebert in het pand is gehuisvest waar ooit Evert Posthumus zijn kruideniersbedrijf had. De manufacturenwinkel van Evert is een woonhuis geworden, terwijl in Boerakker een kringloopwinkel is gevestigd in het oude winkelpand van Jan Posthumus. De enige familiaire connectie is daar, dat de kringloopwinkel geleid wordt door een achterkleinzoon van Jan Posthumus, de 25- jarige Ronald Hoeksema

11 waaruit diverse houtsoorten werden verkocht. Rond de Tweede Wereldoorlog kwam oudste zoon Henk ( ) bij zijn vader in de zaak. Fa. F. Posthumus zou er later met grote letters op de voorgevel van de winkel prijken. In 1965 trok Freerk zich terug en nam Henk de zaak over. Evert Posthumus Vanuit de familietak van Evert Posthumus ( ) ontwikkelt zich in de eerste helft van de 20 e eeuw vanuit Niebert een Het winkelpand van Evert Posthumus in Niebert op een ansichtkaart uit plm keten van dorpswinkels. Hij begint met de verkoop van kruidenierswaren door met de hondenkar langs de huizen te gaan. Zijn vrouw Riemtje Tuinstra verzorgt de verkoop vanuit de winkel thuis. Als Evert door een heupbreuk niet meer met de hondenkar kan venten, wordt de verkoop vanuit huis ineens een stuk belangrijker. De zaken gaan goed, want enige tijd later wordt een groter pand betrokken, naast de schoolwoning. Nu is dat het pand Molenweg 84. Daar ontwikkelt het bedrijf zich verder en wordt de verkoop van kruidenierswaren uitgebreid met handel in eieren, meel en fourages. Anne Posthumus Anne ( ) is de oudste zoon van Evert. In de periode rond de Eerste Wereldoorlog is hij de drijvende kracht in de zaak van zijn vader. Hij is getrouwd met Marijke Warmolts, een dochter van Bakker Warmolts uit Grootegast. Na zijn huwelijk begint Anne zelf een kruidenierszaak. In 1919 opent hij op Kruisweg 90 zijn winkel. Hij neemt het pand over van aannemer Hijlke Gjaltema, oprichter van Gjaltema s Timmerfabriek De Volharding. De nieuwe kruidenierswinkel heeft een sterke band met de winkel in Niebert. Anne houdt het tien jaar vol, maar door de naderende crisis wordt het steeds moeilijker het hoofd boven water te houden. In januari 1929 vraagt hij het faillissement aan. Anne vertrekt daarna met zijn gezin naar Groningen, waar hij een handel in kippen en eieren opzet. Aukje Posthumus en Henderikus Feringa De curator legt beslag op de winkel en goederen in Marum. Door tussenkomst van de oude Evert blijft de winkel echter in de familie, want het is schoonzoon Henderikus Feringa die de winkel overneemt. Hij is getrouwd met Aukje Posthumus ( ), de één na jongste dochter van Evert. Winkelier Feringa wordt een begrip, jarenlang zal hij er zijn kruideniers- en grutterswaren blijven verkopen. Nu is Splint Parket in het pand Kruisweg 30 gevestigd. Kees Posthumus Eind jaren twintig is het vooral Kees ( ) die de omzet in Niebert verhoogt door de handel in eieren. Tot in de verre omgeving worden eieren bij boeren opgekocht en naar Niebert gehaald. Daar worden ze gecontroleerd en in kisten verpakt. Een belangrijk afzetgebeid vormt het gebied tussen Amsterdam en de Zaanstreek, waar de grote koek- en beschuitfabrieken van Verkade en De Ruyter gevestigd zijn. Na het overlijden in 1930 van zijn vrouw Riemtje trekt Evert zich terug uit het bedrijf en neemt Kees de zaak geheel over. Het was crisistijd en dat had z n invloed op de handel. Kees richtte zich vooral op de eierenhandel, zijn broers, die bij hem in de zaak werkten, waren bij de streek. Zijn vrouw Grietje Kregel zorgde voor de winkel. Jan Posthumus Jan ( ) is dan de eerste die de zaak in Niebert verlaat. Hij huwt Hendrika Hendriks uit Tolbert en zij vestigen zich in het noordelijker gelegen Boerakker. Daar laat hij aan de Hoofdweg een winkelpand bouwen, voor verkoop van kruidenierswaren, drogisterijartikelen, steengoederen, leartikelen en fourages. Het dorp Boerakker is op dat moment niet meer dan een verzameling kleine huizen rond de net afgebouwde nieuwe kerk. Een paar boerderijen, de school en Van deze bijzondere reis heeft Hendrik Tjibbes een gedetailleerd verslag gemaakt. Dit zeer lezenswaardige reisdocument is bewaard en ligt in de archieven. Het lijkt erop, dat ze behoorlijk beïnvloed waren door de Franse idealen en op reis gingen als ware patriotten. (Het reisverslag van Hendrik Tjibbes is opgenomen in t Olde Guet nr.4, van juli 2006). Het is aannemelijk dat Hendrik Tjibbes vanaf deze tijd belangstelling voor politiek heeft gekregen. Ook in zijn persoonlijk leven doen zich nu grote ontwikkelingen voor. Op 25 oktober 1807 trouwt Hendrik Tjibbes met Maike Hendriks Wilderman, geboren te Nuis. In 1808 wordt hun dochter Jantje geboren en in 1811 zoon Tjibbe. Later krijgen ze nog een dochtertje, Anke, dat maar een paar weken oud wordt en in 1826 wordt nakomertje Hendrik geboren. Vader Hendrik Tjibbes is van beroep landbouwer en grutter. Periode : Maire van Marum In 1811 wordt Marum een zelfstandige gemeente en voor het gezin van Hendrik en Maike betekent dit een grote verandering. Hendrik Tjibbes, dan 33 jaar oud, wordt namelijk benoemd tot maire (burgemeester) van de nieuwe gemeente. Drewes Bousema uit Niebert zal hem bijstaan als adjunctmaire en er worden tien gemeenteraadsleden (municipale raden) benoemd; hoofdzakelijk boeren en een enkele middenstander. Het nieuwe gemeentebestuur werd geïnstalleerd ten huize van Geert Doeskes Wijma, de oude herberg Swanenburg. Deze stond aan de oostzijde van het voormalige postkantoor aan de Kruisweg. Er zijn documenten bewaard gebleven waaruit blijkt dat Hendrik Tjibbes in mei 1812 om ontslag heeft gevraagd. Hij kon niet uit de voeten met de vele Franse brieven die hij kreeg en moest beantwoorden en voelde zich door de Franse bestuurders in verlegenheid gebracht. Hij begint zijn ontslag brief met: Overwegende welke onheilen en onaangenaamheden die er kunnen ontstaan als namelijk om de hand te tekenen onder de gedurige fransche reinsignementen die mij dikwerf gevraagt worden en verder: Hier komt nog bij dat mijn bedrijf is landbouwer en dat daarvan mijne huishouding het bestaan moet hebben, en dat volstrekt mijne personele Presentie er niet van onttrokken kan worden Op 5 september 1812 schrijft hij wederom een brief aan Den Auditeur bij de Staatsraad onderprefect in het Arrondissement Groningen. Hij komt dan terug op zijn beslissing en motiveert dit als volgt: Daar sommige van de gemeente van Marum gehoord hadden dat ik onlangs bij missive mijne Demissie als Maire hadde versogt, zoo hebben vele ingezetenen van voornoemde gemeente bij mij versogt om mij ernstelijk te versoeken om in die post als Marie te volharden. De maire blijft, tot grote vreugde van velen. Welke afspraken er naderhand gemaakt zijn om het taalprobleem op te lossen is niet bekend, mogelijk is er iemand gevonden die de maire kon helpen met de Franse taal. Periode : Schout Hendrik Tjibbes was Marumer met de Marumers en wilde zijn plaatsgenoten niet tegen de haren in strijken, zoals de Fransen soms wensten. Volgens een overleveringsverhaal werd door de Fransen bevolen dat Oranjegezinden moesten worden aangegeven bij de schout. Dit leverde de aangever 35 cent op. De schout ergerde zich aan deze verklikkerijen en zou tegen zo n verkikker gezegd hebben: Hier is de zeuven stuver en niet weer hier kommen! Ook deze menselijke kant hoorde bij het karakter van Hendrik Tjibbes. Uit de periode dat hij de functie van schout bekleedde dateert ook het onderstaande voorval, waarvan archiefstukken zijn bewaard: Een vonnis van maandag de 5 e januarij 1824, tussen mijnheer de officier bij de rechtbank van eerste aanleg zitting houdende te Groningen en Hendrik Tjibbes, oud 45 jaar, schout en officier van den Burgerlijke stand der gemeente Marum. Het blijkt dat de schout bij het opmaken van de huwelijksakte tussen Pieter Freerks de Vries en Geertje Pieters Helder, getrouwd te Marum op 31 augustus 1822, was vergeten te vermelden dat de wederzijdse ouders toestmming gaven. Vanwege zijn nalatigheid werd hij veroordeeld tot het betalen van een boete van 20 gulden en ook nog eens de proceskosten van twee gulden en negenentwintig cents

12 De naam Idsingh In 1811 wordt, bij decreet van keizer Napoleon, bepaald dat iedereen een achternaam moet laten vastleggen. Welke naam Hendrik Tjibbes toen heeft laten optekenen is niet helemaal duidelijk. Het is in ieder geval bijzonder dat hij zich, ook na 1811, blijft noemen zoals gebruikelijk was voor 1811, Hendrik Tjibbes. De vadersnaam Tjibbe wordt als achternaam gebruikt door er een 's' aan toe te voegen en betekent in deze vorm: zoon van. Tot begin mei 1826 gaat hij hier mee door; ook alle geboorte-, huwelijks- en overlijdensakten ondertekent hij als Hendrik Tjibbes. In ieder geval is hij eens op de gedachte gekomen, om de mooie achternaam Idsingh te kiezen voor zijn geslacht. Deze keuze kan worden gekoppeld aan zijn grootvader Jan Idskes en overgrootvader Idske Tjibbes. Het achtervoegsel ingh betekent: behorend tot de familie van. Het is opmerkelijk dat hij kiest voor de Saksische vorm ingh en niet voor het Friese inga. Toch was de naam Idsingh ook vóór 1826 al sporadisch opgedoken. Als in 1815 zijn zes weken oude dochtertje Anke overlijdt, wordt zij in de overlijdensakte Anke Hindriks Idsingh genoemd, terwijl hij zelf dan weer als Hindrik Tjibbes genoteerd staat. Een ondernemende familie Posthumus Jan Posthumus In gemeenten zoals Marum, die in het grensgebied liggen tussen Groningen en Friesland, wonen tal van families waarvan de oorsprong in Friesland ligt. Vanuit Friesland trokken mensen de wijde wereld in om elders, in dit geval de provincie Groningen, een nieuw bestaan op te bouwen. Zoals de familie Posthumus, die in de vorige eeuw door hun ondernemerschap nadrukkelijk in het straatbeeld van de gemeente Marum voorkwam. Met winkels en daaraan verwante handel was de familie zichtbaar in verschillende dorpen. Anne Posthumus Het was Anne Posthumus ( ) die rond 1862 met vrouw en kinderen van Ureterp naar Marum trok. In Ureterp aan de Vaart had hij een winkel gedreven, maar door een faillissement was hij genoodzaakt te verhuizen en vertrok hij naar de gemeente Marum voor een nieuwe start. Hij vestigde zich in Nuis. Elf kinderen zouden Anne en zijn vrouw Renske Pool, krijgen. Zes jongens en vijf meisjes; drie meisjes en een jongentje overleden op zeer jonge leeftijd. Van de overgebleven kinderen zouden de twee jongste jongens, Klaas en Evert Posthumus, later in de gemeente Marum als ondernemer hun brood gaan verdienen. Klaas Posthumus Klaas Posthumus ( ) is in Nuis geboren. Als de kleine Klaas vijf jaar is, verhuist hij met zijn ouders naar Niebert. Klaas trouwt later met de negen jaar jongere Liena Hofstede uit Marum en noemt zich dan koopman. Na zijn huwelijk wordt hij caféhouder in Café de Veehandel in Marum- West, in het pand waar in latere jaren ook Voordeelmarkt Duursma was gevestigd. Naast de gebruikelijke zaken die bij een café mogen worden verwacht, organiseert Klaas ook andere activiteiten om klandizie te trekken. Zo wordt op zaterdag 19 september 1910 in het café een nieuwe vorm van kunst aan het publiek voorgesteld, de filmkunst. Klaas houdt een kinemategraaf-voorstelling, afgewisseld door voordrachten van de heer Kijlstra uit Dragten. Entree 35 cent. Frederik en Henk Posthumus Het zal begin jaren 20 zijn geweest dat Frederik ( ), de oudste zoon van Klaas, de winkel in huishoudelijke artikelen en ijzerwaren in Marum-West overneemt van zijn schoonvader Hendrik Dalstra; Freerk was gehuwd met Trijntje Dalstra. Die allereerste winkel stond tegenover de plek waar later het bekende warenhuis stond. Het warenhuis is rond gebouwd en rond 1937 gemoderniseerd. Het pand heeft toen de vorm gekregen zoals dat vandaag de dag nog te herkennen is. Er werd een breed assortiment gevoerd. Naast huishoudelijke artikelen werden er ook gereedschap, ijzerwaren, speelgoed en kachels verkocht. Er was een klompenzolder en twee grote houtstekken In het testament van Hendrik Tjibbes Idsingh is sprake van een boereplaats, gelegen in het Westende op den Hoek te Marum, Renkemaheerd genaamd. Daarmee wordt waarschijnlijk deze boerderij bedoeld, die in 1749 werd gebouwd en in 1932 afbrandde. Ongeveer hier, op de hoek van de Markstraat en de Noorderringweg heeft de boerderij van Hendrik Tjibbes Idsingh gestaan. Café De Veehandel Het warenhuis van Posthumus in Marum West, rond

13 Johannes Aukes Siebenga overlijdt in 1872 op 57-jarige leeftijd; weduwe Eelkje en de volwassen zonen Auke en Wieger zullen de boerderij voortgezet hebben. Uiteindelijk neemt Roelf, zoon uit het tweede huwelijk van Johannes, de boerderij over. Roelf Siebinga en Joukjen Reindersma Roelf Siebinga In 1897 trouwt Roelf op 31-jarige leeftijd met Joukjen Reindersma, geboren te Ureterp. Ze krijgen drie kinderen: Johannes (1898), Reinder (1899) - die later de boerderij overneemt - en Eelkje (1901). In 1910 wordt nog een levenloos jongetje geboren. Hun oudste zoon Johannes wordt huisarts in Opeinde; hij is een alleskunner. Hij is niet alleen een uitstekend huisarts met een eigen stijl van benadering van zijn patiënten, maar hij wordt ook vliegenier, verzetsheld in de Tweede Wereldoorlog en bovenal een internationaal bekendstaand amateur-archeoloog. Hij verricht in Friesland verschillende opgravingen en wordt dé specialist in opgravingen uit de laatste steentijd. Ook doet hij archeologisch onderzoek aan de drie grafheuvels in het veld tussen De Haar en De Wilp. Zuster Eelkje gaat in het onderwijs en vertrekt naar Den Haag. Roelf Siebinga, die aan de overkant in de villa woonde, overleed in 1933; zijn weduwe Joukje bleef in de villa wonen. Op hoge leeftijd ging ze naar Bertilla in Drachten waar ze in 1972 op 101-jarige leeftijd overleed. Reinder Siebinga Reinder Siebinga trouwt in 1922 met Helena Goodijk, die in Oldeklooster werd geboren. Ze krijgen twee kinderen: Roelf (1923) en Gerrit (1926). Het gezin komt op de boerderij wonen. Reinder, dan boer op de Oosterheerd, overlijdt in 1943, op 44-jarige leeftijd. Zijn vrouw Helena zet de boerderij voort. Bij het overlijden van Helena in 1978 gaat de boerderij bij vererving naar de zonen Roelf en Gerrit. Anne van der Vlugt uit Drachten wordt als bedrijfsleider benoemd. Anno 2011 zijn van de monumentale boerderij Oosterheerd verschillende delen nog authentiek. De voorkamer is nog oorspronkelijk uit 1862 en verkeert in voortreffelijke staat. In de keuken zijn de oude tegels nog te zien. De beuk in de voortuin, uit 1862, is in 150 jaar uitgegroeid tot een van de meest imposante bomen van de omgeving. In 1914 laat Roelf een villa bouwen tegenover de Oosterheerd. De architect is Albert Velding, die getrouwd is met Roelfs zuster Ietje Siebinga. De eerste steen wordt door dochter Eelkje gelegd, ze is dan 13 jaar. Roelf en zijn vrouw Joukje gaan in de villa wonen, de boerderij wordt verhuurd aan De Groot. Deze foto is kort na de bouw gemaakt. Periode : Burgemeester Het is mogelijk dat hij de achternaam Idsingh, die waarschijnlijk meer aanzien gaf, pas is gaan gebruiken tegelijk met het ingaan van zijn burgemeesterschap. Na maire en schout werd hij vanaf 1825 officieel burgemeester. In 1828 komen we onze burgemeester Idsingh in de notariële archieven tegen: in de qualiteit als executeur Testamentair van het testament van wijlen Jan Wolters Boerema. Er wordt onder andere een boeldag gehouden i.v.m. de verkoop van vee en meubelaire goederen. Hendrik Tjibbes Idsingh vervulde de functie van burgemeester tot Periode : Weer als landbouwer door het leven Op 6 januari 1831 vraagt Hendrik Tjibbes Idsingh zijn ontslag aan. Als zijn opvolger wordt benoemd H.P. Wichers. Nadat hij zich heeft teruggetrokken als burgemeester, zal Idsingh het wel en wee van de gemeente nog op de voet gevolgd hebben, maar hij gaat nu weer als landbouwer door het leven. Over de periode is Idsinghs bezit kadastraal beschreven. Volgens deze gegevens heeft hij in totaal 36 hectare grond in eigendom, omschreven als: huis en boomgaard, huis en erf, tuin, hakbos, weiland, hooiland, een wegals-weiland, en heide. Ruim 10 jaar nadat Hendrik Tjibbes Idsingh zijn loopbaan als burgemeester beëindigde, groeven zijn zoon Tjibbe en schoonzoon Wytze Willems Akkerman, illegaal, een kanaal naar De Wilp. Middels deze Akkermanswijk werd Marum aangesloten op het Friese waterwegennet en kon de gestoken turf van de beiden mannen, afgevoerd worden naar het Friese. (Meer hierover in t Olde Guet van juli 2006). Het kanaal zou Marum welvaart brengen en mogelijk heeft Hendrik Tjibbes Idsingh daarom een oogje dichtgeknepen. Overleden te Marum op 11 januari 1850 In zijn testament, opgemaakt op 24 september 1849, omschrijft Hendrik Tjibbes nauwkeurig wie wat toebedeeld krijgt na zijn overlijden. Tegelijk met haar man maakt ook echtgenote Maike Hindriks Wilderman haar testament op, ten behoeve van hun drie kinderen. Voor jongste zoon Hendrik, staat in de laatste wilsbeschikking dat hij erft: een boereplaats, De grafsteen van Hendrik Tjibbes Idsingh op het kerkhof in Marum, met de bijzondere tekst: Mijn vader van een grutters staat. En mij het maireschap te Marum is begonnen. De wiskunst was mij tot vermaak. Tot dat de dood mij eindelijk heeft verslonden. gelegen in het Westende op den Hoek te Marum, Renkemaheerd genaamd. Dat wil dus zeggen dat Marum een tweede Renkemaheerd heeft gehad. De andere Renkemaheerd stond aan de Malijk - nu het Malijksepad - nabij de Kruisweg. Deze jongste zoon erft eveneens bepaalde privileges, die als volgt worden omschreven: speciaal met het regt van een gestoelte, bestaande uit eene vrouwen en mannenbank in de kerk te Marum, van welke gestoelte echter mijne kinderen opgemeld gedurende hun leven gezamentlijk het gebruik zullen hebben. Voorts het collatieregt ter benoeming van eenen Predikant, Schoolonderwijzer, Koster en Voorzanger aldaar, benevens het regt van vrijgemaal op den windmolen te Marum, benevens van eene volle en halve legerstede op het kerkhof te Marum; het Boer en Zijlregt mitsdies meer mogt zijn. Hendrik Idsingh Bij gebrek aan een foto van de vader, dit portret van de jongste zoon, die mogelijk overeenkomstige gelaatstrekken heeft

14 Nakomelingen schrijven of vertellen Op 11 september 1986 kreeg ik een brief van mevrouw Maijke B. Scholma, toen wonende aan de Marktstraat te Marum. Ze schreef mij naar aanleiding van een artikeltje in het Nieuwsblad van het Noorden over Hendrik Tjibbes Idsingh waarin een boedelinventaris uit 1791 werd genoemd. Uit deze boedelinventaris bleek dat er een boekweitmolen was geweest in de familie van Tjibbe Jans, de vader van Hendrik Tjibbes Idsingh. Mevrouw Scholma, een nakomelinge van de oud-maire, had daar absoluut geen weet van. Het was voor haar een bevestiging van de tekst op zijn grafsteen. Daar staat o.a. vermeld: Mijn vader van een grutters staat. Ze schreef verder letterlijk: Ik zie Tjebbe Jans daar lopen, in gedachten. De Idsinghs waren een betrekkelijk klein slag mensen. Beheerst en. nogal op de centen. Ze waren wel in aanzien. Bij een eventueel bezoek aan haar wilde ze mij wel meer vertellen over deze geschiedenis, maar zover is het helaas niet gekomen. Achter-achter kleindochter Annie Idsingh Mijn kennis over Hendrik Tjibbes Idsingh werd met heel interessante informatie aangevuld, door Annie Idsingh uit Paterswolde. Annie (Antje Henderika Egberta) is de oudste dochter van Tjibbe Idsingh en Trientje Veenema. Tjibbe was o.a. docent wiskunde en hij bewonderde deze voorvader mateloos. Hij bestudeerde ook de oude wiskundeboeken, die Hendrik Tjibbes Idsingh al in eigendom had. Bezittingen van de oud-maire stonden bij Annie s grootouders in Niebert op de achterzolder. Dit waren Egbert Hendriks Idsingh en Henderika Egberta Jacobs de Boer. Grootvader Egbert, was een zoon van Hendrik Idsingh en die op zijn beurt, was de jongste zoon van de oud-maire. Al dat oude materiaal is verspreid ge- raakt over de familie en een klein gedeelte ervan is in het bezit van Annie, waaronder de oude boekenkist met de initialen H.T.. Deze kist was wel de echte klapper tijdens ons bezoek aan Paterswolde. Annie herinnert zich dat de kist in haar kindertijd nog helemaal vol zat met allerlei documenten en studieboeken van Hendrik Tjibbes. De kist is zeer waarschijnlijk vanaf het eerste uur ook de gemeentelijke boekenkist geweest. Een prachtige, geschilderde afbeelding van een grutterij siert de voorkant; de kist is voorzien van geheime laatjes onderin en zeer deugdelijke sloten. Herdenkingsjaar We kunnen in dit herdenkingsjaar 2011 met veel bewondering en respect terug kijken naar een man als Hendrik Tjibbes Idsingh, die veel betekend heeft voor de gemeente Marum en zich op die wijze onsterfelijk heeft gemaakt voor het nageslacht. Dankzij mevrouw Annie Idsingh, die bereid is de boekenkist en een aantal documenten van deze eerste burgemeester tijdelijk in bruikleen te geven aan de gemeente Marum, kan in de gang van het gemeentehuis een kleine tentoonstelling over hem worden ingericht. Het dikke handgeschreven boek met wiskundige vraagstukken (uit plm. 1650), dat Hendrik Tjibbes ooit bestudeerde, komt eveneens naar Marum. De boekenkist van de oud-maire staat in de woonkamer van zijn achterachterkleindochter Annie Idsingh. De afbeelding stelt een grutterij voor, met een rosmolen. Hendrik Tjibbes en zijn vader Tjibbe Jans waren, naast landbouwer, ook grutter (boekweitmolenaar). Auke Sybes Sybinga Auke Sybes Sybinga trouwt in 1810 met Ytje Johannes Lolkema uit Siegerswoude en koopt vermoedelijk tussen 1812 en 1815 de boerderij Oosterheerd op De Haar van de ongetrouwde Juffer Hyma van Teijens uit Beetsterzwaag. Juffer Hyma was op dat moment 75 jaar. Auke kocht alleen de boerderij, de landerijen bleven in bezit van de Van Teijens. Deze landerijen vielen onder een erfbaar klemrecht en werden door Auke Sybes Sybinga gepacht. Als Juffer Hyma in 1816 overlijdt, komen de landerijen via vererving in bezit van de kinderen van haar broer Benedictus van Teijens: Etta Arnola, Saco en Oeno. Auke Sybes Sybinga en Ytje Johannes Lolkema krijgen drie kinderen: Tyttje (1811), Sybe (1812) en Johannes (1815). Tyttje en Sybe zijn geboren in Ureterp, Johannes in Marum. Intrigerend is hoe De Haar en de boerderij er in die jaren uitzagen. De Haarsterweg was al aangelegd; de kronkelige, oude zandweg tussen Marum en Frieschepalen die iets zuidelijker over de hoogte in het land liep, was verdwenen. Rondom de Wester- en Oosterheerd waren bouw-, weilanden en heidevelden, die zich uitstrekten tussen De Haar en De Wilp. Auke Sybes Sybinga van de Oosterheerd moet tussen 1816 en 1832 alle landerijen van de familie Van Teijens gekocht hebben. Deze landerijen bestonden uit: 15,5 hectare bouwland, 2 hectare weiland, een boomgaard van 950 m² en een tuin van 1400 m². Het perceel waarop huis, schuur en erf zich bevonden was 2700 m² groot. Verder had Auke met andere boeren in de omgeving 562 hectare aan heidevelden in gemeenschappelijk bezit, een mienscheer waarop schapen gehouden werden. Op het bouwland werden vooral granen verbouwd: rogge, tarwe, haver, gerst en boekweit. Men had niet veel koeien, melk was voor eigen gebruik en voor boter en kaas dat op de boerderij geproduceerd werd. Al met al was de Oosterheerd, die tot 1862 zo n 150 meter vanaf de Haarsterweg stond, een grote boerderij. Auke Sybes Sybinga laat een nieuwe boerderij bouwen; als hij in januari 1862 overlijdt, is deze nog niet klaar. De eerste steen werd in 1862 gelegd door de 12-jarige Auke Johannes Siebinga. Johannes Aukes Siebenga De oudste zoon van Auke Sybes Sybinga, Sybe, trouwt met Houktje van de Velde en gaat naar Oldekerk. Zijn jongere broer Johannes, die later de boerderij op De Haar zal overnemen, trouwt in 1845 met Anke Smit, geboren te Marum. Zij krijgen zeven kinderen: Ietje (1846), Wieger (1847) Auke (1850), Hendrik (1852), Wieger (1855), Ietje (1856) en Ietje (1857). Van deze zeven kinderen groeien alleen Auke en Wieger op. Moeder Anke Smit overlijdt in 1858 op 38-jarige leeftijd, acht maanden na de geboorte van haar jongste dochtertje Ietje. Dit laatste kindje werd maar vijf maanden oud. Gezien deze dramatische gebeurtenissen moet er veel verdriet in het gezin zijn geweest. Na het overlijden van zijn vader neemt Johannes het bedrijf over. De eerste steen van de nieuwe boerderij, die dan in aanbouw is, wordt in de zomer van 1862 gelegd door de twaalfjarige Auke Johannes Siebinga. Een half jaar later hertrouwt Johannes Aukes Siebenga met Eelkjen Uithof, die in Siegerswoude werd geboren. Johannes en Eelkje krijgen drie kinderen: Ietje (1864), Roelf (1866) en Hiltje (1862). Opvallend is dat Johannes Aukes ingeschreven staat als Siebenga, terwijl zijn oudere zuster Tyttje en broer Sybe staan ingeschreven als Sybinga. Vermoedelijk is bij de aangifte in Beetsterzwaag van de geboorten van Tyttje en Sybe, de Friese schrijfwijze, dus met y gebruikt; bij de aangifte van Johannes, in Marum, is de Nederlandse schrijfwijze ie gebruikt. Het 'enga' kan een schrijffout zijn geweest. Dat het toen allemaal niet zo precies kwam met de schrijfwijze blijkt ook uit de familienamen van de in totaal tien kinderen van Johannes Aukes Siebenga. Zij heten officieel: Siebinga, Siebenga, Sybinga, Sybenga en zelfs Sijbenga. De echte familienaam zou echter Sybinga moeten zijn, omdat die in 1812 is bevestigd

15 De Siebinga s van De Haar Douwe de Graaf Aan de Haarsterweg staan twee statige boerderijen, de Westerheerd en de Oosterheerd. De Westerheerd is van oudsher eigendom van de familie Dijk, de Oosterheerd van de familie Siebinga. Overzicht Generatie 1: Sybe Aukes Sybinga x 1e Trijntje Jans, x 2e Feikje Hendriks Generatie 2: Auke Sybes Sybinga x Ytje Johannes Lolkema Generatie 3: Johannes Aukes Sybinga x 1e Anke Smit, x 2e Eelkjen Uithof Generatie 4: Roelf Siebinga x Joukjen Reindersma Generatie 5: Reinder Siebinga x Helena Goodijk Generatie 6: Roelf Siebinga en Gerrit Siebinga 1926 Langs oeroude waterlopen Koos Vos De ontstaansgeschiedenis van het Westelijk Vredewold kenmerkt zich door een voortdurende wisselwerking tussen land en water. Het gebied lag te midden van drie oeroude waterlopen: de Swarthe Ryth in het zuiden en in het noorden het Oude Diep, overgaand in de Oude Riet. In het kader van het 200-jarig jubileum van de gemeente Marum in 2011, beschrijf ik binnen dit thema Land en water in vogelvlucht de invloed die het water via de enorme zeearm de Oude Riet uitoefende op het achterland. Het zoute zeewater kon ongehinderd binnendringen tot in het stroomdal van de rivier de oude Ae, het tegenwoordige Oude Diep. Pas vanaf de Middeleeuwen is de mens er in geslaagd de invloed van het water beheersbaar te maken en in dit gebied een bestaan op te bouwen. Sybe Aukes Sybinga We gaan eerst naar Siegerswoude in de achttiende eeuw. Sybe Aukes Sybinga en zijn vrouw Trijntje Jans pachten daar een boerderij. Sybe en Trijntje hebben drie kinderen: Auke (1778), Falke (1780) en Hiltje (1782). In 1785 overlijdt Trijntje Jans op 39-jarige leeftijd. Sybe Aukes Sybinga hertrouwt met Feikje Hendriks en er worden nog twee kinderen geboren: Hendrik en Ytje. Bij de naamgeving van 1812 gaat vader Sybe naar het gemeentehuis in Beetsterzwaag en bevestigt er de familienaam Sybinga voor zichzelf, zijn kinderen en voor zijn kleindochter Tyttje, het oudste kind van zijn oudste zoon Auke. De Oude Riet en het Oude Diep meanderden door het historische Vredewold. Oosterheerd, de boerderij van de Siebinga s aan de Haarsterweg. De Swarte Ryth Op het snijpunt van het Nienoorter, het Fochteloër en het Drachtster hoogveen werd Vredewold in het zuiden afgegrensd van de provincies Drenthe en Friesland door de veenrivier de Swarthe Ryth. Naar de donkere kleur van het veenwater kreeg deze rivier haar naam, hoewel het woord Ryth op zich ook grensafscheiding kan betekenen. (Zie ook artikel Vaarten en Wijken ) De Oude Riet en het Oude Diep Na de laatste ijstijd, zo n jaar geleden, smolt het landijs weg en steeg de zeespiegel. De rivier de Hunze mondde in die tijd nog rechtstreeks naar het noorden bij Warffum in zee uit. Via een zijarm, de Oude Riet, drong het zeewater ons gebied binnen. De zeearm Lauwerszee-Hunze ontstond pas in de vroege middeleeuwen. In 700 n. C. breidde de Lauwers-inham zich uit en werden tijdens een watersnoodramp grote stukken land vanuit de monding van deze rivier weggeslagen. Vooral in zuidoostelijke richting ontstonden brede inhammen. De keileemrug van Noordhorn en Zuidhorn bleef onaangetast en fungeerde als een natuurlijke dijk. Ten oosten ervan ontwikkelde zich een 34 15

16 Deze kaart is een fragment van een Provinciale Waterstaatkaart van het Zuidelijk Westerkwartier betreffende de vroegste bodemgesteldheden, door water gevormd. Ongeveer in het midden is in lichtblauw het stroomdal van het Oude Diep Oude Riet mooi zichtbaar. Ook de vroegste Middeleeuwse leidijk, ten noorden van Trimunt en Noordwijk, is op deze kaart aangegeven. bocht naar het zuidwesten, naar Vredewold. Het Oude Diep was toen de bovenloop van de Oude Riet. De bron van het Oude Diep lag in het verre verleden ten noordwesten van Trimunt. Na het dichtslibben van de Oude Riet vormde de waterafvoer eeuwenlang een probleem, waarvan bijvoorbeeld dorpen als Noordwijk en Lucaswolde in het verleden veel hinder hebben ondervonden. Veenvorming Toen er ongeveer jaar geleden een einde kwam aan de ijstijd werd het klimaat warmer en natter. In het Zuidelijk Westerkwartier lagen keileem- en dekzandruggen, gasten genoemd, met daartussen dalvormige laagten. In deze laagten ontwikkelde zich onder invloed van de zeespiegelstijging en de stijgende grondwaterstand, gedurende duizenden jaren een veenlaag, die na verloop van tijd vrijwel het gehele zuidelijke deel van het Westerkwartier bedekte. Vanuit het Noorden drong de zee via de enorme zeearm de Oude Riet herhaaldelijk het gebied binnen. Bewoning Al met al geen aantrekkelijk gebied voor mensen om zich te vestigen. Uit de Romeinse Tijd zijn dan ook nauwelijks vondsten bekend; slechts een tweetal vuurstenen sikkels die bij Marum werden gevonden, dateren mogelijk uit deze periode. De voortgaande veenvorming was hiervan de oorzaak. Pas in de vroege Middeleeuwen werd het Zuidelijk Westerkwartier opnieuw door mensen in gebruik genomen. Tijdens een overstromingsperiode rond 800, trokken kustbewoners ons gebied binnen en vestigden zich op de hoge, droge dekzandruggen langs de beekdalen. In onze gemeente treft men, met name bij Marum en Noordwijk, oude onregelmatig gevormde landbouwpercelen aan, die kenmerkend zijn voor zogenaamde esdorpontginningen uit de vroegste Middeleeuwen. Later in de Middeleeuwen, breidde de bewoning zich verder over de gasten uit, door het systeem van opstrekkende heerden. Leidijken Kort na het jaar 1250 werden de eerste en 1852; de eerste betaling is dus pas over een kleine twee jaar. Dat komt goed uit, want voordat de eerste turf wordt verkocht, moet er nog heel wat gebeuren. In die tussentijd moet hij wel een 'Sufficiënte, Solidaire borg stellen'. Dit betekent dat hij iemand moet vinden met voldoende kapitaal en een betrouwbare reputatie. Lukt dit hem niet, dan wordt hij geacht niet te hebben geboden en worden de percelen aan een ander gegund. Een eindje verder gaat het over wanbetaling. Mr. Saco van Teijens bouwt stevige garanties in tegen eventuele verliezen. Als men niet op tijd betaald, mag Van Teijens m n grond aan een ander verkopen en brengt dit niet genoeg op dan blijft men met een schuld zitten. Geen aantrekkelijk vooruitzicht. En daarbij heeft de verkoper ook nog uitdrukkelijk in het contract laten vermelden dat betaald moet worden in Nederlands goud- of zilvergeld en geen biljetten, waardepapieren of anderszins ; de betaling moet plaatsvinden in het Jachthuis de Coenders-Borch te Nuis. Vervoer per schip Ook de afvoer van de turf is geregeld in het contract. Dit deel van de overeenkomst bevat voor de schipper uit Zevenhuizen niet veel nieuws. Men is verplicht te varen via de Zevenhuister vaarten en het Leekster Hoofddiep tot in het algemene vaarwater en moet daarvoor flink betalen. Er wordt 1 gulden gevraagd van ieder dagwerk zwarte turf dat deze wateren passeert. Een dagwerk is ongeveer turven. Dat is wat één ploeg van 6 tot 9 arbeiders per dag aan turf produceert. Laagveenturf, baggerturf en sponturf zijn goedkoper, 70 cent per stuks. En dat is nog niet alles, weet schipper Deelstra, want voor de bemaling - het molengeld moet ook nog eens tussen de 15 en 30 cent per dagwerk turf worden betaald. Afwijken van de aangewezen route is verboden. Verdienen aan het veen Begin april kan worden begonnen met het turfsteken, tot aan de langste dag ongeveer. Voor die tijd loop je kans op vorstschade, waardoor de turf uit elkaar valt en later eindigen kan ook niet, want de turf heeft de rest van de zomer nodig om te drogen. Om zoveel mogelijk te verdienen moeten de lonen van de veenarbeiders zo laag mogelijk worden gehouden. Het loon voor een volwassen man ligt tussen de f 1,20 en f 1,30 per dag. Vrouwen verdienen minder en kinderen nog veel minder, voor een lange dag hard werken. In vergelijking met fabrieksarbeiders krijgt een veenarbeider een behoorlijk loon, maar het is wel seizoensarbeid; er wordt maar drie maanden verdiend. Veel verveners pakken een deel van het loon, dat ze uitbetalen aan de arbeiders, weer terug door het systeem van gedwongen winkelnering. De arbeider wordt dan gedeeltelijk uitbetaald in tegoedbonnen, die alleen te besteden zijn in de winkel van de vervenersvrouw. Die tegoedbonnen geven meestal recht op artikelen waaraan in de arme gezinnen helemaal geen behoefte is en de prijzen in dit soort winkels zijn vaak te hoog. Ondanks alle verplichtingen, voorwaarden en extra werk zouden de percelen nooit eigendom van Deelstra en de anderen worden. En ze hadden maar 15 jaar om het verschrikkeijk zware karwei met alleen maar spierkracht te volbrengen

17 Dezelfde kadastrale kaart, maar dan ingezoomd op de percelen C , die in het kadaster worden omschreven als eigendom van de erven Benedictus van Teijens. In de verkoopakte worden niet alleen de kadasternummers vermeld, maar ook de grenzen, zwetten genaamd. De landerijen die de Van Teijens verkopen liggen ten zuiden van de pachtsteden (verpachte boerderijen) van de Willemstad en ten noordoosten van het Lindsterveen, dat Friese eigenaren heeft. De omliggende percelen zijn van bijvoorbeeld Derk Parmts Scholma, Hindrik Hindriks Heys en consorten, de erven Hindrik Piers Holtrop, Ernst Arends Holtrop, Abraham Santee Leuringh, enz. Noordwijk Noordwijk ontstond in de vroege Middeleeuwen op een dekzandrug ten noorden van het Oude Diep. In de Middeleeuwen hadden de Vredewolders te kampen met veel wateroveraanwezig is, vervalt die voorraad zonder enige vergoeding aan de eigenaar. Hij zou de percelen daarna in principe nog een keer kunnen verkopen. Veiling Voor alle aangeboden percelen was voldoende belangstelling. De stemming in de gelagkamer is goed en er wordt flink verteerd. Het is de gewoonte dat de verkoper de verteringen betaalt en daar wordt dankbaar gebruik van gemaakt. Herbergier Albert Eisses loopt zich de benen uit het lijf. Na afloop van de veiling, breekt een spannend moment aan. Mr. Saco van Teijens en zijn adviseurs trekken zich terug voor beraadslaging. Zij krijgen een uur de tijd om te bepalen of er gegund wordt. Dan wordt door de notaris het verlossende woord gesproken: alle zeven percelen zijn gegund aan de hoogste bieder. De verkoper en de kopers zetten hun handtekening onder de koopovereenkomst, die ter plekke door de notaris en zijn klerk worden opgemaakt. Daarmee stemmen de kopers ook in met een hele serie voorwaarden, die door de verkoper zijn opgesteld. De exacte grootte van wat ieder koopt, is lastig vast te stellen, vanwege de gedetailleerde omschrijving in bunders, roeden en ellen, maar in totaal gaat het om ruim 20 ha. Saco van Teijens en Consorten ontvangen hiervoor van alle kopers samen, in totaal een bedrag van plm. f Omgerekend naar de huidige maatstaven is dit ongeveer Geen slechte handel dus, op die 22 e november Voorwaarden Als alle handtekeningen zijn gezet en de notarisklerk de stapel paperassen ordent en opbergt in zijn aktentas, zoekt Andries Jennes Deelstra, schipper uit Zevenhuizen, een rustig plekje en verdiept zich eens in het contract dat hij zojuist heeft afgesloten. Jarenlang verdiende hij de kost als turfschipper, maar sinds vandaag is hij ook vervener. Maar liefst drie percelen veen heeft hij gekocht, waarvan twee samen met zijn compagnon Veenstra uit Nuis. Deelstra is nog wel even zoet met het doornemen van al die bepalingen en voorwaarden. Hij leest dat hij in ieder geval binnen vier dagen naar het notariskantoor moet om f 20 te betalen voor allerlei kosten. Maar er staat ook, dat het aankoopbedrag in vier termijnen moet worden betaald, op de eerste november van 1849, 1850, 1851 Ten noorden van het Oude Diep, langs de zuidkant van de gast Opende-Kornhorn, werd de leidijk doorgetrokken vanaf Trimunt via Noordwijk naar Lucaswolde. Deze leidijk vormt de gemeentegrens tussen Marum en Grootegast. Op deze kaart van Beckering, uit 1781, is de leidijk aangegeven door een stippellijn. leidijken opgeworpen, door kloosterlingen uit bijvoorbeeld de kloosters Betlehem te Gerkesklooster en Tribus Montibus (Trimunt) bij Marum, die het gebied in cultuur wilden brengen. Deze dijken werden aangelegd langs de gasten en dienden als kering tegen het zure water uit de hoger gelegen veengebieden. Maar ook moesten ze het water buitensluiten, dat via afvoersloten en riviertjes binnendrong. Afwatering De vele oude kreken en diepjes in onze regio danken hun ontstaan en hun kronkelende loop aan de voormalige kreken en geulen die via de Oude Riet naar zee afliepen. Toen in de Middeleeuwen de afwatering stokte, door het dichtslibben van deze oude zeearm, werd eerst de Matsloot gegraven. Voor de waterlossing hielp dat echter weinig. Het water van Vredewold moest door Langewold naar zee en dat feit veroorzaakte voortdurend onenigheid. De West-Vredewolders groeven na jarenlange strubbelingen vanaf het Oude Diep (de bovenloop van de Oude Riet) rond 1385 het oer-wolddiep. De inmiddels opgestartte gesprekken met het klooster van Aduard om deze watergang aan te koppelen aan het Aduarderdiep, werden door de inmiddels hier neergestreken vervener Wigbold van Ewsum geblokkeerd. Restanten van de zeearm de Oude Riet zijn nu nog terug te vinden in de watergangen zoals Oude Diep, Dwarsdiep, Matsloot, Zuidertocht (ten oosten van Zuidhorn) en Kommerzijlsterriet. Samen met een groot aantal andere kanalen en vaarten van verschillende ouderdom, zoals het Wolddiep, het Hoendiep, het Van Starckenborghkanaal en het Lettelberterdiep, bepalen zij vandaag de dag het aanzien van Westelijk Vredewold en vervullen een rol ten behoeve van afwatering en scheepvaart. Een evenwicht tussen land en water is voorlopig gevonden

18 Wigbold van Ewsum De vervener Wigbold van Ewsum had kort na 1500 eerst in Haule een boerderij gekocht en enkele jaren later in een saete in de Lindellen bij Marum. In Marum kreeg hij vrijwel de hele veenstreek De Linde in bezit, tussen Malyk en De Haar, door er de ene na de andere heerd over te nemen: Pabema, Sybrantstee, Itskenheerd, Mintkenheerd en Ringersstede. Maar ook de heerden Rewerda, Suwema, Fockema en in Noordwijk Reynema, werden overgenomen door Van Ewsum. De grote Wymaheerd aan de Randel bij de kerk Marum-West, kreeg hij niet in handen. Deze bleef eigendom van de goed gesitueerde familie Wyma. Voor de af- en aanvoer van zijn turf wilde Van Ewsum pertinent een vaarweg naar het Noorden in plaats van richting Aduard aanhouden. Dit was namelijk van groot belang voor de ontsluiting van de zoutwerken die hij wilde stichten op zijn heerd Grouestins op de Ruigewaard (Zoutkamp). Daarom werd het Wolddiep aangelegd, loodrecht naar het noorden, naar de zee. Dat was wel een succes. In 1600 kwam er uiteindelijk een behoorlijke sluis met de naam Opslagterzijl, later bekend als Kommerzijl. last. Ook in Noordwijk was men gedwongen daartegen iets te ondernemen. Kort na het jaar 1250 werden in deze streek de eerste leidijken opgeworpen. Langs de leidijk bij Noordwijk lagen landerijen van het klooster Tribus Montibus (Trimunt). Ten zuiden van Noordwijk - en ervan gescheiden door de lage madelanden langs het Oude Diep - lag al vanaf oude tijden het sethuys (zethuis). De naam sethuys kan zijn afgeleid van zetboer, het huis van een zetboer van bijvoorbeeld het klooster Trimunt. Andere verklaringen kunnen de nabijheid van een overzet betekenen, zoals een veer of voetbrug. Een laatste verklaring voor de naamsaanduiding is het feit dat het zethuis vlakbij een set of stuw stond die door de bewoner werd beheerd. Van oudsher was het Oude Diep een handelsverbinding tussen het Friese achterland en de stad Groningen. Het was een drukbevaren waterweg, waar tol werd geheven. Rond 1875 bracht dit f 1765 op; een niet onaanzienlijk bedrag voor die tijd (de Het zethuis, ten zuiden van Noordwijk, in 2010 Wilpster Hoofdvaart plusminus f 330). In 1884 werden de tolheffingen afgeschaft. Vanaf 1912 werd het bochtige Oude Diep door het waterschap Westerkwartier gekanaliseerd, omdat het niet meer voldeed voor de moderne scheepvaart en eigentijdse afwateringssystemen. De scheepvaart nam desondanks af. Eerst waren er nog kaden met opslagplaatsen bij de Hoge Til en verder naar het westen bij de Balktil (onder Noordwijk). Daar werd stadsmest aangevoerd, maar ook schuimaarde van de suikerfabrieken, sintels, enz. Als exportproduct uit het gebied golden de compacte, bijna vierkante baggerturven voor huisbrand. De aanleg van de spoor- en tramlijn Groningen-Drachten in 1913, betekende een definitief einde van het Oude Diep als lifeline voor onze regio. Lucaswolde Lucaswolde was van oudsher een uitgestrekt dorp dat bestond uit madelanden en wildland van veen en moerasbos (wold). Het lag aansluitend aan Noordwijk, ten noorden van het Oude Diep en om dezelfde reden als in Noordwijk werd ook hier in de Middeleeuwen een leidijk aangelegd. De bebouwing was vroeger zeer verspreid en bestond uit hier en daar in het landschap liggende boerderijen en woningen. Veel landerijen bij Lucaswolde behoorden, behalve aan ingezetenen, ook toe aan boeren uit Marum, Niebert en Nuis. De naam Lucaswolde kan te maken hebben met het eigenerfde grietmannen-geslacht Iwema. Over de verkoper Mr. Saco van Teijens ( ), grietman van Opsterland, zijn zus Etta Arnolda ( ) en zijn broer Oeno ( ) woonden meestal in Beetsterzwaag en waren de laatsten van het geslacht Van Teijens, grootgrondbezitters die fortuin hadden gemaakt in de commerciële vervening. Niet alleen in Friesland, maar ook in de gemeente Marum hadden zij uitgestrekte landerijen in eigendom, van De Haar tot aan Niebert. In Nuis bezaten de Van Teijens al sinds 1699 de fraaie Coenders-borch, die tante Hyma van Teijens nog niet zo lang geleden had laten herbouwen en door de familie als Jachthuis werd gebruikt. De drie laatste Van Teijens bleven ongehuwd en vermaakten bij testament vrijwel al hun bezittingen aan hun buurman, dokter Tonckens, huisarts te Beetsterzwaag. Dit testament is nog tot op de dag van vandaag omstreden. Wat wordt er die dag precies verkocht Volgens de akte liggen de percelen die Van Teijens vandaag verkoopt in de gemeente Marum op de Zevenhuizen aan het eind van de Jonkersvaart noordzijde, ten zuiden van het gehucht Willemstad. De Jonkersvaart was in die tijd nog niet helemaal doorgetrokken tot aan De Wilp, maar eindigde halverwege, ongeveer ter hoogte van de Pierswijk, die er toen trouwens ook nog niet was. De percelen worden verkocht zonder ondergrond. Dit wil zeggen dat de koper voor een bepaalde periode - het recht krijgt om de aangekochte kavel te vergraven of te verbaggeren voor turfwinning. Voor de venen die vandaag worden geveild geldt, dat de kopers hiervoor tot 1 november 1862 de tijd hebben. Na die datum vervallen de percelen weer aan Van Teijens, die nog steeds eigenaar is van de ondergrond. Als er op die einddatum nog turf of bagger (klien) op het perceel Kadastrale kaart uit plm In het rode vierkant de percelen grond die Saco, Etta Arnolda en Oeno van Teijens verkopen op 22 november Pijl nummer 1 wijst de Coendersborch aan. Het (Malijkse)Pad en de Oude Weg zijn veel dichter bebouwd dan de iets noordelijker gelegen Kruisweg/Nieuweweg. Bij nummer 2, de Jonkersvaart, die nog niet doorloopt tot aan De Wilp (6). Dat zou niet lang meer duren; in 1850 was men van beide kanten zover gevorderd dat er alleen nog een dam tussen lag. Nummer 3 is Corpus De Linde; nummer 4 en 5 zijn resp. Marum-Kruisweg en Marum-West. De meest voorkomende kleur op deze kaart is roze, dit is allemaal woeste grond. In geel en groen zijn de bouw- en weilanden aangegeven

19 Betalen met goud of zilver op Jachthuis de Coenders-Borch Jan van der Veen Op maandag 22 november 1847 om elf uur des voormiddags worden ten huize van kastelein Albert Eisses Palsma te Nuis, in opdracht van de grootgrondbezitters mr. Saco van Teijens en Consorten, wonende te Beetsterzwaag, zeven percelen hoogveen publiekelijk geveild en verkocht. (De Consorten zijn zus Etta Arnolda en broer Oeno). Het is druk in de herberg. Uit de hele omgeving zijn belangstellenden komen opdagen, waaronder een groot aantal verveners, die wel belang hebben bij een paar nieuwe percelen grond. Zij verdienen hun brood in de turfgraverij; mannen zoals Benne Louwes uit Leek, Ile Sjoerds Veenstra uit Nuis, Andries Jennes Deelstra uit Zevenhuizen en natuurlijk ook Abraham Santee Leuringh, de burgemeester van Leek, die zich op grote schaal met verveningen bezighoudt. Saco van Teijens zelf is er ook, hij is de vorige dag al in Nuis gearriveerd en heeft de nacht doorgebracht in zijn Jachthuis de Coenders-Borch. Hij heeft plaatsgenomen naast notaris mr. Herman Pieter Wichers, die de veiling leidt en diens klerk Toncke Tonckens. Ook veldwachter Klaas Abels Mulder is aanwezig; hij zal getuigen. Dergelijke verkopingen van veengrond vonden in de 18 e en 19 e eeuw regelmatig plaats in onze gemeente. Van deze veiling bleef een Expeditie een afschrift van de verkoopakte bewaard, waarin veel details worden omschreven. Wat vooral opvalt is dat de kopers aan een waslijst van plichten en voorwaarden moesten voldoen, terwijl daar maar weinig rechten tegenover stonden. Een verslag aan de hand van deze Expeditie. Het oude diep, ten zuiden van Lucaswolde, in 2010 Op het terrein waar nu de Coendersborch staat, stond eerder de Fossemaheerd. In 1668 is de stad-groninger raadsheer Ludolph Coenders eigenaar. Als hij overlijdt erven zijn zuster Etta Coenders en haar man Iwo Auwema het landgoed. Zij verkopen het in 1699 aan hun dochter en schoonzoon, Hyma Auwema en Oene van Teijens. Verschillende generaties Van Teijens bezitten daarna de borch, die in 1813 wordt herbouwd op initiatief van Hyma van Teijens. Als het geslacht na de dood van Saco, Etta Arnolda en Oeno van Teijens uitsterft, erft dr. Joachim Lunsingh Tonckens alle bezittingen. In 1911 komt de borch in het bezit van zijn kleindochter, jonkvrouw Margaretha Wichers, die de laatste jaren van haar leven op de Coendersborch woont. Na haar dood in 1951 erft neef A.D.H. Fockema Andrea het landgoed. Hij verkoopt het vijf jaar later aan de Stichting Het Groninger Landschap. In vroeger tijd bezat vrouwe Lucke Iwema rond Nuis en Niebert vele landerijen, zo ook een venne leechlant ten noorden van Tolbert. Dit land was eerst van ene Johan Loekes. De voornaam Lucke en de achternaam Loekes (ook aangetroffen als Luiks) kunnen allen een indicatie betekenen voor de naam Lucaswolde. Lucaswolde zelf, wordt voor het eerst vermeld in Toen ondertekende pastoor Luppold, namens de boeren van Lucaswolde een officieel stuk, met afspraken over de waterafvoer in dit gebied. In de 16 e eeuw werd in Lucaswolde een klooster gesticht op een perceel land dat in 1528 door Anno thoe Melyck werd verkocht aan de Susteren van Reyde. Deze nonnen bewoonden tot het begin van de 16e eeuw een klooster op de punt van Reide, een schiereiland tussen de Dollard en de Eems, maar verplaatsten hun klooster naar Lucaswolde. De fundamenten van dit klooster, dat in de 80-jarige oorlog werd verwoest, zijn teruggevonden. Lucaswolde heeft zich vervolgens verder niet als kerkdorp met een dichte kern ontwikkeld. Het was praktisch alleen uit het westen vanuit Noordwijk te bereiken. Pas in 1878 werd besloten een zandweg naar Boerakker aan te leggen, die in 1905 werd verbeterd met een grindlaag en nog een jaar later voorzien van een laag steenslag. Zo is de Hoge Tilweg ontstaan. Het Oude Diep splitst zich tegenwoordig voor de Hoge Til bij Boerakker noordwaarts als het Wolddiep en naar het oosten als Matsloot. De tegenwoordige verbinding tussen het Wolddiep en de Matsloot, Dwarsdiep genaamd, is van recente datum

20 Een vorkje prikken in het veen Sineke de Groot-Jager Sinds eind 2002 wonen mijn man en ik in het dorp De Wilp. Doordat hij een baan kreeg in de gemeente Marum keken we uit naar een geschikte woning binnen de gemeentegrens; we vonden deze in De Wilp. Komend vanuit Monnickendam in Noord-Holland was het voor ons weliswaar terug naar de noordelijke roots, maar we kwamen toch - in een voor ons - nieuw gedeelte van de provincie Groningen terecht: Het Westerkwartier, met het prachtige coulisselandschap. We hebben ons nieuwe woongebied wandelend en fietsend uitvoerig doorkruist en verbaasden ons er echt over dat deze prachtige streek zo weinig bekend is. We kochten kaarten van het gebied en het viel ons op dat De Wilp steeds in een uiterst hoekje op de kaart stond, waardoor het nodig was minimaal drie kaarten aan te schaffen: één van Groningen, één van Friesland en één van Drenthe. Friese oorsprong We zitten in De Wilp dicht op de provinciegrenzen. Een paar kilometer naar het zuidoosten is het drieprovinciënpunt, waar de provincies Groningen, Friesland en Drenthe elkaar raken. Maar de strenge grens met Friesland, door grenspalen nauwkeurig aangegeven, is haast voelbaar en doorsnijdt ons dorp. De inwoners spreken nog over Fries De Wilp (Siegerswoude, gemeente Opsterland) en Gronings De Wilp. Dat in De Wilp veel Fries wordt gesproken vindt zijn oorsprong in het feit, dat de meeste inwoners van De Wilp van Friese afkomst zijn. De Wilp kwam door de vervening tot stand aan het begin van de 19 e eeuw. De eerste inwoners die zich er vestigden waren Friese veenarbeiders die hier over de grens kwamen om turf te steken. voor het vervoeren van melk naar de voormalige melkfabriek aan de Kruisweg. In Willemstad was zelfs nog een haventje ingericht. Na 1918 werd op de plaats van de melkfabriek Gjaltema s timmerfabriek (nu Synwood) gebouwd en werd de wijk ook voor deze industrie benut. Tot in de jaren 40 van de vorige eeuw voer de melkpraam nog door de Pierswijk; in de zwaaikom bij het fabrieksterrein werden de bussen overgeladen. De wijk verloor zijn functie door de opkomst van het gemotoriseerde wegtransport. De Akkermanswijk of Faberswijk Net als de Pierswijk werd ook de Akkermanswijk gegraven als verbinding tussen de bebouwde kom van Marum en het hoofdvaarwater, in dit geval de Wilpstervaart. Deze wijk werd rond 1840 gegraven door Tjibbe Hendriks Idsingh, een zoon van de vroegere maire van Marum en Wytze Willems Akkerman. De Akkermanswijk liep over de scheiding van hun beider landerijen, maar was gegraven zonder officiële toestemming van gemeente en zijlvest en voldeed niet aan de eisen. Er rezen al spoedig problemen: de dijk aan de oostoever brak door en de Holten ten zuiden van het dorp Marum, kwamen voor een groot gedeelte blank te staan. De naam Faberswijk, die ook voor de Akkermanswijk werd gebruikt, refereert aan de latere eigenaren van het café in Marum West, aan het einde van de wijk. In zowel de Pierswijk als de Akkermanswijk was een sluis noodzakelijk om droogvallen van het hoger gelegen deel te voorkomen. De sluis in de Akkermanswijk was niet bepaald een deugdelijk bouwwerk, met alle risico s van dien. Delen van de Akkermanswijk zijn nog steeds zichtbaar in het landschap ten noorden van De Wilp. De Haarstervaart In 1910 besloten de heren Siebenga, Westerhof en Bloemhof een wijk te graven vanuit de Bakkeveensevaart over het Haarsterveld. De wijk zou lopen tot aan de grindweg, zoals in die tijd de Haarsterweg werd genoemd. De haven, net als meestal gewoon een zwaaikom, bevond zich in de buurt van de plaats waar nu de boerderij van de familie Greidanus staat. De Haarstervaart heeft een belangrijke functie gehad bij het ontginnen en vruchtbaar maken van het Haarsterveld. De hiervoor benodigde stadsdrek, in die tijd een belangrijke, goedkope meststof, werd als retourvracht meegenomen door turfschippers. Hoe nuttig ze ook is geweest, de Haarstervaart heeft maar kort bestaan. Al snel na de Tweede Wereldoorlog verloor zij haar functie. Turf De gebroeders Boerema noemden het geschiedenisboek dat ze schreven over de gemeente Marum Vlijtige Armoede en Tonnen Gouds. Die Tonnen Gouds waren de turven die door hardwerkende arbeiders werden gestoken. De turf, een gewilde brandstof, werd per schip afgevoerd via Friese wateren en in Holland voor goed geld verkocht. De veenarbeiders uit De Wilp zijn van de turf niet rijk geworden. Nee, rijk van de handel in turf werden de eigenaren van de grond. Zij woonden veelal in Beetsterzwaag, waar de statige huizen nog herinneren aan de rijkdom van families als Van Teijens, Fockens en Van Lynden. Zij bezaten enorme percelen woeste grond ; soms geërfd, maar soms 20 Deze kaart werd gemaakt door Krayenhof in Goed zichtbaar zijn het eerste deel van de Wilpster Hoofdvaart bij het Langpaed, en het de vorkvormige wijkenpatroon tussen de Oudemolenwijk en de Dijkswijk. Het dorp De Wilp staat er nog niet op. De Swarte Ryth Diep in het hoogveen werd het Vredewold afgegrensd van de provincies Drenthe en Friesland, door de veenrivier de Swarthe Ryth. Naar de donkere kleur van het veenwater kreeg deze rivier haar naam, hoewel het woord Ryth op zich ook grensafscheiding kan betekenen. Al sinds de Middeleeuwen wordt de Swarthe Ryth als toponiem genoemd in gerechtelijke uitspraken en in 1545 wordt de rivier expliciet als landscheiding aangewezen. Van oudsher strekten de rechten van de Nieberter en Nuismer opstrekkende heerden zich zuidwaarts uit tot aan deze Swarthe Ryth. Het kon dan ook niet uitblijven dat er eigendomsconflicten ontstonden tussen de nieuwkomers van Nienoord en de eigenerfden die van oudsher het gebied bewoonden. Zo werd er in 1559 uitspraak gedaan in een geschil tussen Christoffer van Ewsum (een zoon van Wigbold) en Leo Iwema, over de verdeling van landen en venen onder Marum en Nuis. In de processtukken komen naast de Swarte Ryth, ook de namen Uwemaheerd, Wijbbemaheerd, Broeksloot, Heryngeveen, Bollemeer en Breemhaer voor. 29