Psychomotorische therapie in de praktijk
|
|
- Brecht van de Veen
- 8 jaren geleden
- Aantal bezoeken:
Transcriptie
1 Psychomotorische therapie in de praktijk onder redactie van drs. J. de Lange dr. R.J. Bosscher Boom, Amsterdam PMT_Boek_v2 3
2 2005, 2008 J. de Lange p/a, Boom Amsterdam Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt door middel van druk, fotokopie, microfilm, of op welke andere wijze dan ook, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. No part of this book may be reproduced in any form by print, photoprint, microfilm or any other means without written permission from the publisher. 1 e druk, e druk, 2 e oplage 2008 Omslagontwerp voorzijde: Jenny Ipenburg Afwerking omslag: Eelko van Iersel, Foto s omslag: Marlies Rekkers, Paul Simons (GGz-groep Noord- en Midden- Limburg), e.a. Drukwerk: Drukkerij Wilco, Amersfoort ISBN NUR curecare@uitgeverijboom.nl PMT_Boek_v2 4
3 Inhoud Ten geleide VII 1 Psychomotorische therapie bij chronisch somatische aandoeningen 1 C. Emck & R.J. Bosscher 2 Opvallen of afvallen? 25 Spiegel- en video-exposure ter versterking van positieve lichaamsbeleving bij patiënten met eetstoornissen M.E. Rekkers 3 Op tijd stoppen 43 Behandeling van impulscontroleproblematiek bij cluster B-persoonlijkheidsstoornissen en dissociatieve stoornissen F.M.B. Kuin 4 Handen thuis? Handen thuis! 65 Psychomotorische behandeling bij plegers van huiselijk geweld A.C.J. Dijk 5 Hoger, verder, beter 83 Psychomotorische therapie en groepsanalytische psychotherapie voor mannen van 55 jaar en ouder met een narcistische persoonlijkheidsstoornis E.W. de Graaf & G.A. Maliepaard 6 Exposure, ontspanning en concentratie 107 Psychomotorische therapie en cognitieve gedragstherapie bij angststoornissen C. van den Bogert & W.D. Scholten 7 Trauma, lichaam en seksualiteit 121 Het gebruik van lichaamstekeningen in de psychomotorische therapie W.J. Scheffers 8 Run for your life: een therapeutisch avontuur 141 J.C. Huizinga & R.J. Bosscher 9 Stressmanagement training 161 Een psychomotorische interventie voor jongeren met psychotische verschijnselen C. Emck 10 Ervaringsgerichte psychomotorische therapie met jeugdigen 173 P.J.A.M. Hekking & M.J. van den Blink 11 Psychomotorische diagnostiek bij kinderen en jongeren 195 M.N. Hammink 12 Op verhaal komen in de psychomotorische therapie 213 Een narratieve benadering A.A. Drewes V PMT_Boek_v2 5
4 13 Lichaamsgerichte interventies in de psychotherapeutische 231 hulpverlening Waardevol en ethisch verantwoord? M. Leijssen 14 De grenzen van psychomotorische therapie 255 Over rekkelijken en preciezen P. van der Klis Personalia 271 VI PMT_Boek_v2 6
5 1 Psychomotorische therapie bij chronisch somatische aandoeningen 1 C. Emck & R.J. Bosscher Inleiding Psychomotorische therapie (PMT) betreft het behandelen van mensen met psychische problemen, door middel van interventies gericht op de lichaamservaring en/of het handelen in bewegingssituaties (NVPMT, 1995). Psychosomatische problematiek, dus problematiek waarbij een sterke relatie bestaat tussen emotionele en lichamelijke processen (Sarafino, 1990), is een expliciete indicatie voor PMT. Bij psychische problemen als gevolg van, of in relatie tot somatische aandoeningen is het van belang dat de psycholoog interventies op het gebied van bewegen en lichamelijkheid weet te overwegen: om ze zelf toe te passen of als mogelijkheid voor verwijzing. Ten eerste omdat bij chronisch somatische ziekten de motoriek soms zelf aangedaan is, zoals in de door Gordijn et al. (1975) beschreven verarming van het bewegen. Ten tweede omdat bewegen als therapeutisch middel door chronisch zieke mensen als positief kan worden ervaren: er is aandacht voor het lastgevende lichaam. Als het lukt de cliënt ook weer positieve bewegingservaring te laten opdoen, wordt de relatie met het eigen lichaam genormaliseerd in die zin dat het ziekteaspect niet langer het enige is dat op de voorgrond staat. Bewegen en ontspanning, twee centrale aspecten van psychomotorische interventies, worden doorgaans aanbevolen als belangrijke middelen bij het omgaan met somatische aandoeningen, zoals diabetes, astma en reuma (zie o.a. Bosscher et al. 1996; Sarafino, 1990). Een kernaspect van PMT is het planmatig en doelgericht construeren en manipuleren van bewegingssituaties in een therapeutische context (Van der Klis 1999; 1980). Dat wil zeggen dat de therapeut een bewegingssituatie op maat aanbiedt, waarin de therapeutische doelstelling van de individuele cliënt gerealiseerd kan worden (zie ook Emck, 2002a). Psychomotorisch therapeuten werken in een bewegingsruimte, zoals bijvoorbeeld een gymzaal, waar zij cliënten specifieke bewegingsarrangementen aanbieden waarbij ook lichaamsbeleving aan de orde komt (zie De Lange, 1998). Dit kan variëren van een balspel, oefeningen in tweetallen waarin men op elkaar leert vertrouwen, tot het lichamelijk ervaren en/of uitbeelden van emoties. 1 Dit hoofdstuk is eerder verschenen als: Emck, C. & Bosscher, R.J. (2004). Psychomotorische interventies: bewegingservaring op maat. In: G. Pool, F. Heuvel, A.V. Anchor & R. Sanderman (red.), Handboek psychologische interventies bij chronisch-somatische aandoeningen (pp ). Assen: Van Gorcum. 1 PMT_Boek_v2 1
6 PMT is primair een experiëntiële therapievorm, waarin ook geoefend kan worden met gedragsalternatieven, zoals het aannemen van een assertieve houding in plaats van een houding die verwijst naar het aannemen van een ziekterol of slachtofferschap, of het leren ontspannen. Tevens kunnen innerlijke conflicten op lichamelijke wijze worden uitgewerkt (NVPMT, 1995; Petzold, 1996), bijvoorbeeld het uiten van gevoelens van woede (over het ziek zijn of over de gevolgen hiervan in de omgang met anderen). Daarbij wordt ook aandacht geschonken aan de angst voor pijn, schade of afwijzing. De essentie blijft de ervaring: er wordt ter plekke iets gedaan, en dit is de basis voor het verder beïnvloeden van gedrag, gedachten en gevoelens, aansluitend op de hulpvraag van de cliënt. Dit experiëntiële karakter is een gegeven, dat zij deelt met creatieve therapie en waarmee zij zich onderscheidt van primair verbale psychotherapie (Emck, 2002a; 2002b; Smeijsters, 2000). Dit rechtvaardigt dat beide vakgebieden inmiddels onder één noemer (vaktherapeuten) zijn ondergebracht in de nieuwe beroepenstructuur voor de geestelijke gezondheidszorg (Borst-Eilers, 2001). De therapeutische inwerking van non-verbale interventies kan zeer krachtig zijn, juist omdat de ratio ten dele gepasseerd wordt. Enerzijds vormt dit de kracht van experiëntiële technieken, anderzijds kan de therapeut hiermee een sterke invloed op de cliënt uitoefenen zonder zich daarvan bewust te zijn. Toepassingen van PMT zijn vooral beschreven voor kinderen en volwassenen met psychiatrische stoornissen (NVPMT, 2001; Van Hattum & Hutschemaekers, 2000a,b). Ook verschenen er twee specifieke psychomotorische trainingen: sociale weerbaarheidstraining voor kinderen (Kool, 2000) en stressmanagement training voor jongeren met psychotische stoornissen (Emck, 1998). Voorts participeren psychomotorisch therapeuten in landelijke werkgroepen richtlijnontwikkeling (Trimbos-instituut/CBO) op het gebied van stemmingsstoornissen, angststoornissen, schizofrenie en ADHD. Hoewel PMT met name in de praktijk van de klinische geestelijke gezondheidszorg een reguliere behandelvorm is geworden, is het onderzoek nog schaars. Onderzochte behandelvormen blijken runningtherapie voor mensen met een depressie (Bosscher, 1991), het protocol voor de behandeling van mensen die lijden aan ingebeelde lelijkheid (Baardman, 1989), de psychomotorische interventie van Droës (1991) voor ouderen met dementie, en de beïnvloeding van de lichaamsbeleving van patiënten met eetstoornissen (Probst, 1997). Het blijkt dat deze geprotocolleerde vormen van PMT tot klachtvermindering leiden en/of het psychosociaal functioneren verbeteren. Naast deze behandelstudies is onderzoek gedaan naar psychomotorische observatie en diagnostiek bij zowel volwassen als kinder- en jeugdpsychiatrische pa tiën ten (Emck 2001; 1997; Hammink et al. 1999; Simons, 1987; Van Roozendaal, 1969). Globaal blijkt hieruit dat psychiatrische problematiek vaak samengaat met bijzonderheden en/of stoornissen in de psychomotoriek (zie ook: Hoogduin, 2002; Wolters, 2 PMT_Boek_v2 2
7 2002), waarop de indicatiestelling voor PMT gebaseerd kan worden. In deze tijd van evidence-based handelen lijkt er binnen de psychomotorische therapie overigens toenemende interesse voor onderzoek. Naast psychomotorisch therapeuten begeven ook andere disciplines zich op het terrein van bewegings- en lichaamsgerichte interventies. Dit heeft positieve en negatieve kanten. Het betekent enerzijds dat het lichaam in de GGz weer van belang wordt geacht, anderzijds ontstaat echter het gevaar dat professionals die op dit terrein weinig of eenzijdig geschoold zijn inadequate en mogelijk ook schadelijke interventies toepassen (zie ook Delhaas, 2001; Van Attekum, 2004). Een psycholoog die alleen geschoold is in de bio-energetica zal slechts deze lichaamsgerichte werkwijze toepassen, ook als het misschien beter is een conditiebevorderende activiteit aan te bieden waarbij aandacht wordt besteed aan bewegingsbeperkingen, competentieverwachtingen en attributiestijl (zie paragraaf 2 en 3b). 1. Diagnostiek: het klinisch psychomotorisch onderzoek Psychomotorische diagnostiek is nog sterk in ontwikkeling. Er zijn diagnostische instrumenten waarvan een bespreking in het kader van dit boek minder geschikt is, omdat zij voor andere doelgroepen zijn ontwikkeld of (nog) niet zijn gevalideerd of gedateerd (zie bijvoorbeeld Hammink, 2003; Emck, 1997; Simons, 1987; Van Roozendaal, 1969). Bovendien zijn deze procedures vaak bedoeld voor ervaren psychomotorisch therapeuten in een klinische (doorgaans psychiatrische) setting. Dit hoofdstuk daarentegen is algemener van aard en meer specifiek bedoeld voor psychologen in de eerste en tweede lijn, die op beperkte schaal psychomotorische interventies zouden kunnen toepassen. Als psycholoog dient men in ieder geval twee gebieden te inventariseren voor de indicatiestelling van psychomotorische interventies bij mensen met chronisch somatische aandoeningen: bewegingservaring en lichaamsbeleving. Voor de inventarisatie van de bewegingservaring neemt men bij de intake een bewegingsanamnese af. Dit betreft het uitvragen van de bewegingsactiviteiten in het verleden en het heden om een indruk te krijgen van de invloed van de somatische ziekte op het bewegingsgedrag in relatie tot psychosociale problemen (zie schema 1). Tevens is het wenselijk zich een beeld te vormen van de lichaamsbeleving, de lichaamswaardering, het lichaamsbeeld en de lichaamsattitude van de cliënt (zie Emck, 1997; Du Bois, 1992). De lichaamsattitudelijst van Baardman (1989) is in dit kader een geschikt instrument, omdat ook de attributionele stijl hierin is opgenomen. Deze zegt iets over de mate waarin mensen hun lichaam (uiterlijk) beschouwen als oorzaak voor problematische sociale interacties. Mensen met een chronisch somatische aandoening kunnen zich bijvoorbeeld terugtrekken uit sociale situaties, zoals 3 PMT_Boek_v2 3
Lodewijk het lieve beestje
Lodewijk het lieve beestje Uitgeverij, training en diensten Colofon Uitgeverij: Uitgeverij Edu Actief b.v. Meppel Redactie: Uitgeverij Edu Actief b.v. Meppel Vormgeving: Force digitale producties Illustraties:
Nadere informatiePsychomotorische Therapie
Expertisecentrum Psychomotorische Therapie 2 Psychomotorische Therapie (PMT) Voor wie Psychomotorische Therapie (PMT) is een behandelvorm voor mensen met psychische klachten of psychosociale problemen.
Nadere informatievolwassenen en ouderen
volwassenen en ouderen Inhoudsopgave 1. Aanmelding... 1 2. Eerste gesprek... 1 3. De verdere behandeling... 2 4. Privacy en kwaliteit... 2 5. Kosten... 3 6. Eigen risico... 3 7. Tot slot... 4 AmaCura is
Nadere informatieSeksuele vorming Ik Sova. Ik.indd 1 29/09/14 07:58
Seksuele vorming Colofon Auteur: Mandy Rooker, werkzaam bij On(der)wijs Goed! Eindredactie: Daphne Ariaens Redactie: Edu Actief b.v. Vormgeving: Crius group Illustraties: Edu Actief b.v. Titel: Seksuele
Nadere informatiePost-hbo opleiding cognitief gedragstherapeutisch
Post-hbo opleiding cognitief gedragstherapeutisch werker Volwassenen en ouderen mensenkennis Van onze klinisch psycholoog heb ik een groep cliënten overgenomen, bij wie ik de instrumenten uit de opleiding
Nadere informatieINTER-PSY Vechtdal Kliniek
Informatie voor verwijzers INTER-PSY Vechtdal Kliniek Polikliniek, deeltijdbehandeling en kliniek /opname Informatie voor verwijzers INTER-PSY Vechtdal Kliniek Algemene informatie INTER-PSY Vechtdal Kliniek
Nadere informatieZorgprogramma voor mensen met gerontopsychiatrische problematiek in het verpleeghuis
Zorgprogramma voor mensen met gerontopsychiatrische problematiek in het verpleeghuis Anne van den Brink Specialist Ouderengeneeskunde Onderzoeker Pakkende ondertitel Inhoud presentatie Inleiding Aanleiding
Nadere informatieAmbitie.info. BPV Werken in de detailhandel, goederen komen binnen
Ambitie.info BPV Werken in de detailhandel, goederen komen binnen Colofon Uitgeverij: Uitgeverij Edu Actief b.v. Meppel Auteur: M. Steenbergen Redactie: Uitgeverij Edu Actief b.v. Meppel Inhoudelijke redactie:
Nadere informatieB-toets Vragenlijst Bejegening Versie voor jongeren
B-toets Vragenlijst Bejegening Versie voor jongeren J.W. Veerman N. van Erve M. Poiesz Praktikon BV Postbus 6906 6503 GK Nijmegen tel. 024-3615480 www.praktikon.nl praktikon@acsw.ru.nl 2010 Praktikon
Nadere informatiePositieve lichaams beleving
Positieve exposure staat centraal in het Protocol Positieve lichaamsbeleving. De exposure is gericht op positief beleefde lichaamsdelen die plaatsvindt met behulp van een spiegel en door zichzelf positief
Nadere informatieINTER-PSY Vechtdal Kliniek
Polikliniek en deeltijdbehandeling INTER-PSY Vechtdal Kliniek Polikliniek en deeltijdbehandeling Informatie voor patiënten, familie en naastbetrokkenen INTER-PSY Vechtdal Kliniek Algemene informatie INTER-PSY
Nadere informatieMeten van lichaamsbeleving
Meten van lichaamsbeleving ALV NVPMT 31 maart 2016 Mia Scheffers wjscheffers@gmail.com 1 Twee delen Deel 1 Waarom belangrijk; resultaten tot nu toe Deel 2 Obstakels en valkuilen, aandachtspunten 2 Waarom?
Nadere informatieLoopbaanoriëntatie -begeleiding
Ik, leren en werken Loopbaanoriëntatie en -begeleiding Loopbaanlogboek voor fase 2 Voorbereiding Colofon Auteur: Edu Actief b.v. Redactie: Edu Actief b.v. Vormgeving: Edu Actief b.v. Illustraties: Edu
Nadere informatieZelfstandige Externe Stage
IK, LEREN EN WERKEN Zelfstandige Externe Stage deel 4 van 6 Colofon Auteur: Marian van der Meijs, werkzaam bij ICBA Inhoudelijke redactie: Jacobien Ubbink Redactie: Edu Actief b.v. Vormgeving: PPMP Prepress,
Nadere informatieDisclosure belangen sprekers
Disclosure belangen sprekers Geen potentiële belangenverstrengeling Voor bijeenkomst mogelijk relevante relaties Sponsoring of onderzoeksgeld Honorarium of andere financiële vergoeding Aandeelhouder Geen
Nadere informatieCognitieve gedragstherapie
Cognitieve gedragstherapie Een succesvolle psychotherapie voor diverse emotionele stoornissen en problemen Afdeling Psychiatrie en Medische Psychologie Wat is Cognitieve Gedragstherapie? Cognitieve gedragstherapie
Nadere informatieColofon. Titel: Xact groen Wiskunde deel 2 ISBN: 978 90 3720 834 4 NUR: 124 Trefwoord: Wiskunde groen
Colofon 1 Colofon Titel: Xact groen Wiskunde deel 2 ISBN: 978 90 3720 834 4 NUR: 124 Trefwoord: Wiskunde groen Uitgeverij: Edu Actief b.v. Meppel Auteurs: E. Benthem, J. Broekhuizen, H. La Poutré, J. Bruinsma,
Nadere informatieTaal op niveau Gesprekken voeren Op weg naar niveau
Taal op niveau Gesprekken voeren Op weg naar niveau 1F Naam: Groep: Uitgeverij: Edu Actief b.v. Meppel Auteur: Elma Draaisma Redactie: Edu Actief b.v. Meppel Inhoudelijke redactie: Annemieke Struijk en
Nadere informatieVoelen in plaats van eten
Voelen in plaats van eten NAE 29 november 2018 Nienke van der Veer, klinisch psycholoog Femke van Londen, GZ-psycholoog, AFT-therapeut Opbouw workshop Inleiding Toelichting en ervaring behandelprogramma
Nadere informatie0629606863 utrecht@ziemijnederland.nl maikelstaring@gmail.com
Curriculum Vitae PERSOONSGEGEVENS Naam Maikel Staring Adres Ondiep 196 Utrecht Telefoon Email Nationaliteit Nederlands Geboortedatum 30-05-1987 0629606863 utrecht@ziemijnederland.nl maikelstaring@gmail.com
Nadere informatiehandel en verkoop thema marketing Gemengde leerweg
handel en verkoop thema marketing Gemengde leerweg colofon Uitgeverij: Edu Actief b.v. Meppel Auteurs: A. Reijn, J. Abbes, J. Crins, R. Heynen, M. Verrij Redactie: Edu Actief b.v. Meppel Inhoudelijke redactie:
Nadere informatiePERSOONSGEGEVENS Naam Maikel Staring Adres Ondiep 196 Utrecht Telefoon Email Nationaliteit Nederlands Geboortedatum 30-05-1987 0629606863 utrecht@ziemijnederland.nl maikelstaring@gmail.com Curriculum Vitae
Nadere informatieJe bent alleen maar verslaafd! Wim van Loon, Psychiater. 10 februari 2014
Je bent alleen maar verslaafd! Wim van Loon, Psychiater. 10 februari 2014 Comorbiditeit: Voorkomen van verschillende stoornissen bij 1 persoon. Dubbele diagnose: Verslaving (afhankelijkheid en misbruik
Nadere informatieJoanneke van der Nagel Marion Kiewik Robert Didden. Iedereen. gebruikt toch? Verslaving bij mensen met een lichte verstandelijke beperking
Joanneke van der Nagel Marion Kiewik Robert Didden Iedereen gebruikt toch? Verslaving bij mensen met een lichte verstandelijke beperking Boom Amsterdam 2013, J. vandernagel, M. Kiewik & R. Didden p/a Uitgeverij
Nadere informatieMindfulness. De aandachtsvolle therapeut. Monique Hulsbergen
Mindfulness De aandachtsvolle therapeut Monique Hulsbergen 2009 M.L. Hulsbergen p/a Uitgeverij Boom, Amsterdam Behoudens de in of krachtens de Auteurswet van 1912 gestelde uitzonderingen mag niets uit
Nadere informatieCognitieve gedragstherapie bij problematisch alcoholgebruik
Cognitieve gedragstherapie bij problematisch alcoholgebruik Informatie voor mensen die hun probleem willen aanpakken 2 Kortdurende motiverende interventie en cognitieve gedragstherapie Een effectieve behandeling
Nadere informatiePraktische sectororiëntatie. De 4 sectoren
Praktische sectororiëntatie De 4 sectoren Colofon Auteurs: Jacobien Ubbink, Ronald Broos (ROC West Brabant), Hanneke Molenaar, Anja Reimert (Graafschapcollege), Clem Witsel (Graafschapcollege) Redactie:
Nadere informatieMeer informatie MRS 0610-2
Meer informatie Bij de VGCt zijn meer brochures verkrijgbaar, voor volwassenen bijvoorbeeld over depressie en angststoornissen. Speciaal voor kinderen zijn er brochures over veel piekeren, verlatingsangst,
Nadere informatieRecreatief Frontoffice. GOE Werken als frontofficemedewerker bij een lowbudget- of groepsaccommodatie. Instructie-/werkboek
Recreatief Frontoffice GOE Werken als frontofficemedewerker bij een lowbudget- of groepsaccommodatie Instructie-/werkboek Colofon Uitgeverij: Edu Actief b.v. Auteur: Perry van Milt Redactie: Edu Actief
Nadere informatieBehandeling in de algemene kinder- en jeugdpsychiatrie. Kinderen en Jeugdigen. Informatie voor ouders/verzorgers
Behandeling in de algemene kinder- en jeugdpsychiatrie Kinderen en Jeugdigen Informatie voor ouders/verzorgers Behandeling in de algemene kinder- en jeugdpsychiatrie Inleiding In deze brochure geven wij
Nadere informatieREKENEN Getallen en bewerkingen. voor 1F Deel 2 van 2
REKENEN Getallen en bewerkingen voor 1F Deel 2 van 2 Colofon Auteur: Lisanne Martens Eindredactie: Jiska van Hall Redactie: Edu Actief b.v. Vormgeving: DTP-Studio Joke Wensing Illustraties: Edu Actief
Nadere informatiehandel en verkoop thema visuele presentatie
4662_HV_WB_6_visueel_b 22-04-2005 15:15 Pagina 1 handel en verkoop thema visuele presentatie Basisberoepsgerichte leerweg 4662_HV_WB_6_visueel_b 22-04-2005 15:15 Pagina 2 colofon Uitgeverij: Edu Actief
Nadere informatieTaal op niveau Spreken Op weg naar niveau
Taal op niveau Spreken Op weg naar niveau 1F Naam: Groep: Uitgeverij: Edu Actief b.v. Meppel Auteur: Elma Draaisma Redactie: Edu Actief b.v. Meppel Inhoudelijke redactie: Wim Zuijdendorp Vormgeving: Edu
Nadere informatieadministratie afdeling debiteurenadministratie Kaderberoepsgerichte leerweg
administratie afdeling debiteurenadministratie Kaderberoepsgerichte leerweg colofon Uitgeverij: Edu Actief b.v. Meppel Auteurs: A. Bosma, P.F.C. Croese, M. van Esch, H. Kamerbeek, J.M. van der Steeg Redactie:
Nadere informatieAmbitie.info. BPV De winkel verzorgen
Ambitie.info BPV De winkel verzorgen Colofon Uitgeverij: Uitgeverij Edu Actief b.v. Meppel Auteur: M. Steenbergen Redactie: Uitgeverij Edu Actief b.v. Meppel Inhoudelijke redactie: R. van Midde Vormgeving:
Nadere informatieLoopbaanoriëntatie -begeleiding
Ik, leren en werken Loopbaanoriëntatie en -begeleiding Loopbaanlogboek voor fase 1 Oriëntatie Colofon Auteur: Edu Actief b.v. Redactie: Edu Actief b.v. Vormgeving: Edu Actief b.v. Illustraties: Edu Actief
Nadere informatieWie zijn wij? Wie bent u? Waar bent u werkzaam? Welke setting en sector? Wat wilt u leren van deze workshop?
Wat kunt U daarmee? Alwies Hendriks, psychomotorisch therapeut Margje Mahler, ouderenpsycholoog Wie zijn wij? Wie bent u? Waar bent u werkzaam? Welke setting en sector? Wat wilt u leren van deze workshop?
Nadere informatiePsychosomatiek Eikenboom
specialistische geestelijke gezondheidszorg informatie voor patiënten en verwijzers Psychosomatiek Eikenboom Er zijn mensen, die jarenlang tobben met lichamelijke klachten waarvoor artsen geen afdoende
Nadere informatiehandel en verkoop thema visuele presentatie Kaderberoepsgerichte leerweg
handel en verkoop thema visuele presentatie Kaderberoepsgerichte leerweg colofon Uitgeverij: Edu Actief b.v. Meppel Auteurs: A. Reijn, J. Abbes, J. Crins, R. Heynen, M. Verrij Redactie: Edu Actief b.v.
Nadere informatieStemmingsstoornissen. Van DSM-IV-TR naar DSM-5. Johan van Dijk, klinisch psycholoog-psychotherapeut Max Güldner, klinisch psycholoog-psychotherapeut
Stemmingsstoornissen Van DSM-IV-TR naar DSM-5 Johan van Dijk, klinisch psycholoog-psychotherapeut Max Güldner, klinisch psycholoog-psychotherapeut Inhoud Veranderingen in de DSM-5 Nieuwe classificaties
Nadere informatieDeeltijdbehandeling onbegrepen lichamelijke klachten
Deeltijdbehandeling onbegrepen lichamelijke klachten 2 Deze folder geeft u informatie over het deeltijdprogramma (gedeeltelijk) onbegrepen lichamelijke klachten op de zorgeenheid Psychiatrie van het CWZ.
Nadere informatieDagbehandeling SOLK (Somatische Onvoldoende verklaarde Lichamelijke Klachten)
Dagbehandeling SOLK (Somatische Onvoldoende verklaarde Lichamelijke Klachten) Deze folder geeft u informatie over de dagbehandeling SOLK (Somatisch Onvoldoende verklaarde Lichamelijke Klachten). Voor wie?
Nadere informatiePrOmotie. Cultuur en Maatschappij. Werkboek Regels en wetten
PrOmotie Cultuur en Maatschappij Werkboek Regels en wetten Colofon Auteurs: Onder redactie van: Met dank aan: Vormgeving: Illustraties: Drukwerk: Gerda Verhey, Caroline van den Kommer, Mary Korten, Ruud
Nadere informatieHou het eenvoudig Effectief communiceren in organisaties
Hou het eenvoudig 30-09-2008 09:10 Pagina 1 Hou het eenvoudig Effectief communiceren in organisaties Hou het eenvoudig 30-09-2008 09:10 Pagina 2 Hou het eenvoudig 30-09-2008 09:10 Pagina 3 Arie Quik Hou
Nadere informatiewijzer centrum voor ambulante behandeling van Amsta
wijzer centrum voor ambulante behandeling van Amsta Wie zijn we? Wijzer is het centrum voor ambulante behandeling van Amsta (voorheen DkJ). Wijzer biedt expertise op het gebied van ondersteuning en behandeling
Nadere informatieBehandeling van ouderen in de eerste lijn
Behandeling van ouderen in de eerste lijn Lucinda Meihuizen, GZ psycholoog Bestuurslid sectie ouderenpsychologen NIP Zorgpartners Midden-Holland en Samenwerkende psychologen Alphen a/d Rijn Agenda workshop
Nadere informatieZorgprogramma Angststoornissen
Zorgprogramma Angststoornissen Doelgroep Het Zorgprogramma Angststoornissen is bedoeld voor volwassenen die een angststoornis hebben. Mensen met een angststoornis hebben last van angsten zonder dat daar
Nadere informatieAmbulante behandeling
Ambulante behandeling Ouderen Ambulante behandeling Mondriaan Ouderen geeft behandeling aan mensen met psychische en psychiatrische problemen vanaf de derde levensfase. Mondriaan Ouderen heeft verschillende
Nadere informatieDe hybride vraag van de opdrachtgever
De hybride vraag van de opdrachtgever Een onderzoek naar flexibele verdeling van ontwerptaken en -aansprakelijkheid in de relatie opdrachtgever-opdrachtnemer prof. mr. dr. M.A.B. Chao-Duivis ing. W.A.I.
Nadere informatieProbleemgedrag beter duiden en behandelen. Aanvullende diagnostiek en specialistische behandeling
Probleemgedrag beter duiden en behandelen. Aanvullende diagnostiek en specialistische behandeling Oorzaken achter complexe problematiek achterhalen. Aanvullende diagnostiek en specialistische behandeling
Nadere informatieHORECA EN BAKKERIJ REKENEN IN DE KEUKEN EN DE BAKKERIJ TENDENS WERKBOEK REKENEN IN DE KEUKEN EN DE BAKKERIJ
HORECA EN BAKKERIJ REKENEN IN DE KEUKEN EN DE BAKKERIJ TENDENS WERKBOEK REKENEN IN DE KEUKEN EN DE BAKKERIJ BASISBEROEPSGERICHTE LEERWEG KADERBEROEPSGERICHTE LEERWEG. Colofon Uitgeverij: Edu Actief b.v.
Nadere informatieDESKUNDIG AAN HET WERK. Vergroten van kennis over psychiatrie en psychische gezondheid bij volwassenen
DESKUNDIG AAN HET WERK Vergroten van kennis over psychiatrie en psychische gezondheid bij volwassenen 2 INHOUDSOPGAVE PAGINA Kennis over psychische problemen nodig?! 4 Praktische informatie 5 Zicht op
Nadere informatiePMT EN CBT-E 28/11/2018 PMT EN EETSTOORNISSEN CBT-E
Psychologiepraktijk Rekkers PMT EN CBT-E amarum De inzet van Psychomotorische therapie(pmt) interventies binnen Enhanced Cognitive Behaviour Therapy (CBT-E) Werkveldgroep eetstoornissen Sonja Schreurs
Nadere informatie0629606863 utrecht@ziemijnederland.nl maikelstaring@gmail.com
Curriculum Vitae PERSOONSGEGEVENS Naam Maikel Staring Adres Ondiep 196 Utrecht Telefoon Email Nationaliteit Nederlands Geboortedatum 30-05-1987 0629606863 utrecht@ziemijnederland.nl maikelstaring@gmail.com
Nadere informatiePersoonlijkheidsstoornissen
Persoonlijkheidsstoornissen cluster Zuid-Hollandse Eilanden informatie voor verwijzers Inleiding Het cluster Zuid-Hollandse Eilanden is actief in de regio Voorne-Putten, Goeree-Overflakkee en de Hoekse
Nadere informatiePERSOONSGEGEVENS Naam Maikel Staring Praktijkadres Wittevrouwenkade 4 3512 CR Utrecht Telefoon Email Nationaliteit Nederlands Geboortedatum 30-05-1987 0629606863 utrecht@ziemijnederland.nl Curriculum Vitae
Nadere informatieThemabijeenkomst CCUVN 14 september 2017 Vermoeidheid en pijn bij IBD
Themabijeenkomst CCUVN 14 september 2017 Vermoeidheid en pijn bij IBD Vermoeidheid en pijn bij IBD Behandelmogelijkheden Medische Psychologie Hanneke Robben Klinisch Psycholoog-Psychotherapeut IBD en vermoeidheid/pijn
Nadere informatieEen eigen bedrijf beginnen
9 Een eigen bedrijf beginnen Naam:... Klas:... Colofon Uitgeverij: Uitgeverij Edu Actief b.v. Meppel Auteur: Arie Reijn Redactie: Uitgeverij Edu Actief b.v. Meppel Inhoudelijke redactie: Arie Reijn, Ingrid
Nadere informatieCognitieve gedragstherapie een effectieve psychotherapie
Cognitieve gedragstherapie een effectieve psychotherapie Informatie voor mensen die hun probleem willen aanpakken 2 3 Cognitieve gedragstherapie Een effectieve psychotherapie In deze brochure kunt u lezen
Nadere informatieWie zijn wij? Wie bent u? Waar bent u werkzaam? Welke setting en sector? Wat wilt u leren van deze workshop?
Wat kunt U daarmee? Alwies Hendriks, psychomotorisch therapeut Margje Mahler, ouderenpsycholoog Wie zijn wij? Wie bent u? Waar bent u werkzaam? Welke setting en sector? Wat wilt u leren van deze workshop?
Nadere informatieZorgmodule Individuele Psychomotorische Therapie (IPMT)
Zorgmodule Individuele Psychomotorische Therapie (IPMT) Zorgaanspraak: Zorgaanbieder: Jeugdhulp Accommodatie Zorgaanbieder Individueel Entréa HULPVRAAG Doelgroepen De doelgroep bestaat uit normaal begaafde
Nadere informatiehandel en verkoop thema marketing
4662_HV_WB_7_marketing_b 13-05-2005 10:50 Pagina 1 handel en verkoop thema marketing Basisberoepsgerichte leerweg 4662_HV_WB_7_marketing_b 13-05-2005 10:50 Pagina 2 colofon Uitgeverij: Edu Actief b.v.
Nadere informatieHandreiking signalering en begeleiding GGZ-problematiek bij diabetes
Handreiking signalering en begeleiding GGZ-problematiek bij diabetes September 2017 Handreiking signalering en begeleiding GGZ-problematiek tgv diabetes 1 Vooraf Patiënten met diabetes kampen met veel
Nadere informatieRecreatief Frontoffice. GOE Verhuur en verkoop van producten en diensten. Instructie-/werkboek
Recreatief Frontoffice GOE Verhuur en verkoop van producten en diensten Instructie-/werkboek Colofon Uitgeverij: Edu Actief b.v. Auteur: Perry van Milt Redactie: Edu Actief b.v. Eindredactie: Edu Actief
Nadere informatieSpreken en gesprekken voor 1F
NEDERLANDS Spreken en gesprekken voor 1F Deel 2 van 5 Colofon Auteur: Hanneke Molenaar Inhoudelijke redactie: Ina Berlet Redactie: Edu Actief b.v. Vormgeving: Crius Group Illustraties: Edu Actief b.v.
Nadere informatieTRAUMA EN LVB. Kajak werkcafé 13 mei Carina van Kregten Pluryn/Intermetzo
TRAUMA EN LVB Kajak werkcafé 13 mei 2019 Carina van Kregten Pluryn/Intermetzo Waar staan we?? In ontwikkeling: handreiking trauma en LVB: Kajak In ontwikkeling: richtlijn trauma-gerelateerde problemen:
Nadere informatiePersoonlijkheidsstoornis Cluster C
Persoonlijkheidsstoornis Cluster C Deze folder geeft informatie over de diagnostiek en behandeling van cluster C persoonlijkheidsstoornissen. Wat is een cluster C Persoonlijkheidsstoornis? Er bestaan verschillende
Nadere informatieOnderzoek Beweging in trauma
Onderzoek Beweging in trauma Een exploratief onderzoek naar het effect van psychomotorische therapie in de stabilisatiefase van de behandeling van patiënten met complex trauma RAAK-onderzoeksteam: Dr.
Nadere informatieTaal op niveau Spelling en grammatica Op weg naar niveau
Taal op niveau Spelling en grammatica Op weg naar niveau 1F Naam: Groep: Uitgeverij: Edu Actief b.v. Meppel Auteur: Annemieke Struijk Redactie: Edu Actief b.v. Meppel Vormgeving: Edu Actief b.v. Meppel
Nadere informatieSamen. Ontspannen. Eenheid tussen lichaam en geest
Samen Ontspannen Eenheid tussen lichaam en geest 1 Folder Cursus Speels Ontspannen Een goed begin van het weekeinde met een uur ontspanning in Landsmeer Hanneke Heij Mindful of Mindfull? Hoe zou het zijn
Nadere informatieBoekhouden - Rekenvaardigheid
Boekhouden - Rekenvaardigheid Colofon Uitgeverij: Edu Actief b.v. Meppel Auteurs: E. Lockefeer, R. van Midde, A. Schouten Redactie: Edu Actief b.v. Meppel Inhoudelijke redactie: J. Benneker, R. van Midde
Nadere informatiePrivaatrechtelijke Bouwregelgeving Editie 2013
Privaatrechtelijke Bouwregelgeving Editie 2013 Privaatrechtelijke Bouwregelgeving Editie 2013 samengesteld door: prof. mr. dr. M.A.B. Chao-Duivis ISBN 978-90-78066-82-8 NUR 822 2013, Stichting Instituut
Nadere informatiePrOmotie. Cultuur en Maatschappij. Werkboek Huur een huis
PrOmotie Cultuur en Maatschappij Werkboek Huur een huis Colofon Auteurs: Onder redactie van: Met dank aan: Vormgeving: Illustraties: Drukwerk: Gerda Verhey, Ruud Drupsteen, Caroline van den Kommer, Mary
Nadere informatieMandala orakelboek. Levensvragen, overwegingen en affirmaties
Mandala orakelboek Levensvragen, overwegingen en affirmaties Colofon ISBN: 978 90 8954 139 0 1e druk 2009 Raoul de Haan Exemplaren zijn te bestellen via de boekhandel of rechtstreeks bij de uitgeverij:
Nadere informatiehandel en administratie thema inkomende goederen
4611_HA_WB_4_inkomend_k 14-06-2005 13:58 Pagina 1 handel en administratie thema inkomende goederen Kaderberoepsgerichte leerweg 4611_HA_WB_4_inkomend_k 14-06-2005 13:58 Pagina 2 colofon Uitgeverij: Edu
Nadere informatiehandel en verkoop thema materialenleer
handel en verkoop thema materialenleer colofon Uitgeverij: Auteurs: Redactie: Inhoudelijke redactie: Vormgeving: Drukker: Edu Actief b.v. Meppel A. Bosma, J. Crins, R. Heynen, R. Hoogstraten, H. Kamerbeek,
Nadere informatieTOERISME & RECREATIE RECREATIEMEDEWERKER TENDENS HTRV WERKBOEK RECREATIEMEDEWERKER BASISBEROEPSGERICHTE LEERWEG KADERBEROEPSGERICHTE LEERWEG
TOERISME & RECREATIE RECREATIEMEDEWERKER TENDENS HTRV WERKBOEK RECREATIEMEDEWERKER BASISBEROEPSGERICHTE LEERWEG KADERBEROEPSGERICHTE LEERWEG Colofon Uitgeverij: Uitgeverij Edu Actief b.v. Meppel Auteur:
Nadere informatiehandel en administratie automatisering in de economie
handel en administratie automatisering in de economie Basisberoepsgerichte leerweg Kaderberoepsgerichte leerweg Toon Bolk Caroline Kok Teun de Lange Joke van Lienen colofon Uitgeverij: Edu Actief b.v.
Nadere informatieCopyright SBR, Rotterdam
Het doel van de Stichting is het coördineren, stimuleren en begeleiden van speurwerk op het gebied van de bouwvoorbereiding, de bouwtechniek en de bedrijfstechniek in de bouwnijverheid, alsmede de yerbreiding
Nadere informatieLichaamsbewustzijn bij kinderen met psychiatrische problematiek
Lichaamsbewustzijn bij kinderen met psychiatrische problematiek Workshop GNOON n.a.v. Onderzoek Master Daphne Uphof & Maloe Hofland Introductie Maloe Hofland Kind en Jeugd ambulant Master PMT Daphne Uphof
Nadere informatiePrOmotie. Cultuur en Maatschappij. Werkboek De Nederlandse staat
PrOmotie Cultuur en Maatschappij Werkboek De Nederlandse staat Colofon Auteurs: Onder redactie van: Met dank aan: Vormgeving: Illustraties: Drukwerk: Gerda Verhey, Mieke de Jager Ina Berlet (SLO), Enschede
Nadere informatiePostmaster opleiding psychosociale oncologie
Postmaster opleiding psychosociale oncologie mensenkennis Door de rollenspellen kon ik een betere verbinding maken tussen de theorie en de praktijk. Psychosociale oncologie Professionals die met oncologiepatiënten
Nadere informatieBOBBI EDEN HAKEN IEDEREEN KAN. Stap voor stap en met humor leert Bobbi ook jou grappige en schattige UKKEPUKKI S haken!
BOBBI EDEN IEDEREEN KAN HAKEN Stap voor stap en met humor leert Bobbi ook jou grappige en schattige UKKEPUKKI S haken! BOBBI EDEN IEDEREEN KAN HAKEN 2 COLOFON Dit boek is gepubliceerd door Kosmos Uitgevers
Nadere informatieG e l o o f i s... 6 GELOOF IS... 1
GELOOF IS... 1 2 3 GELOOF IS Copyright 1994 by Pamela Reeve Originally published in the U.S.A. under the title FAIT H IS by: Pamela Reeve Published by Multnomah Publishers, Inc. 204 W. Adams Ave., PO Box
Nadere informatieHeb erbarmen Heer, heb erbarmen. Droeve avonturen in de Geestelijke Gezondheidszorg
Heb erbarmen Heer, heb erbarmen Droeve avonturen in de Geestelijke Gezondheidszorg Heb erbarmen Heer, heb erbarmen Droeve avonturen in de Geestelijke Gezondheidszorg Prof. dr. Kees Hoogduin CCD Uitgevers
Nadere informatieHORECA KOK NAGERECHTEN II TENDENS HTRV WERKBOEK NAGERECHTEN II BASISBEROEPSGERICHTE LEERWEG KADERBEROEPSGERICHTE LEERWEG
HORECA KOK NAGERECHTEN II TENDENS HTRV WERKBOEK NAGERECHTEN II BASISBEROEPSGERICHTE LEERWEG KADERBEROEPSGERICHTE LEERWEG Colofon Uitgeverij: Uitgeverij Edu Actief b.v. Meppel Auteur: Perry Bron, Uitgeverij
Nadere informatiePrOmotie. Rekenen en Wiskunde. Werkboek Meten 1
PrOmotie Rekenen en Wiskunde Werkboek Meten 1 Colofon Auteurs : Martin Langeler, Harry Bruinsma Onder redactie van : Ad van der Hoeven Met dank aan : Ton Milatz Tekstredactie : Y-Publicaties Vormgeving
Nadere informatiePrOmotie. Cultuur en Maatschappij. Werkboek Tijd voor jezelf
PrOmotie Cultuur en Maatschappij Werkboek Tijd voor jezelf Colofon Auteurs: Onder redactie van: Met dank aan: Vormgeving: Illustraties: Drukwerk: Mieke van Wieringen, Caroline van den Kommer Ina Berlet
Nadere informatieadministratie afdeling calculatie
administratie afdeling calculatie colofon Uitgeverij: Edu Actief b.v. Meppel Auteurs: A. Bosma, J. Bijlsma, P.F.C. Croese, M. van Esch, J.M. van der Steeg Redactie: Edu Actief b.v. Meppel Inhoudelijke
Nadere informatieVoorbereiden op de BPV
Voorbereiden op de BPV Colofon Edu Actief b.v. Postbus 1056 7940 KB Meppel 0522-235235 service@edu-actief.nl www.edu-actief.nl Auteur: Eindredactie: Titel: Klaas Praat Edu Actief b.v. Voorbereiden op de
Nadere informatieMinor Psychomotorische Therapie
Minor Psychomotorische Therapie 2017-2018 I Hier vind je de beschrijvingen van de vakken in de minor. Meer inhoudelijke informatie over de minor vind je op minor.vu.nl. II Inhoudsopgave Vak: Klinische
Nadere informatieTaal op niveau Schrijven niveau 1F
Taal op niveau Schrijven niveau 1F Naam: Groep: Uitgeverij: Edu Actief b.v. Meppel Auteur: Annemieke Struijk Redactie: Edu Actief b.v. Meppel Inhoudelijke redactie: Jos Schuurman Vormgeving: Edu Actief
Nadere informatieBPV-katern Ondernemen
BPV-katern Ondernemen Colofon Uitgeverij: Edu Actief b.v. Meppel Auteur: R. van Midde Redactie: Edu Actief b.v. Meppel Inhoudelijke redactie: R. van Midde Vormgeving: Edu Actief b.v. Meppel Drukwerk: Titel
Nadere informatiePrOmotie. Informatiekunde. Werkboek Verdieping computergebruik
PrOmotie Informatiekunde Werkboek Verdieping computergebruik Colofon Auteurs: Onder redactie van: Met dank aan: Tekstredactie: Vormgeving: Illustraties: Drukwerk: Henk van Lienen, Joke van Lienen (Smartsoft)
Nadere informatieOmgaan met een seksueel probleem
Omgaan met een seksueel probleem Van A tot ggz De boeken in de reeks Van A tot ggz beschrijven niet alleen oorzaak, verloop en behandeling van de onderhavige problemen, maar geven ook antwoord op de vraag
Nadere informatie