Aarde Water Kooldioxide (CO2)

Maat: px
Weergave met pagina beginnen:

Download "Aarde Water Kooldioxide (CO2)"

Transcriptie

1 15 Oktober 2009 Lezing Rotary: Klimaat veranderingen Beste Vrienden Anderhalf jaar geleden kreeg ik een boek aangereikt met als titel De laatste generatie van Fred Pearce. In de vakantie van 2008 heb ik dit boek gelezen en het boeide mij zo dat ik het nadien nog twee keer gelezen heb. Sinds die tijd heb ik alles wat ik vinden kon over dit onderwerp bestudeerd en heb enkele maanden voorbereiding gedaan voor de lezing die ik van vandaag wil geven. Het onderwerp is: Klimaat veranderingen, hoe worden ze veroorzaakt en wat doen we er aan. Het zou te ver gaan alle factoren van klimaatveranderingen hier vandaag te behandelen. Ik ben bang dat het dan wel een latertje zou worden. Daarom wil ik me beperken tot de meest belangrijkste oorzaken en conclusies uit de studie. Wat is er met het klimaat op deze planeet aan de hand en zijn wij werkelijk de laatste generatie? Maar eerst enkele klimaatveranderingen in het verleden: De wereld heeft van het begin van haar ontstaan 5 miljard jaar geleden vele klimaatveranderingen gekend. 3 miljoen jaar geleden vormde zich na een lange warmte periode de eerste ijskap op de Noordpool welke een periode inluidde van regelmatige ijstijden. De laatste ijstijd begon 100 duizend jaar geleden en kwam 16 duizend jaar geleden horten en stoten aan zijn eind. 14,5 duizend jaar geleden stijgt de zeespiegel 20 meter in een periode van 400 jaar ten gevolgen van de opwarming van de aarde jaar geleden is er een terugkeer naar omstandigheden van de ijstijd wat verscheidene honderden jaren duurt jaar geleden valt de Sahara plotseling droog. 700 tot 150 jaar geleden hebben we op het noordelijk halfrond een Kleine ijstijd met een piek in het jaar Sinds 1938 levert de wetenschapper Guy Callender de eerste bewijzen van een stijging van het kooldioxidegehalte in de atmosfeer. En sinds 1970 begint een krachtige wereldwijde opwarming van de aarde die sindsdien doorzet en zeker het gevolg is van de snelstijgende uitstoot van kooldioxide. Als gevolg van de opwarming van de aarde hebben we in 2003 in Europa een hittegolf die aan mensen het leven kost. De laatste jaren smelt het zee-ijs rond de Noord en de Zuidpool dramatisch. Hoe neemt de natuur wraak op het broeikaseffect? 1

2 Aarde Onze planeet aarde bestaat uit een bol met een diameter van km. Het binnenste gedeelte van de aarde heeft een kern bestaande uit ijzer, uit wat nikkel en andere elementen. Je kunt de kern onderverdelen in twee lagen, de binnenkern en de buitenkern. De binnenkern is vast, omdat de druk binnenin zo groot is dat het metaal ondanks de hoge temperaturen van 5000 ºC niet kan smelten. De buitenkern is, door de hoge temperatuur, vloeibaar en ongeveer 2200 km dik. Doordat de aarde draait, spint de buitenkern om de binnenkern en daardoor ontstaat het magnetisme van de aarde. Rondom de aarde bevindt zich de atmosfeer welke onder te verdelen is in Troposfeer, Stratosfeer, Thermosfeer en de Exosfeer. Water Het aardoppervlak bestaat voor een groot gedeelte uit water. Water komt in de natuur voor in de drie verschillende hoofdfasen, als vloeistof, als vaste stof en als gas. Water in vloeibare vorm bedekt 71% van de Aarde. De oppervlakte bedraagt 344 miljoen km², en de gemiddelde diepte ca 4000 m. Water in vaste stof komt in hoofdzaak voor in ijskappen. Een ijskap is een aaneengesloten ijsmassa van grote omvang. Op Aarde bevinden zich twee grote ijskappen, te weten de Groenlandse ijskap en de Antarctische ijskap. Daarnaast bevinden zich op Aarde nog talloze kleinere ijskappen, Deze ijslagen worden gevormd door neerslag in vaste vorm en kunnen over een termijn van honderdduizenden jaren worden opgebouwd; Vorming en smelten van de grote ijslagen hebbent een grote invloed op het klimaat van onze planeet: De Antarctische ijskap is 12 miljoen km2 groot, en bevat 29 miljoen km3 ijs. De Groenlandse ijskap is 1,7 miljoen km2 in oppervlakte, en heeft een inhoud van circa 3 miljoen km. Het zeespiegelequivalent, d.w.z. de hoeveelheid zeespiegelstijging bij afsmelten van de volledige ijskappen, is ongeveer 68 meter. Het ijs van een ijskap kan zeer dik worden. De gemiddelde ijsdikte op de Groenlandse ijskap is ruim 3 km, die van Antarctica bijna 4 km. Water als gasvorm komt voor als waterdamp in wolken in de Troposfeer. Water is altijd in beweging in een waterkringloop op aarde. Water verdampt door opwarming en gaat over in waterdamp. Als zoetwater komt het in de vorm van regen terug op aarde in meren rivieren en oceanen. De totale hoeveelheid water op aarde blijft steeds het zelfde. Kooldioxide (CO2) De tweede belangrijke verbinding op aarde is Kooldioxide (CO2) en is een kleurloos en reukloos gas dat van nature in de atmosfeer voorkomt. Evenals water heeft kooldioxide ook een kringloop op aarde. Kooldioxide ligt in zinkputten opgeslagen op aarde in het groen van bomen, bossen en planten. In olie en kolen en turf onder de grond en in planton in de oceanen. De atmosfeer van de aarde bevat tegenwoordig ongeveer 383 ppm (part per miljoen) koolstofdioxide (jan 2007). Deze concentratie neemt jaarlijks toe. Dit wordt 2

3 voornamelijk veroorzaakt door het grootschalige gebruik van fossiele brandstoffen, maar ook ontbossing speelt een rol. Voor het begin van de Industriële revolutie was de concentratie ongeveer 280 ppm. De toename van de hoeveelheid koolstofdioxide in de atmosfeer speelt een belangrijke rol bij de opwarming van de Aarde. Kooldioxide wordt gebruikt door planten in de fotosynthese. Hierbij wordt door planten water en koolstofdioxide opgenomen en in glucose vastgelegd terwijl de zuurstof (O2) weer terug aan de lucht wordt afgegeven. Voor dit proces is energie nodig die door de zon wordt geleverd. In kassen wordt het gas als een soort bemesting van de planten gebruikt: bij aanwezigheid van meer Co2 groeien veel planten sneller. Dieren doen het omgekeerde van wat planten doen. Zij ademen zuurstof in en kooldioxide uit, die bij de verbranding van energiehoudende voedingsstoffen (vetten en koolhydraten) in het lichaam vrijkomt. Ook de energie komt daarbij weer vrij. De eenvoudigste manier om kooldioxide te maken is, door verbranding van koolstof (bijvoorbeeld houtskool). Het komt in grote hoeveelheden vrij bij de verbranding van fossiele brandstoffen. Dit proces is voor de mensheid een van de belangrijkste energiebronnen. Doordat kooldioxide infrarode straling absorbeert vermindert het de uitstraling richting de ruimte van zonnewarmte die de aarde bereikt. Dit wordt het broeikaseffect genoemd. Gebleken is dat de concentratie CO2 in de lucht sinds de industriële revolutie toeneemt. De toename van CO2 wordt voornamelijk veroorzaakt door de verbranding van fossiele brandstof. Volgens vrijwel alle deskundigen neemt het broeikaseffect toe als gevolg van de toegenomen kooldioxide-concentratie (het zgn. versterkte broeikaseffect). In november 2007 stelde het IPCC dat kooldioxide van door de mens veroorzaakte emissies, het belangrijkste broeikasgas is. Weliswaar zijn er andere gassen met een sterkere broeikaswerking, maar de hoeveelheid uitgestoten koolstofdioxide zorgt ervoor dat kooldioxide momenteel de belangrijkste bijdrage levert aan de toename van het broeikaseffect. Door de sterke toename van het broeikaseffect door de uitstoot van CO2 in de atmosfeer kan de warmte van de aarde van de zon afgegeven aan de aarde niet vrij de ruimte in stromen. De temperatuur op aarde is altijd stabiel geweest. De laatste 10 jaren is de gemiddelde temperatuur echter met 0,6 graden gestegen. Dat lijkt misschien erg weinig maar dat is voor de gemiddelde temperatuur op aarde heel veel. Het is net de kritische grens waarop diverse natuurkundige reacties op de aarde worden geactiveerd of stilgelegd. Permafrost. In West- Siberië bevinden zich veenmoerassen die een miljoen vierkante kilometers beslaat. Een gebied net zo groot als Frankrijk en Duistland bij elkaar. Vanaf het ontstaan van deze moerassen heeft het moeras dat aan de oppervlakte groeide langzaam gigantische hoeveelheden koolstof uit de atmosfeer geabsorbeerd. Men 3

4 noemt dit Permafrost. Omdat het daar koud is ontbind de vegetatie praktisch niet en vormt een dikke bevroren massa. Waarschijnlijk een kwart van alle koolstof die na de ijstijden door de bodem is geabsorbeerd bevindt zich daar. De vrees is nu dat door de opwarming dit moeras gaat ontdooien en dat de koolstof vrij komt. In de moerassen is geen zuurstof en zullen ze bij ontdooiing methaan produceren. Methaan (CH4) is een krachtig snelwerkend broeikasgas, honderd maal sterker dan kooldioxide. De snelle uitstoot van dit gas in de atmosfeer werkt als een tsunami en zal de hele planeet aarde vele graden opwarmen. Sinds 2005 zijn enorme gebieden van deze permafrost gaan smelten en ontstaan er in de bevroren moerassen plotseling poelen en meren. De totale permafrost gebieden op aarde bevatten ca 450 miljard ton koolstof. Als deze gaat smelten en de koolstof in de vorm van kooldioxide vrijkomt, zal de wereldtemperatuur met nog eens 3 graden C extra stijgen. Als het echter in één keer vrijkomt in methaan dan kan de wereld temperatuur zelfs tientallen graden stijgen. Dat is misschien een onwaarschijnlijk scenario, maar toch dienen we daar rekening mee te houden. Branden in Borneo Eind 1997 zorgde een intense El Nino in de Stille oceaan dat de stormwolken die normaliter regen naar Borneo brengen, werden tegengehouden. De regenwouden van Borneo droogden in korte tijd uit en er ontstonden gigantische bosbranden. Het werden de grootste bosbranden in de geschiedenis van de mensheid. De rook verspreide zich over duizenden kilometers. Vliegtuigen storten neer, schepen botsten op elkaar en in de naburige landen Maleisië en Thailand lagen de ziekenhuizen vol met slachtoffers van longaandoeningen. Niet alleen de bomen branden maar ook het veenmoeras diep in de grond. Deze bosbranden stootten ruwweg 2 miljard ton kooldioxide in de atmosfeer. Dat was zo n 40 procent van alle uitstoot van fossiele brandstoffen in dat jaar. Nog steeds gaan elk jaar boeren op Borneo door met het oerwoud platbranden om landbouwgrond te winnen. In 2002 en 2003 blijkt uit satelliet foto s dat op dat moment 5 miljoen hectare van het moerasbos in brand stond. De branden toonden aan dat kleine gebieden een enorme invloed kunnen hebben op de wereldwijde koolstof balans. De bioreservoirs van kooldioxide kunnen de meest explosieve uitstoters van het gas worden. Amazonewoud Het Amazonewoud in Zuid Amerika is het grootste bioreservoir voor kooldioxide op het landoppervlak van de aarde. De bomen bevatten ongeveer 70 miljard ton koolstof en de bodem misschien wel net zo veel. Dat is ongeveer twintig jaar menselijke uitstoot van fossiele brandstoffen. Het is ook de motor van het wereldklimaatsysteem, omdat het zowel warmte als vocht in omloop brengt. De helft van de regendruppels komen nooit op de grond maar verdampen terug in de lucht. Gezien het feit dat verschillende klimaatmodellen een toename van de droogte in de Amazone voorspellen, zijn de implicaties voor de veelzijdige ecosystemen somber. Door de huidige branden in het regenwouden komen nu jaarlijks al ongeveer 200 miljoen toon koolsof vrij wat veel meer is dan het woud jaarlijks absorbeert. Door de toename van de kooldioxide-uitstoot in de komende decennia zal het Amazonegebied steeds droger worden en op hun beurt de drempelwaarden creëren waarboven branden ontstaan. Klimaatverandering kan het woud in een paar jaar vernietigen. Sommige onderzoekers denken dat het hele ecosysteem wel eens dicht bij een omslagpunt zou kunnen liggen. Het hele regenwoud kan letterlijk in een woestijn veranderen. Als 4

5 het Amazoneregenwoud brandt zal het als gevolg hebben dat ook Europa verdroogt en zou de Sahara wel weer eens groen zou kunnen worden. De Oceanische transportband De oceanische transportband is een krachtige noordelijke stroom, De Golfstroom, die warm, zout water van het zuiden van de Atlantische Oceaan door de tropen naar het verre noorden voert. In het noorden van de Atlantische oceaan koelt het water af, vooral in de winter, als gevolg van de snijdende wind die van het Canadese vasteland en Groenland aan komt waaien. Door die afkoeling stijgt de dichtheid van het water, een proces dat nog versterkt wordt door ijsvorming, dat zoetwater aan de zee onttrekt, waardoor het achtergebleven zeewater nog zouter en dus zwaarder wordt. Uiteindelijk zinkt het zwaardere water naar de zeebodem. Vandaar begint het aan een reis zuidwaarts over de zeebedding naar het uiterste zuiden van de Atlantische Oceaan, waar het gezelschap krijgt van een stroming koud zout water dat rondom de Zuidpool naar de zeebodem zakt. Daarna gaat de transportband oostwaarts door de Indische en Stille Oceaan, om na ongeveer duizend jaar in het zuiden van de Atlantische Oceaan weer aan de oppervlakte te komen en weer noordwaarts te stromen in de vorm van de Golfstroom, die vervolgens weer in de Noordelijke IJszee naar de bodem zinkt. De stroming heeft velerlei functies. Hij brengt warm water van de tropen naar de poolstreken, mengt het zeewater en zorgt mede voor uitwisseling van kooldioxide tussen de atmosfeer en de oceanen. De transportband is verantwoordelijk voor het aan en uitschakelen van ijstijden. Wanneer de transportband langzamer stroomt of zelfs uitschakelt word het in het noorden kouder. Wanneer deze warmer water aanvoert wordt het in het noorden warmer en smelt het ijs. De Oceanische transportband is één van de belangrijke oorzaak dat de ijskap in Groenland aan het smelten is. Antarctica Er was eens een tijd dat iedereen het ijs van de Zuidpool beschouwde als zo ongeveer de meest betrouwbare ijsmassa op aarde. De twee ijskappen die de Zuidpool bedekken zijn enorm. De kleinste van de twee, de West-Antarctische ijskap, beslaat rond de 4 miljoen kilometer. Hij is kwetsbaar omdat hij niet als zijn oosterbuur op het droge ligt. Hij balanceert op een archipel van grotendeels onderwater gedrukte bergen. De oceaanstromingen gaan onder zijn ijsplaten door. De temperatuur van het zeewater is dicht bij het vriespunt. Het risico is, als de zee maar iets warmer wordt, de ijsplaten dan door het smelten van hun ankerplaats loskomen. Het merendeel van de ijskap zal dan binnen een eeuw verdwijnen. Opwarming van 5 graden C is al voldoende om het hele proces op gang te brengen. Op delen van het continent is de temperatuur inmiddels al 2 graden gestegen. De West/Antarctische ijskap draineert zich door 5 grote gletsjers. De twee grootste gletsjers lozen het water in de baai van Pine Island en de Thwaites. Nasa meldde in 2004 dat de twee gletsjers 250 kubieke kilometer ijs per jaar in de Pine Island Bay dumpen. In een jaar met zware sneeuwval wordt er echter maar 160 kubieke kilometer toegevoegd. De gletsjers worden elk jaar breder. Als de gletsjers Pine Island en Thwaites op een ramp afstevenen, dan heeft dat wereldwijde consequenties. Samen draineren ze een gebied dat genoeg ijs bevat om de zeespiegel over de hele wereld met 1 tot 2 meter te doen stijgen. De beide gletsjers 5

6 zijn nu al de grootste oorzaak van de zeespiegel stijging in de wereld. Er is zelfs een kans dat de West-Antartische ijskap het de komende eeuw helemaal begeeft en de zeespiegel met 6 meter stijgt. De Oost-Antarctische ijskap is de grootste en dikste ijsplak op aarde. In het onwaarschijnlijke geval dat deze volledig zou smelten, zou de zeespiegel met 50 meter stijgen. Maar hij ligt er al 20 miljoen jaar en lijkt tot nu toe vrij stabiel. In maart 2002 veranderde het landschap van de Zuidpool op de meest dramatische wijze. Aan de kust van het Antarctische Schiereiland brak een ijsplaats af ter grote van Luxemburg van 200 meter dik die al duizenden jaren aan het schiereiland had vastgezeten. Hij viel in duizenden stukken, allemaal reusachtige ijsbergen die de zuidelijke oceaan indreven. Doordat de ijsplaat voor het grootste gedeelte onder water zat had het geen gevolgen voor de zeespiegel stijging. De afbrokkeling geeft echter wel aan hoe kwetsbaar de ijskappen op Antarctica zijn. Groenland De Groenlandse ijskap bevat grote hoeveelheden opeengepakt sneeuw van zo n 3 kilometer hoog die is overgebleven van de laatste ijstijd. Door de opwarming van het zeewater in het noorden brokkelen de ijskappen sterk af. Dit zijn maar slechts enkele voorbeelden van wat er met het klimaat aan de hand is. IPPC Het IPCC of het Intergovernmental Panel on Climate Change is een organisatie van de Verenigde Naties, opgericht in 1988, om de risico's van klimaatverandering te evalueren. Het panel bestaat uit honderden experts uit de hele wereld, vanuit universiteiten, onderzoekscentra, ondernemingen, milieuorganisaties en andere organisaties. Het IPCC doet zelf geen onderzoek, maar evalueert onderzoek dat is gepubliceerd in wetenschappelijke tijdschriften. Sinds zijn oprichting heeft het IPCC een reeks rapporten gepubliceerd die gelden als referentiewerken voor beleidsmakers, wetenschappers, studenten en andere specialisten. Deze rapporten hebben een grote invloed in het milieubeleid van vele regeringen. Deze rapporten komen om de 4 à 5 jaar uit. Het laatste rapport is in verschillende delen uitgekomen op 7 oktober 2007 in Oslo. De belangrijkste conclusies uit IPCC-rapport 2007 zijn: Klimaatverandering is moeilijk te meten en voorspellen, maar enkele zaken zijn wel al erg zeker en de belangrijkste daarvan zijn: 11 van de 12 warmste jaren sinds 1850 vallen in de laatste 12 jaar. De Aarde is in de afgelopen eeuw bijna 0,76 C warm er geworden en daar zal in de komende eeuw nog 1,1 tot 6,4 C bij komen, on der andere afhankelijk van welke maatregelen genomen zullen worden. De oceanen hebben meer dan 80% van de toegenomen warmte in het klimaatsysteem geabsorbeerd, waardoor het zeewater is gaan uitzetten. 6

7 Daardoor is in de 20e eeuw het zeeniveau wereldwijd met 17 cm gestegen. In de komende eeuw zal de zeespiegel daar bovenop nog 18 tot 59 cm stijgen en doordat de oceanen warmte zullen blijven opnemen zal de uitzetting nog eeuwen doorgaan. Die stijging kan nog hoger uitvallen door verdere afkalving van de ijskappen van Groenland en Antarctica (die in de laatste jaren sterk is toegenomen). Verandering in de stralingsforcering tussen 1750 en De grootste bijdragen komen van kooldioide en methaan. De grootse onzekerheden komen van fijn stof en de invloed van wolken. De opwarming is vooral het gevolg van de uitstoot van broeikasgassen als kooldioxide (CO 2 ) en methaan (CH 4 ). De concentraties van die gassen in de atmosfeer zijn momenteel de hoogste in minstens jaar. Dit is vooral het gevolg van menselijk handelen, vooral door verbranding van fossiele brandstoffen, maar ook door landbouw, veeteelt en landgebruik. De invloed van variaties in zonnestraling (waar sommigen het aan wijten) is relatief klein. De CO 2 -concentratie in de atmosfeer is sinds 1750 met 35% toegenomen. Die toename gaat in de afgelopen 10 jaar sneller dan ooit. Doordat een deel van de CO 2 oplost in de oceanen zijn die aan het verzuren. Dit heeft tot nu toe een dempend effect gehad op de opwarming, maar die buffer begint verzadigd te raken, waardoor die demping minder zal worden. Bovendien zal dit tot gevolg hebben dat een eventuele toekomstige daling van de CO 2 in de atmosfeer tegengewerkt wordt doordat het weer vrijkomt uit die buffer. In 1997 werd in de Japanse stad Kioto het Kyoto-protocol of Verdrag van Kyoto opgesteld dat de vermindering van de uitstoot van broeikasgassen moet regelen. Met het verdrag zijn industrielanden overeengekomen om de uitstoot van broeikasgassen in met gemiddeld 5,2% te verminderen ten opzichte van het niveau in Het verdrag treedt in werking als de parlementen van 55 landen, die samen 55 procent van de uitstoot van broeikasgassen veroorzaken, het hebben bekrachtigd. Op 23 oktober 2004 werd het verdrag ook in Rusland goedgekeurd. Omdat hiermee een meerderheid van de landen het verdrag heeft getekend treedt het wereldwijd in werking, 7 jaar na de overeenkomst in Kioto was opgesteld. De VS, het meest vervuilende continent, hebben het overeengekomen verdrag echter niet geratificeerd. De VS is er nog lang niet aan toe om de vele kolengestookte centrales om te bouwen naar gas. Het is echter wel vijf voor twaalf om de aarde voor de komende eeuwen te kunnen redden. Om onze kinderen in een leefbaar klimaat te kunnen laten leven moeten we nieuwe innovaties stimuleren en hier heel veel geld voor beschikbaar stellen. 7

8 Om te voorkomen dat de uitstoot in de komende vijftig jaar nog verder toeneemt en om die te stabiliseren op het huidige niveau moeten we veel meer doen. We moeten niet alleen de uitstoot stabiliseren, maar ook de feitelijke concentraties broeikasgassen in de atmosfeer, en daarvoor moeten de emissies worden teruggebracht van de huidige 7,5 miljard ton per jaar tot rond de 2 miljard ton. We kunnen daarbij kiezen uit de volgende mogelijkheden waarvan er minimaal zeven nodig zijn. Zorg overal voor efficiënte verlichting en elektrische apparaten in huizen en kantoren Verdubbel de energie-efficiënte van twee miljard auto s Bouw compacte stedelijke centra met een efficiënt openbaar vervoer, waardoor het gebruik van auto s in de toekomst halveert Zorg voor een vijftigvoudige uitbreiding van de windenergie in de hele wereld, het equivalent van twee miljoen turbines van 1 megawatt Zorg voor een vijftigvoudige uitbreiding van biobrandstoffen voor voertuigen Start een wereldwijd programma voor de isolatie van gebouwen Zet een lap grond ter grootte van New Jersey vol met zonnepanelen Verviervoudig de huidige opwekking van elektriciteit met aardgas door kolencentrales om te bouwen Vang 1600 gigawatt kooldioxide-uitstoot van aardgascentrales af en sla die op Stop de ontbossing wereldwijd en beplant een stuk land ter grootte van India met nieuwe bomen Verdubbel de capaciteit van kernenergie Veertienvoudig de wereldwijde toepassing van duurzame akkerbouw om de opslag van koolstof in de bodem te vergroten. Zelf denk ik nog meer aan de oplossing waarbij CO2 wordt opgevangen van industrieschoorstenen, energie centrales, auto s, schepen, treinen en vliegtuigen. We zullen CO2 moeten afvoeren gelijk we ons vuile water afvoeren door de riolering. Wetenschappers van UCLA hebben een metaal- organisch kristal ontwikkeld dat CO2 opzuigt als een spons. Eén liter van de kristallen kan maar liefst 83 liter CO2 absorberen. De kristallen zouden als CO2-filters in industriële schoorstenen van bijvoorbeeld kolencentrales kunnen dienen. Het idee is om de wanden van schoorstenen met ZIF kristallen te voeren. Na verloop van tijd zou het CO2 via een speciaal proces uit de kristallen worden gezogen om ondergronds opgeslagen te worden. Volgens de wetenschappers zou deze 8

9 toepassingen op een soortgelijke manier in het uitlaatsysteem van auto s kunnen worden aangebracht. Tijdens het tanken bij een benzinestation zou de CO2 uit het uitlaatsysteem verwijderd kunnen worden. De oplossingen en innovaties zullen heel veel geld gaan kosten. Toch is het van het grootse belang hierin te investeren. De verandering van het klimaat met enkele tientallen procenten temperatuur stijging zal al vele malen duurder zijn door de milieurampen, als El Nino s, Catrina s en de stijging van de zeespiegel die ons anders zeker te wachten staat. In december 2009 is in Kopenhagen de Conference of Parties van het IPCC Klimaatverdrag. Hier moeten afspraken gemaakt worden over emissiereducties na Met spanning wachten we af wat hieruit naar voren zal komen. Zijn wij werkelijk de laatste generatie of is er nog een toekomst voor onze kinderen en kleinkinderen? Johann H.R. van den Noort. 9

Bedreigingen. Broeikaseffect

Bedreigingen. Broeikaseffect Bedreigingen Vroeger gebeurde het nogal eens dat de zee een gat in de duinen sloeg en het land overspoelde. Tegenwoordig gebeurt dat niet meer. De mensen hebben de duinen met behulp van helm goed vastgelegd

Nadere informatie

Klimaatverandering. Klimaatverandering. Klimaatverandering. Klimaatverandering. Klimaatverandering 8-10-2012. Klimaatverandering

Klimaatverandering. Klimaatverandering. Klimaatverandering. Klimaatverandering. Klimaatverandering 8-10-2012. Klimaatverandering Zonne-energie 2012: prijs 21 ct per kwh; 2020 prijs 12 ct kwh Groen rijden; energiehuizen, biologisch voedsel Stimular, de werkplaats voor Duurzaam Ondernemen Stichting Stimular www.stimular.nl 010 238

Nadere informatie

Samenvatting Aardrijkskunde Hoofdstuk en

Samenvatting Aardrijkskunde Hoofdstuk en Samenvatting Aardrijkskunde Hoofdstuk 1.1 1.2 en 4.1 4.2 Samenvatting door een scholier 1402 woorden 5 december 2017 7 21 keer beoordeeld Vak Methode Aardrijkskunde Humboldt Aardrijkskunde toetsweek 1

Nadere informatie

KLIMAATVERANDERING. 20e eeuw

KLIMAATVERANDERING. 20e eeuw KLIMAATVERANDERING 20e eeuw Vraag De temperatuur op aarde is in de afgelopen honderd jaar gestegen met 0.2-0.5 C 0.6-0.9 C Antwoord De temperatuur op aarde is in de afgelopen honderd jaar gestegen met

Nadere informatie

et broeikaseffect een nuttig maar door de mens ontregeld natuurlijk proces

et broeikaseffect een nuttig maar door de mens ontregeld natuurlijk proces H 2 et broeikaseffect een nuttig maar door de mens ontregeld natuurlijk proces Bij het ontstaan van de aarde, 4,6 miljard jaren geleden, was er geen atmosfeer. Enkele miljoenen jaren waren nodig voor de

Nadere informatie

Werkstuk Aardrijkskunde Broeikaseffect

Werkstuk Aardrijkskunde Broeikaseffect Werkstuk Aardrijkskunde Broeikaseffect Werkstuk door een scholier 1310 woorden 20 juni 2006 6,2 45 keer beoordeeld Vak Aardrijkskunde Het Broeikaseffect Inhoudsopgave Inleiding 1.0 Wat is het broeikaseffect?

Nadere informatie

NNV-bestuursstandpunt over de samenhang tussen klimaatverandering en energiegebruik

NNV-bestuursstandpunt over de samenhang tussen klimaatverandering en energiegebruik NNV-bestuursstandpunt over de samenhang tussen klimaatverandering en energiegebruik Het klimaat is een complex systeem waarin fysische, chemische en biologische processen op elkaar inwerken. Die complexiteit

Nadere informatie

Les Koolstofkringloop en broeikaseffect

Les Koolstofkringloop en broeikaseffect LESSENSERIE ENERGIETRANSITIE Basisles Koolstofkringloop en broeikaseffect Werkblad Les Koolstofkringloop en broeikaseffect Werkblad Zonlicht dat de aarde bereikt, zorgt ervoor dat het aardoppervlak warm

Nadere informatie

Koolstof wordt teruggevonden in alle levende materie en in sedimenten, gesteenten, de oceanen en de lucht die we inademen.

Koolstof wordt teruggevonden in alle levende materie en in sedimenten, gesteenten, de oceanen en de lucht die we inademen. Koolstofcyclus Samenvatting Koolstof wordt teruggevonden in alle levende materie en in sedimenten, gesteenten, de oceanen en de lucht die we inademen. Er is een uitwisseling van koolstof tussen oceanen,

Nadere informatie

Werkstuk Maatschappijleer Broeikaseffect

Werkstuk Maatschappijleer Broeikaseffect Werkstuk Maatschappijleer Broeikaseffect Werkstuk door een scholier 1897 woorden 18 januari 2003 6,4 35 keer beoordeeld Vak Maatschappijleer Wat is het broeikaseffect? Wat is het broeikaseffect nu precies?

Nadere informatie

klimaatverandering en zeespiegelstijging Klimaatverandering en klimaatscenario s Achtergronden Prof Dr Bart van den Hurk

klimaatverandering en zeespiegelstijging Klimaatverandering en klimaatscenario s Achtergronden Prof Dr Bart van den Hurk Achtergronden Klimaatverandering en klimaatscenario s Prof Dr Bart van den Hurk Watis 06 hetmondiale klimaatprobleem? Klimaatverandering is van alle tijden Natuurlijke invloeden: Interne schommelingen

Nadere informatie

Achtergrondinformatie toelichtingen bij ppt1

Achtergrondinformatie toelichtingen bij ppt1 Achtergrondinformatie toelichtingen bij ppt1 Dia 1 Klimaatverandering Onomstotelijk wetenschappelijk bewijs Deze presentatie geeft een inleiding op het thema klimaatverandering en een (kort) overzicht

Nadere informatie

Eindexamen aardrijkskunde vwo 2008-II

Eindexamen aardrijkskunde vwo 2008-II Actieve aarde Opgave 7 Opheffing van gesteenten en ertsen in het Scandinavisch Hoogland Gebruik de bronnen 10 en 11 van het bronnenboekje. In de derde afbeelding (afbeelding C) van bron 10 zijn de cijfers

Nadere informatie

MAATSCHAPPIJ ONDERSCHAT ERNST EN TAAIHEID KLIMAATPROBLEEM

MAATSCHAPPIJ ONDERSCHAT ERNST EN TAAIHEID KLIMAATPROBLEEM MAATSCHAPPIJ ONDERSCHAT ERNST EN TAAIHEID KLIMAATPROBLEEM De maatschappelijke discussie over klimaatverandering wordt onvoldoende scherp gevoerd. Er wordt nauwelijks nagedacht over de ernst van de problematiek

Nadere informatie

Duurzaamheid. Openbare wijkraad vergadering 15 nov 2018

Duurzaamheid. Openbare wijkraad vergadering 15 nov 2018 Duurzaamheid Openbare wijkraad vergadering 15 nov 2018 Duurzaamheid Duurzaamheid Duurzame ontwikkeling is de ontwikkeling die aansluit op de behoeften van het heden zonder het vermogen van de toekomstige

Nadere informatie

Practicum: Hoezo Zeespiegelstijging?

Practicum: Hoezo Zeespiegelstijging? Practicum: Hoezo Zeespiegelstijging? Op de Aarde wonen er ongeveer 6 446 131 400 mensen. In België wonen er 10 584 534. De meeste mensen wonen in de bergen / in de woestijn / in de nabijheid van water/

Nadere informatie

1 Kun je aan planten zien wat je aan moet?

1 Kun je aan planten zien wat je aan moet? 1 Kun je aan planten zien wat je aan moet? Hoofdstuk 1 Les 1 Zoek het op Bij de evenaar staat de zon hoog. Het is er warm en daardoor verdampt het water. Die warme damp stijgt op en koelt af: dan gaat

Nadere informatie

Klimaatverandering. Urgentie in Slow Motion. Bart Verheggen ECN

Klimaatverandering. Urgentie in Slow Motion. Bart Verheggen ECN Klimaatverandering Urgentie in Slow Motion Bart Verheggen ECN http://klimaatverandering.wordpress.com/ @Bverheggen http://ourchangingclimate.wordpress.com/ De wetenschappelijke positie is nauwelijks veranderd

Nadere informatie

Klimaatverandering en klimaatscenario s in Nederland

Klimaatverandering en klimaatscenario s in Nederland Page 1 of 6 Klimaatverandering en klimaatscenario s in Nederland Hoe voorspeld? Klimaatscenario's voor Nederland (samengevat) DOWNLOAD HIER DE WORD VERSIE In dit informatieblad wordt in het kort klimaatverandering

Nadere informatie

Opwarming van de aarde

Opwarming van de aarde Leerlingen Opwarming van de aarde 8 Naam: Klas: In dit onderdeel kom je onder andere te weten dat er niet alleen een broeikaseffect is, maar dat er ook een versterkt broeikaseffect is. Bovendien leer je

Nadere informatie

Naam: WATER. pagina 1 van 8

Naam: WATER. pagina 1 van 8 Naam: WATER Geen leven zonder water Zonder water kun je niet leven. Als je niet genoeg drinkt, krijgt je dorst. Als je dorst hebt, heeft je lichaam water tekort. Je raakt dit water vooral kwijt door te

Nadere informatie

The Day After tomorrow... Waarom wachten

The Day After tomorrow... Waarom wachten The Day After tomorrow... Waarom wachten als we vandaag kunnen reageren? The Day After Tomorrow, de film van Roland Emmerich (Godzilla en Independence Day), verschijnt op 26 mei 2004 op het witte doek.

Nadere informatie

LAAT DE WIND WAAIEN

LAAT DE WIND WAAIEN LAAT DE WIND WAAIEN 2019 zal worden herinnerd als het jaar waarin iets veranderde, toen kinderen staakten om volwassenen te vragen actie te ondernemen om klimaatverandering tegen te gaan. Geïnspireerd

Nadere informatie

Werkstuk Aardrijkskunde Klimaatverandering

Werkstuk Aardrijkskunde Klimaatverandering Werkstuk Aardrijkskunde Klimaatverandering Werkstuk door een scholier 2433 woorden 25 april 2004 6,5 277 keer beoordeeld Vak Aardrijkskunde 1. Veranderend klimaat De afgelopen jaren is het klimaat vaak

Nadere informatie

Les bij klimaatverandering:

Les bij klimaatverandering: Les bij klimaatverandering: Lesdoelen: De leerlingen zijn aan het einde van de les meer te weet gekomen over het gevolg van de opwarming van de aarde. De leerlingen kunnen zich verplaatsen in kinderen

Nadere informatie

5,9. Werkstuk door een scholier 2016 woorden 21 mei keer beoordeeld. Scheikunde. Broeikaseffect. Inhoudsopgave:

5,9. Werkstuk door een scholier 2016 woorden 21 mei keer beoordeeld. Scheikunde. Broeikaseffect. Inhoudsopgave: Werkstuk door een scholier 2016 woorden 21 mei 2007 5,9 37 keer beoordeeld Vak Scheikunde Broeikaseffect. Inhoudsopgave: Deelvragen: - Wat is de oorzaak van het broeikaseffect? - Wat zijn de gevolgen van

Nadere informatie

KNVWS Delft. Overzicht

KNVWS Delft. Overzicht Het klimaat in de afgelopen en komende 100 jaar KNVWS Delft 17 oktober 2017 Peter Siegmund KNMI Overzicht Het klimaat van de afgelopen 100 jaar: temperatuur, neerslag, diversen Het broeikaseffect Klimaatmodellen

Nadere informatie

Samenvatting Aardrijkskunde Hoofdstuk 2

Samenvatting Aardrijkskunde Hoofdstuk 2 Samenvatting Aardrijkskunde Hoofdstuk 2 Samenvatting door een scholier 122 woorden 17 juni 2016 6, 75 keer beoordeeld Vak Methode Aardrijkskunde Humboldt Samenvatting aardrijkskunde H2 2.1 Het weer: beschrijft

Nadere informatie

Samenvatting Aardrijkskunde 4.1 t/m 4.6

Samenvatting Aardrijkskunde 4.1 t/m 4.6 Samenvatting Aardrijkskunde 4.1 t/m 4.6 Samenvatting door een scholier 1392 woorden 15 januari 2014 5,9 5 keer beoordeeld Vak Methode Aardrijkskunde Wereldwijs AARDRIJKSKUNDE PW 4.1 T/M 4.6 H 4 1 *Reliëfkaart:

Nadere informatie

Practicum: Hoezo Zeespiegelstijging?

Practicum: Hoezo Zeespiegelstijging? Practicum: Hoezo Zeespiegelstijging? Op de Aarde wonen er ongeveer 6 446 131 400 mensen. In België wonen er 10 584 534. De meeste mensen wonen in de bergen / in de woestijn / in de nabijheid van water/

Nadere informatie

HET BROEIKASSEFFECT / DE STRALINGSBALANS / OPWARMING AARDE

HET BROEIKASSEFFECT / DE STRALINGSBALANS / OPWARMING AARDE HET BROEIKASSEFFECT / DE STRALINGSBALANS / OPWARMING AARDE 1. De zon = bron van energie. Doc 1: ons zonnestelsel Opgepast: de planeten zijn op schaal getekend. De afstanden niet! Iedereen kent wel onze

Nadere informatie

Klimaatveranderingstand. wetenschap. Prof Wilco Hazeleger

Klimaatveranderingstand. wetenschap. Prof Wilco Hazeleger Klimaatveranderingstand van de wetenschap Prof Wilco Hazeleger Achtergrond Wetenschap kan nooit absolute zekerheden bieden Het klimaatsysteem is complex Beperkingen in kennis en waarnemingen Beleid wil

Nadere informatie

Wereldwijde uitstoot CO2 dit jaar

Wereldwijde uitstoot CO2 dit jaar 1 van 5 7-12-2018 06:32 volkskrant.nl Wereldwijde uitstoot CO2 dit jaar weer toegenomen 6-8 minuten IJsklif in West-Groenland. Beeld Credit: Sarah Das / Woods Hole Oceanographic Institution De stijging

Nadere informatie

Opwarming aarde niet de schuld van het vee

Opwarming aarde niet de schuld van het vee focus juni 219 Opwarming aarde niet de schuld van het vee Europese landbouwhuisdieren hebben vrijwel geen aandeel in de opwarming van de aarde. Dat blijkt uit data van het Amerikaanse Carbon Dioxide Information

Nadere informatie

Samenvatting ANW Hoofdstuk 7, Leven op aarde

Samenvatting ANW Hoofdstuk 7, Leven op aarde Samenvatting ANW Hoofdstuk 7, Leven op aarde Samenvatting door een scholier 1461 woorden 2 juni 2003 7,6 96 keer beoordeeld Vak Methode ANW Solar ANW Hoofdstuk 7 boekje 2 7.1 een leefbare planeet de aarde

Nadere informatie

Klimaatverandering in internationaal perspectief

Klimaatverandering in internationaal perspectief Klimaatverandering in internationaal perspectief Gaan onze buurlanden uit van dezelfde verandering? Janette Bessembinder Stelling 1 Als de warme golfstroom tot stilstand komt, wordt het in Nederland minstens

Nadere informatie

Smelten ij op de Noordpool laat ook permafro t verdwijnen

Smelten ij op de Noordpool laat ook permafro t verdwijnen Smelten ij op de Noordpool laat ook permafro t verdwijnen nos.nl Het snelle smelten van ijs op de Noordpool heeft veel meer invloed op de landen rond de Noordelijke IJszee, dan eerder werd gedacht. Dat

Nadere informatie

1. Waarnemingen van klimaatverandering

1. Waarnemingen van klimaatverandering Klimaatverandering 2013: Wetenschappelijke elementen (5 de evaluatierapport van het IPCC deel 1) Belangrijkste boodschappen van de Samenvatting voor beleidsmakers De bijdrage van werkgroep I van het IPCC

Nadere informatie

Soms moet de lucht omhoog omdat er een gebergte ligt. Ook dan koelt de lucht af. Er ontstaan wolken en neerslag. Dit is stuwingsregen.

Soms moet de lucht omhoog omdat er een gebergte ligt. Ook dan koelt de lucht af. Er ontstaan wolken en neerslag. Dit is stuwingsregen. Samenvatting door een scholier 1790 woorden 1 juni 2016 7,9 13 keer beoordeeld Vak Methode Aardrijkskunde BuiteNLand samenvatting Aardrijkskunde hoofdstuk 2: KLIMATEN 2.1 Klimaten Waardoor is het niet

Nadere informatie

Factsheet klimaatverandering

Factsheet klimaatverandering Factsheet klimaatverandering 1. Klimaatverandering - wereldwijd De aarde is sinds het eind van de negentiende eeuw opgewarmd met gemiddeld 0,9 graden (PBL, KNMI). Oorzaken van klimaatverandering - Het

Nadere informatie

2: vermindering van koolmonoxide, kooldioxide, zwaveldioxide en stikstofoxide en dat is erg goed om het broeikaseffect tegen te houden.

2: vermindering van koolmonoxide, kooldioxide, zwaveldioxide en stikstofoxide en dat is erg goed om het broeikaseffect tegen te houden. Stelling door T. 1429 woorden 12 juni 2014 7,8 2 keer beoordeeld Vak Methode Biologie Nectar Stelling 1: openbaar vervoer moet gratis worden 1: km autorijden levert dan per passagier gemiddeld zeven keer

Nadere informatie

Vooraleer de leerlingen de teksten lezen, worden de belangrijkste tekststructuren overlopen (LB 265).

Vooraleer de leerlingen de teksten lezen, worden de belangrijkste tekststructuren overlopen (LB 265). 5.2.1 Lezen In het leerboek krijgen de leerlingen uiteenlopende teksten te lezen. Op die manier worden de verschillende tekstsoorten en tekststructuren nogmaals besproken. Het gaat om een herhaling van

Nadere informatie

BANANEN LANGS DE NOORDZEE antwoordblad

BANANEN LANGS DE NOORDZEE antwoordblad Opdracht 1 In het filmpje ging het over klimaatverandering. Bedenk samen drie voordelen en drie nadelen van klimaatverandering. Schrijf op: Voordelen 1. bijvoorbeeld warmere zomers in Nederland 2. bijvoorbeeld

Nadere informatie

Alternatieve energiebronnen

Alternatieve energiebronnen Alternatieve energiebronnen energie01 (1 min, 5 sec) energiebronnen01 (2 min, 12 sec) Windenergie Windmolens werden vroeger gebruikt om water te pompen of koren te malen. In het jaar 650 gebruikte de mensen

Nadere informatie

Wordt de klimaatsverandering veroorzaakt door de mens, of is het een natuurlijk proces?

Wordt de klimaatsverandering veroorzaakt door de mens, of is het een natuurlijk proces? Werkstuk door een scholier 1718 woorden 9 februari 2009 5,3 20 keer beoordeeld Vak ANW Inleiding. De aarde warmt op. Daarover gaat deze praktische eindopdracht van ANW. Dit verslag gaat over klimaatverandering.

Nadere informatie

Klimaatverandering Wat kunnen we verwachten?

Klimaatverandering Wat kunnen we verwachten? Klimaatverandering Wat kunnen we verwachten? Yorick de Wijs (KNMI) Veenendaal - 09 05 2019 Koninklijk Nederlands Meteorologisch Instituut 1 Klimaatverandering Oorzaken en risico s wereldwijd Trends en

Nadere informatie

Klimaatmodellen. Projecties van een toekomstig klimaat. Wiskundige vergelijkingen

Klimaatmodellen. Projecties van een toekomstig klimaat. Wiskundige vergelijkingen Klimaatmodellen Projecties van een toekomstig klimaat Aan de hand van klimaatmodellen kunnen we klimaatveranderingen in het verleden verklaren en een projectie maken van klimaatveranderingen in de toekomst,

Nadere informatie

6,1. Werkstuk door een scholier 1953 woorden 1 april keer beoordeeld. Hoofdvraag: Wat zijn de gevolgen van het versterkte broeikaseffect?

6,1. Werkstuk door een scholier 1953 woorden 1 april keer beoordeeld. Hoofdvraag: Wat zijn de gevolgen van het versterkte broeikaseffect? Werkstuk door een scholier 1953 woorden 1 april 2004 6,1 365 keer beoordeeld Vak Biologie Hoofdvraag: Wat zijn de gevolgen van het versterkte broeikaseffect? Deelvragen: 1. Hoe werkt het broeikaseffect?

Nadere informatie

Klimaat is een beschrijving van het weer zoals het zich meestal ergens voordoet, maar ben je bijvoorbeeld in Spanje kan het ook best regenen.

Klimaat is een beschrijving van het weer zoals het zich meestal ergens voordoet, maar ben je bijvoorbeeld in Spanje kan het ook best regenen. Samenvatting door Annique 1350 woorden 16 mei 2015 7,3 333 keer beoordeeld Vak Methode Aardrijkskunde BuiteNLand Klimaten Paragraaf 2.2 Weer en klimaat Klimaat is een beschrijving van het weer zoals het

Nadere informatie

AKKademie Inagro 24 mei 2019

AKKademie Inagro 24 mei 2019 Site: geertnaessens.be Facebook: Geert Naessens Twitter: @GeertNaessens Youtube: https://www.youtube.com/c/geertnaessensweerma { AKKademie Inagro 24 mei 2019 Welkom Korte lezing vrijdag 24 mei 2019 Hoe

Nadere informatie

Het klimaat, broeikasgassen en wij...!

Het klimaat, broeikasgassen en wij...! Inhoud:! Het klimaat, broeikasgassen en wij...! DvhN Klimaatlezing, Groningen, 6 januari 2011! Prof.dr. Harro A.J. Meijer! Energy and Sustainability Research Institute Groningen (ESRIG)! Rijksuniversiteit

Nadere informatie

1. Het Heelal. De aarde lijkt groot, maar onze planeet is niet meer dan een stip in een onmetelijke ruimte.

1. Het Heelal. De aarde lijkt groot, maar onze planeet is niet meer dan een stip in een onmetelijke ruimte. De aarde 1. Het Heelal De aarde lijkt groot, maar onze planeet is niet meer dan een stip in een onmetelijke ruimte. De oerknal Wetenschappers denken dat er meer dan 15 miljoen jaar geleden een enorme ontploffing

Nadere informatie

economische mogelijkheden sociale omgeving ecologisch kapitaal verborgen kansen

economische mogelijkheden sociale omgeving ecologisch kapitaal verborgen kansen economische mogelijkheden sociale omgeving ecologisch kapitaal verborgen kansen REDD+ een campagne voor bewustwording van suriname over haar grootste kapitaal Wat is duurzaam gebruik van het bos: Duurzaam

Nadere informatie

Klimaat in de 21 e eeuw

Klimaat in de 21 e eeuw Klimaat in de 21 e eeuw Hoe verandert ons klimaat? J. Bessembinder e.v.a. Opzet presentatie Wat is klimaat(verandering)? Waargenomen klimaatverandering Wat verwachten we wereldwijd en voor Nederland Mogelijke

Nadere informatie

Samenvatting Natuurkunde hoofdstuk 4

Samenvatting Natuurkunde hoofdstuk 4 Samenvatting Natuurkunde hoofdstuk 4 Samenvatting door Jel 1075 woorden 17 maart 2018 8 3 keer beoordeeld Vak Methode Natuurkunde Nova 1 Warmtebronnen en brandstoffen. Warmtebronnen thuis en op school.

Nadere informatie

Signalen van klimaatveranderingen

Signalen van klimaatveranderingen Signalen van klimaatveranderingen John van Boxel Klimaatwetenschappers waarschuwen dat de toenemende concentraties aan broeikasgassen een invloed zullen hebben op het klimaat op aarde. Gedurende de twintigste

Nadere informatie

Antarctica. De avonturiers Opdrachtenboekje. Uitgaven van het Pass

Antarctica. De avonturiers Opdrachtenboekje. Uitgaven van het Pass Antarctica De avonturiers Opdrachtenboekje Uitgaven van het Pass Dit opdrachtenboekje behoort tot Voornaam Voornaam Voornaam Voornaam Voornaam Voornaam Naam Naam Naam Naam Naam Naam Team Naam van de school

Nadere informatie

Klimaatverandering. Opzet presentatie

Klimaatverandering. Opzet presentatie Klimaatverandering Mondiaal en in Nederland J. Bessembinder e.v.a. Opzet presentatie Wat is klimaat(verandering)? Het broeikaseffect Waargenomen klimaatverandering Wat verwachten we wereldwijd/in Europa

Nadere informatie

Introductie Presentatie aan Bewonersorganisatie. Milieu en Kortenbos Wat kunnen we zelf doen

Introductie Presentatie aan Bewonersorganisatie. Milieu en Kortenbos Wat kunnen we zelf doen Introductie Presentatie aan Bewonersorganisatie Milieu en Kortenbos Wat kunnen we zelf doen Wie ben ik? Mijn naam is Graham Degens Ik heb >30 jaar in de olie industrie gewerkt, om olie en gas optimaal

Nadere informatie

Scenario s voor zeespiegelstijging. Caroline Katsman TU Delft / Vloeistofmechanica

Scenario s voor zeespiegelstijging. Caroline Katsman TU Delft / Vloeistofmechanica Scenario s voor zeespiegelstijging Caroline Katsman TU Delft / Vloeistofmechanica Waarnemingen- wereldgemiddeld grondboringen Waarnemingen- wereldgemiddeld grondboringen reconstructie uit getijdestations

Nadere informatie

Opwarming van de aarde

Opwarming van de aarde Leerlingen Opwarming van de aarde 8 Naam: Klas: In dit onderdeel kom je onder andere te weten dat er niet alleen een broeikaseffect is, maar dat er ook een versterkt broeikaseffect is. Bovendien leer je

Nadere informatie

De Noordzee HET ONTSTAAN

De Noordzee HET ONTSTAAN De Noordzee De Noordzee is de zee tussen Noorwegen, Groot-Brittannië, Frankrijk, België, Nederland, Duitsland en Denemarken. De Noordzee is een ondiepe (30-200 m) randzee van de Atlantische oceaan met

Nadere informatie

Opwarming van de aarde hv123. CC Naamsvermelding-GelijkDelen 3.0 Nederland licentie. http://maken.wikiwijs.nl/52494

Opwarming van de aarde hv123. CC Naamsvermelding-GelijkDelen 3.0 Nederland licentie. http://maken.wikiwijs.nl/52494 Auteur VO-content Laatst gewijzigd 03 May 2016 Licentie CC Naamsvermelding-GelijkDelen 3.0 Nederland licentie Webadres http://maken.wikiwijs.nl/52494 Dit lesmateriaal is gemaakt met Wikiwijsleermiddelenplein.

Nadere informatie

klimaatverandering Planet

klimaatverandering Planet klimaatverandering Planet 66 67 klimaatver andering De verandering van het klimaat wordt tegenwoordig gezien als de grootste milieudreiging in de wereld. Klimaatmodellen voorspellen op de lange termijn

Nadere informatie

Water kan ook veranderen is waterdamp. Het wordt dan een gas. Maar heter als 100 graden kan water niet worden. Dit is het kookpunt van water.

Water kan ook veranderen is waterdamp. Het wordt dan een gas. Maar heter als 100 graden kan water niet worden. Dit is het kookpunt van water. Water Zonder water kun niet Zonder water kun je niet leven. Als je niet genoeg drinkt, krijgt je dorst. Als je dorst hebt, heeft je lichaam water tekort. Je raakt dit water vooral kwijt door te plassen

Nadere informatie

Samenvatting Biologie Thema 7

Samenvatting Biologie Thema 7 Samenvatting Biologie Thema 7 Samenvatting door een scholier 1416 woorden 5 juni 2012 6,8 19 keer beoordeeld Vak Methode Biologie Biologie voor jou Par. 1 De mens is afhankelijk van het milieu. De mens

Nadere informatie

BROEIKASEFFECT HET BROEIKASEFFECT: FEIT OF FICTIE? Lees de teksten en beantwoord de daarop volgende vragen.

BROEIKASEFFECT HET BROEIKASEFFECT: FEIT OF FICTIE? Lees de teksten en beantwoord de daarop volgende vragen. BROEIKASEFFECT Lees de teksten en beantwoord de daarop volgende vragen. HET BROEIKASEFFECT: FEIT OF FICTIE? Levende wezens hebben energie nodig om te overleven. De energie die het leven op aarde in stand

Nadere informatie

Practicum: Hoezo Zeespiegelstijging? Korte versie Lerarenhandleiding

Practicum: Hoezo Zeespiegelstijging? Korte versie Lerarenhandleiding Practicum: Hoezo Zeespiegelstijging? Korte versie Lerarenhandleiding Benodigdheden: -Satellietkaart van de wereld.(the World seen from space, Michelin, 1/28 500 000) -Post-its -Schrijfgrief -Atlas -Glas

Nadere informatie

Aardrijkskunde samenvatting H2: Klimaat: is een beschrijving van het gemiddelde weer over een periode van 30 jaar.

Aardrijkskunde samenvatting H2: Klimaat: is een beschrijving van het gemiddelde weer over een periode van 30 jaar. Samenvatting door S. 1016 woorden 28 februari 2016 6,2 47 keer beoordeeld Vak Methode Aardrijkskunde BuiteNLand Aardrijkskunde samenvatting H2: Nadeel tropische klimaten: het vocht, en de insecten/ziektes.

Nadere informatie

Klimaatverandering. Opzet presentatie

Klimaatverandering. Opzet presentatie Klimaatverandering Welke extremen kunnen we in de toekomst verwachten? J. Bessembinder e.v.a. Opzet presentatie Wat is klimaat(verandering)? Het broeikaseffect Waargenomen klimaatverandering Klimaatscenario

Nadere informatie

Begrippen. Broeikasgas Gas in de atmosfeer dat de warmte van de aarde vasthoudt en zo bijdraagt aan het broeikaseffect.

Begrippen. Broeikasgas Gas in de atmosfeer dat de warmte van de aarde vasthoudt en zo bijdraagt aan het broeikaseffect. LESSENSERIE ENERGIETRANSITIE Informatieblad Begrippen Biobrandstof Brandstof die gemaakt wordt van biomassa. Als planten groeien, nemen ze CO 2 uit de lucht op. Bij verbranding van de biobrandstof komt

Nadere informatie

Curaçao Carbon Footprint 2015

Curaçao Carbon Footprint 2015 Willemstad, March 2017 Inhoudsopgave Inleiding 2 Methode 2 Dataverzameling 3 Uitstoot CO2 in 2010 3 Uitstoot CO2 in 2015 4 Vergelijking met andere landen 5 Central Bureau of Statistics Curaçao 1 Inleiding

Nadere informatie

Klimaatverandering. Opzet presentatie

Klimaatverandering. Opzet presentatie Klimaatverandering Wat kunnen we in de toekomst verwachten? J. Bessembinder e.v.a. Opzet presentatie Wat is klimaat(verandering)? Het broeikaseffect Waargenomen klimaatverandering Wat verwachten we wereldwijd/in

Nadere informatie

Werkstuk Informatica Energie

Werkstuk Informatica Energie Werkstuk Informatica Energie Werkstuk door een scholier 2227 woorden 27 februari 2004 5,8 143 keer beoordeeld Vak Informatica Wat is groene energie? Groene energie is duurzame energie die particulieren

Nadere informatie

Inhoud Slaapkamer 6 Opwarming 8 Een jaar later 10 Genoeg 12 Terrorist 14 Geheim 16 Olie 20 R.O.A. 23 Betty 26 Vertrouwen 29 Feiten 32 G.O.F. 35 Protest 38 Warm 42 Reuzenmachine 44 Een bewaker! 47 Terrorist?

Nadere informatie

DRAAIBOEK SESSIE HOOFD KLIMAATWIJZER

DRAAIBOEK SESSIE HOOFD KLIMAATWIJZER DRAAIBOEK SESSIE HOOFD KLIMAATWIJZER Introquiz uit de workshop Low Impact Lama 15 Korte quiz rond begrippen gelinkt aan klimaatverandering. Dit om de voorkennis van de deelnemers/leerlingen na te gaan

Nadere informatie

Naam: VULKANEN. Vraag 1. Uit welke drie lagen bestaat de aarde? Vraag 2. Hoe dik is de aardkorst gemiddeld?

Naam: VULKANEN. Vraag 1. Uit welke drie lagen bestaat de aarde? Vraag 2. Hoe dik is de aardkorst gemiddeld? Naam: VULKANEN Voordat je begrijpt hoe vulkanen ontstaan, moet je eerst weten hoe de aarde in elkaar zit. De aarde is een bol die uit drie lagen bestaat. De binnenste laag is de kern. De temperatuur is

Nadere informatie

Kustlijn van de Noordzee

Kustlijn van de Noordzee International Wadden Sea School www.iwss.org 150.000 jaar geleden - 150.000 jaar geleden was het hele Noordzeebekken bedekt met een dikke ijslaag: dit was de Saale ijstijd. - Alle zeewater was in gletsjers

Nadere informatie

VERANDEREN VAN KLIMAAT?

VERANDEREN VAN KLIMAAT? VERANDEREN VAN KLIMAAT? Tropisch klimaat, gematigd klimaat, klimaatopwarming, klimaatfactoren...misschien heb je al gehoord van deze uitdrukkingen. Maar weet je wat ze echt betekenen? Nova, wat bedoelen

Nadere informatie

Een mengsel van lucht, hete verbrandingsgassen en kleine deeltjes vaste stof In rook zitten ook soms vonken

Een mengsel van lucht, hete verbrandingsgassen en kleine deeltjes vaste stof In rook zitten ook soms vonken Hoofdstuk 5 In vuur en vlam 5.1 Brand! Voorwaarden voor verbranding Ontbrandingstemperatuur De temperatuur waarbij een stof gaat branden De ontbrandingstemperatuur is ook een stofeigenschap. Er zijn drie

Nadere informatie

Water en drinkwater (waterhardheid en ontkalken)

Water en drinkwater (waterhardheid en ontkalken) Water en drinkwater (waterhardheid en ontkalken) Ik vertel jullie in mijn spreekbeurt meer over water en drinkwater. Eerst vertel ik wat water is, waarom water het allerbelangrijkste is voor leven, en

Nadere informatie

Klimaatverandering Is het tij nog te keren? Twello, 2 juni 2010

Klimaatverandering Is het tij nog te keren? Twello, 2 juni 2010 Klimaatverandering Is het tij nog te keren? Twello, 2 juni 2010 Reinier van den Berg Meteoroloog, klimatoloog Presentator, fotograaf, auteur Tornadojager MeteoGroup 2006 page 2 11 Mei 2000 Klimaatverandering

Nadere informatie

4 Het heelal 6. De zon. De aarde. Jupiter. De maan. Ons zonnestelsel. Mars. Mercurius Venus

4 Het heelal 6. De zon. De aarde. Jupiter. De maan. Ons zonnestelsel. Mars. Mercurius Venus Inhoud 4 Het heelal 6 De zon 10 8 De aarde De maan Jupiter 18 12 Ons zonnestelsel 14 15 16 Mars Mercurius Venus 22 Saturnus Verre planeten 24 Satellieten van het zonnestelsel 20 26 Planetoïden 27 Kometen

Nadere informatie

7,1. Spreekbeurt door een scholier 2029 woorden 9 maart keer beoordeeld. Nederlands. Inleiding

7,1. Spreekbeurt door een scholier 2029 woorden 9 maart keer beoordeeld. Nederlands. Inleiding Spreekbeurt door een scholier 2029 woorden 9 maart 2005 7,1 100 keer beoordeeld Vak Nederlands Inleiding Mijn spreekbeurt gaat over het Broeikaseffect. Ik heb dit onderwerp gekozen omdat ik er niet veel

Nadere informatie

Klimaten Verschillende klimaten - Tropisch klimaat - Droog klimaat - Gematigd klimaat - Landklimaat - Poolklimaat - Mediterraan klimaat - Subtropisch klimaat https://schooltv.nl/video/klimaatzones-van-de-wereld-waarom-zijn-er-verschillende-klimaatzones/

Nadere informatie

Geschiedenis van de duinen

Geschiedenis van de duinen Geschiedenis van de duinen Bijna de hele Nederlandse kust bestaat uit duinen. We weten hier niet beter, dan dat dat heel normaal is. Toch is dat niet zo. De kust van Frankrijk, Spanje en Portugal bijvoorbeeld

Nadere informatie

Klimaatramp is niet meer tegen te houden

Klimaatramp is niet meer tegen te houden AP Klimaatramp is niet meer tegen te houden OPINIE Wie gelooft dat de democratie het klimaatprobleem tijdig kan oplossen gelooft in sprookjes. Door: Marcel van Dam 13 november 2014, 02:00 8 ANP Kippa Ik

Nadere informatie

Energiebalans aarde: systeemgrens

Energiebalans aarde: systeemgrens Energiebalans aarde: systeemgrens Aarde Atmosfeer Energiebalans Boekhouden: wat gaat er door de systeemgrens? Wat zijn de uitgaande stromen? Wat zijn de ingaande stromen? Is er accumulatie? De aarde: Energie-instroom

Nadere informatie

SonEnergie, 25 maart 2019 Jacques Hagoort

SonEnergie, 25 maart 2019 Jacques Hagoort SonEnergie, 25 maart 2019 Jacques Hagoort Klimaat & Klimaatverandering Gevolgen klimaatverandering Opwarming van de Aarde Broeikaseffect Klimaatmodellen An Inconvenient Truth VN - Akkoord van Parijs Nederlands

Nadere informatie

THEMA 3 WEER & KLIMAAT. LES 2 Golfstromen. Deze les gaat over: Bij dit thema horen ook: Golfstromen in de oceanen Verschil landijs zee-ijs

THEMA 3 WEER & KLIMAAT. LES 2 Golfstromen. Deze les gaat over: Bij dit thema horen ook: Golfstromen in de oceanen Verschil landijs zee-ijs Powered by ESA NEMO NSO SPACE EXPO WNF THEMA 3 WEER & KLIMAAT LES 2 Golfstromen Deze les gaat over: Golfstromen in de oceanen Verschil landijs zee-ijs Bij dit thema horen ook: Les 1 In het ISS Les 3 Weer

Nadere informatie

Albert Klein Tank, Geert Lenderink, Bernadet Overbeek, Janette Bessembinder, KNMI

Albert Klein Tank, Geert Lenderink, Bernadet Overbeek, Janette Bessembinder, KNMI Klimaatverandering in Nederland Aanvullingen op de KNMI 06 scenario s Albert Klein Tank, Geert Lenderink, Bernadet Overbeek, Janette Bessembinder, KNMI De KNMI klimaatscenario s voor Nederland uit 2006

Nadere informatie

23/11/2018. Hoelang is Hol-(Zee)land nog houdbaar?

23/11/2018. Hoelang is Hol-(Zee)land nog houdbaar? Hoelang is Hol-(Zee)land nog houdbaar? Sybren Drijfhout (KNMI, Universiteit Utrecht & Southampton) De zeespiegel blijft nog eeuwen stijgen. Zelfs als Parijs wordt uitgevoerd is over 200 jaar stijging 3-4

Nadere informatie

Alternatieve energieopwekking

Alternatieve energieopwekking Alternatieve energieopwekking Energie wordt al tientallen jaren opgewekt met een paar energiebronnen: Kolen Gas Olie Kernenergie De eerste drie vallen onder de fossiele brandstoffen. Fossiele brandstoffen

Nadere informatie

Samenvatting Aardrijkskunde H.2 tot paragraaf 8

Samenvatting Aardrijkskunde H.2 tot paragraaf 8 Samenvatting Aardrijkskunde H.2 tot paragraaf 8 Samenvatting door Anouk 747 woorden 19 januari 2018 6,3 7 keer beoordeeld Vak Methode Aardrijkskunde BuiteNLand H.2 Klimaat 1 De stralingsbalans van de aarde

Nadere informatie

6,4. Werkstuk door een scholier 2086 woorden 22 juni keer beoordeeld. Aardrijkskunde

6,4. Werkstuk door een scholier 2086 woorden 22 juni keer beoordeeld. Aardrijkskunde Werkstuk door een scholier 2086 woorden 22 juni 2011 6,4 37 keer beoordeeld Vak Aardrijkskunde Inhoudsopgave Voorpagina Blz.1 Inhoud Blz.2 Inleiding Blz.3 Klimaatverandering Blz.4 Zeespiegelstijging Blz.5

Nadere informatie

4 keer beoordeeld 4 maart Natuurkunde H6 Samenvatting

4 keer beoordeeld 4 maart Natuurkunde H6 Samenvatting 5,2 Samenvatting door Syb 763 woorden 4 keer beoordeeld 4 maart 2018 Vak Natuurkunde Methode Pulsar Natuurkunde H6 Samenvatting PARAGRAAF 1 Er zijn veel verschillende soorten energie: Bewegingsenergie

Nadere informatie

klimaatverandering en voedsel

klimaatverandering en voedsel klimaatverandering en voedsel Parijs; wat is er afgesproken en gaat het lukken? Wat betekent dit voor landbouw en voeding? Energie transitie als voorbeeld voor producent en consument Duurzaamheid als paradigma.

Nadere informatie

Toets_Hfdst2_WeerEnKlimaat

Toets_Hfdst2_WeerEnKlimaat Toets_Hfdst2_WeerEnKlimaat Antwoorden Samengesteld door: visign@hetnet.nl Datum: dinsdag 31 januari 2017 Tijd: 11:02 Samenstelling: Geowijzer Vraag: 3, 4, 5, 7, 8, 10, 11, 11, 12, 12, 13, 13, 14, 14, 15,

Nadere informatie

Braziliaanse regenwoud. Jesse Klever. Groep 7

Braziliaanse regenwoud. Jesse Klever. Groep 7 Braziliaanse regenwoud Jesse Klever Groep 7 Voorwoord Ik heb dit onderwerp gekozen omdat ik dit een heel interessant onderwerp vind. We hebben er al op school over gesproken en het leek mij wel een leuk

Nadere informatie