Memo. Beknopte Cultuurhistorische verkenning Joodse Begraafplaats Zeeburg. Ontwikkelingsgeschiedenis

Transcriptie

1 Bezoekadres Herengracht CB Amsterdam Postbus ES Amsterdam Telefoon Fax Memo Beknopte Cultuurhistorische verkenning Joodse Begraafplaats Zeeburg Stadsdeel Oost heeft Bureau Monumenten en Archeologie (BMA) verzocht te adviseren over de cultuurhistorische betekenis van de Joodse Begraafplaats Zeeburg. De notitie bestaat uit een korte ontwikkelingsgeschiedenis, een advies en aanvullend kaart- en beeldmateriaal. Ontwikkelingsgeschiedenis De voormalige Israëlitische begraafplaats Zeeburg werd op 12 oktober 1714 in gebruik genomen door de Amsterdamse Hoogduits-Joodse gemeente. Tot dan toe was de voornaamste begraafplaats voor asjkenazische joden uit Amsterdam in Muiderberg gelegen, maar de sterke groei van de joodse gemeenschap vroeg om een nieuwe begraafplaats nabij de stad. De tocht van en naar Muiderberg was een kostbare en tijdrovende aangelegenheid. Uitvaarten daags voor een feestdag werden doorgaans vermeden, omdat een tijdige terugkeer in Amsterdam niet haalbaar was. De nieuwe begraafplaats moest uitkomst bieden. Het in 1714 aangekochte terrein op de noordgrens van de Overamstelpolder bestond uit een driehoekig grondstuk aan de Zeeburgerdijk met een entree ruwweg ter hoogte van de huidige Sporthal Zeeburg. Dit perceel kwam tot stand na de eerdere demping van een kleine braak op deze plek, waardoor ook de driehoekige vorm werd bepaald. De begraafplaats Zeeburg was voornamelijk bedoeld voor armere Joden die geen eigen graf konden betalen. Veel van de oudste zerken waren van hout en zijn zodoende niet bewaard gebleven. In 1758 werd een klein Methaarhuis gebouwd, bestemd voor rituele lijkwassing, dat eveneens niet langer bestaat. Naast een gemetselde muur met toegangspoort stond aan de Zeeburgerdijk waarschijnlijk nog tot aan het begin van de twintigste eeuw een beheerderswoning. Beide zijn later afgebroken. Aan de noordrand van de begraafplaats was bovendien ook bebouwing gelegen die geen religieuze functie had, zoals enkele uitspanningen. De begraafplaats, het Nieuwe Diep en de directe omgeving vielen van oudsher binnen de grenzen van de gemeente Diemen. Ten zuiden van de begraafplaats lag de grens met de gemeente Nieuwer-Amstel ruwweg halverwege de Zeeburgerdijk en de Ringvaart. Amsterdam, reeds in het bezit van de grond ten noorden en verder ten westen van de begraafplaats, wist deze delen van de Overamstelpolder in 1896 te annexeren. De grafvelden ten zuiden van de oorspronkelijke driehoek zijn naar alle waarschijnlijkheid pas na de annexatie van 1896 in de polder aangelegd. Deze uitbreiding bestaat uit twee nagenoeg rechthoekige velden die door sloten van elkaar en het driehoekige perceel worden gescheiden. De nieuwe velden zijn pas rond 1900 in geprojecteerde vorm op kaarten uit die periode ingetekend. De officiële sluiting van de begraafplaats in 1914, toen een nieuw terrein in Diemen in gebruik werd genomen, heeft daarmee relatief kort op de ingebruikname van deze velden plaatsgevonden. Tot ver in de twintigste eeuw is nog in zeer beperkte mate begraven op Zeeburg. Uit de archieven van de Nederlands Israëlitische Hoofdsynagoge is gebleken dat het oudste grafveld in de loop der tijd is opgehoogd om het te kunnen hergebruiken. Hoeveel

2 Pagina 2 van 8 personen tussen de ingebruikname van de begraafplaats in 1714 en de sluiting in 1914 zijn begraven is niet precies bekend, maar schattingen lopen uiteen van tot Hiermee is de voormalige begraafplaats Zeeburg niet alleen de grootste joodse begraafplaats van Nederland, maar behoort zij ook tot de de grootste van West-Europa. Vanaf 1926 werd aan de oostzijde van de begraafplaats een nieuw park aangelegd, het Flevopark. Het pleidooi van natuurvorser Jac.P. Thijsse uit het begin van de twintigste eeuw voor de aanleg van een groene gordel rond Amsterdam lag hieraan ten grondslag. Samen met het Flevopark vormt de begraafplaats een groene buffer aan de oostzijde van de stad met een hoge stedenbouwkundige waarde. Het park grenst aan de oostzijde aan het Nieuwe Diep, wat het lommerrijke karakter verder versterkt. In 1938 is de zogeheten Hekkepoort, een stenen poort uit 1770 die tot 1898 bij de brug over de Singelgracht naar de Muiderpoort stond, herplaatst als entree van het Flevopark. De poort vormt de hoofdingang tot het park en staat in noord-zuidrichting tussen het park en de begraafplaats. Vermoedelijk is in dezelfde periode ook de bakstenen entreebrug met hekwerk aangelegd, die het park verbindt met de Indische Buurt en aan weerszijden over een stalen toegangspoort tot de zuidelijke grafvelden beschikt. Na de Tweede Wereldoorlog is het verval ingetreden op de begraafplaats. Duizenden graven zijn in de loop der tijd verzakt en overwoekerd, omdat er zeer weinig onderhoud heeft plaatsgevonden. Ten behoeve van de aanleg van de Zuiderzeeweg en de Amsterdamsebrug aan het einde van de jaren vijftig, werd een groot aantal graven verplaatst naar de begraafplaats in Diemen. Dit verhoogde wegtracé doorsnijdt de voormalige begraafplaats en het Flevopark aan de noordzijde in oost-westrichting. Hierbij is ook de Insulindeweg doorgetrokken richting de Zuiderzeeweg in de vorm van de Flevoweg. Bij deze ingreep zijn de zuidelijke grafvelden aan de westzijde gedeeltelijk afgesneden. In de jaren zeventig is dit deel van de Insulindeweg opgehoogd om de aansluiting op de Flevoweg en het verkeersknooppunt met de Zeeburgerdijk te verbeteren. Het bijbehorende fietspad is lager gelegen, waardoor het hoogteverschil tussen de Indische Buurt en de lagergelegen begraafplaats hier goed merkbaar is. In 1986 werden de voorzieningen voor tram 14 aangelegd. Deze lijn heeft het Flevobad als eindpunt. De halte ligt parallel aan de Zuiderzeeweg, in de strook tussen de begraafplaats en het verhoogde wegtracé. De aanzienlijke breedte van de stroken aan weerszijden van de Zuiderzeeweg maakt duidelijk hoeveel grond de begraafplaats heeft moeten inleveren bij de aanleg van deze brug in de jaren vijftig. De begraafplaats was als onderdeel van het park nog tot het begin van de jaren tachtig toegankelijk voor publiek, waarbij de resterende stenen geleidelijk de betekenis van grafmonument dreigden te verliezen. Deze oneerbiedige omgang met de graven heeft ertoe geleid dat het terrein in 1986 is afgesloten. De Stichting Eerherstel Joodse Begraafplaats Zeeburg zet zich sinds 2008 in voor gedeeltelijk herstel van de begraafplaats en het vergroten van de herkenbaarheid van de grafvelden. In 2012 is aan de Valentijnkade een nieuwe toegangspoort geplaatst die aansluit op een nog bestaand stuk muur uit het begin van de twintigste eeuw. Verdere

3 Pagina 3 van 8 initiatieven zijn erop gericht om de begraafplaats in de toekomst beter toegankelijk te maken. Conclusie en aanbevelingen De cultuurhistorische betekenis van de begraafplaats moet binnen de grotere context van het belangrijke Joodse erfgoed in en om Amsterdam worden beschouwd, zoals het Joods Cultureel Kwartier. In recente jaren heeft de gemeente Amsterdam zich ten doel gesteld om meer onderzoek te doen naar Joods cultuurhistorisch erfgoed. In bredere zin gaat bovendien meer aandacht uit naar de geschiedenis van de Joodse gemeenschap in Amsterdam. Een korte studie naar de Joodse Begraafplaats Zeeburg, waarvan deze notitie het resultaat is, vormt dan ook een logische vervolgstap binnen dit beleid. Het terrein vertegenwoordigt een hoge immateriële waarde als de grootste joodse begraafplaats van Nederland, maar mogelijk ook als de grootste van West-Europa. De begraafplaats Zeeburg is bovendien de enige Joodse begraafplaats binnen de stadsgrenzen. Vanuit stedenbouwkundig oogpunt zijn de begraafplaats en het naastgelegen Flevopark van groot belang als groene buffer aan de oostzijde van de stad. Vanwege de hoge cultuurhistorische- en stedenbouwkundige waarde adviseert BMA de joodse begraafplaats Zeeburg aan te wijzen als gemeentelijk monument. Bij de eventuele bouw van een educatief centrum of een andersoortig bouwwerk op de begraafplaats, een wens van de Stichting Eerherstel Joodse Begraafplaats Zeeburg, is het van belang dat het zicht op de begraafplaats niet teveel wordt belemmerd. Daarbij zou het zich niet als een massief gebouw moeten presenteren. Bronnen: Bierenbroodspot, J. en M. de Roever, De Begraafplaatsen van Amsterdam, Amsterdam 2004, pp Joods Historisch Museum, < ( ). Stadsarchief Amsterdam (historisch kaartmateriaal, Beeldbank Amsterdam) Stichting Eerherstel Joodse Begraafplaats Zeeburg, < ( ).

4 Pagina 4 van 8 Bijlage 1: Historische kaarten Nieuwe Kaart van de Wydberoemde Koopstat Amsterdam, I. Mol & Co. De begraafplaats rond De kleine, groene driehoek rechts van het midden is de begraafplaats Zeeburg. Kadastrale Minuut, 1832 Gemeente Diemen. In blauw het in 1896 door Amsterdam geannexeerde grondgebied waartoe ook de begraafplaats behoort.

5 Pagina 5 van 8 Kadastrale Minuut, 1832 Gemeente Nieuweramstel. De rechte hoek aan de bovenzijde van de kaart is de zuidelijke begrenzing van de oorspronkelijke driehoekige begraafplaats. De zuidelijke velden bestaan nog niet. Kaart Dienst Bouw- & Woningtoezicht, Dit is een van de eerste kaarten na de annexatie van 1896 waarop het middelste grafveld is ingetekend. Ook een vroeg ontwerp voor de Indische Buurt is ingetekend.

6 Pagina 6 van 8 Kaart Dienst Publieke Werken, 1950 Situatie voor de aanleg van de Zuiderzeeweg en het doortrekken van de Insulindeweg. De drie grafvelden zijn hier duidelijk herkenbaar. Kaart Dienst Publieke Werken, 1961 Situatie na de aanleg van de Zuiderzeeweg en het doortrekken van de Insulindeweg. Het oudste grafveld is sterk in omvang afgenomen en ook de andere grafvelden zijn deels afgesneden ten behoeve van de wegaanleg. Dit is in grote lijnen nog altijd de huidige situatie.

7 Pagina 7 van 8 Bijlage 2: Aanvullend beeldmateriaal (Stadsarchief Amsterdam, Beeldbank) Hoofdingang begraafplaats ca (Ons Amsterdam 42 nr.5). A Voormalige beheerderswoning aan Zeeburgerdijk 184, ca Hekkepoortje, datering onbekend Detail grafsteen, Weggezakte grafstenen, Voetbal tussen stenen, ca

8 Pagina 8 van Grafveld Kramatweg, tijdens ruiming, ca Grafveld Kramatweg, ruiming, ca Geheugen van Oost Tijdelijk smalspoor met kar ten behoeve van ruiming begraafplaats, ca Luchtfoto met Zuiderzeeweg, ca A Verkeersplein Flevoweg - zonder datum Flevobad - zonder datum. Rechts het fietspad langs de oostzijde van het driehoekige grafveld.