De mijnen kwamen, de mijnen gingen

Maat: px
Weergave met pagina beginnen:

Download "De mijnen kwamen, de mijnen gingen"

Transcriptie

1 De mijnen kwamen, de mijnen gingen Opkomst, bloei en ondergang van de steenkoolmijnbouw in Limburg Wat nu volgt gaat over de opkomst, bloei en ondergang van de steenkolenmijnen in Limburg en over de gevolgen ervan voor het landschap en de mensen die er wonen. Reeds vanaf het begin van onze jaartelling dus in de tijd van de Romeinen werd er waarschijnlijk steenkool gewonnen. De "echte steenkolentijd " begint echter pas rond Vanaf die tijd heeft de steenkoolwinning een zware stempel gedrukt op mens en landschap Steenkolen werden toen belangrijk voor de industrie. Zo snel als de mijnen groeiden, zo snel verdwenen ze ook weer. In 1974 sloot de laatste mijn in Limburg. De bedrijfsgebouwen werden gesloopt en de mijnwerkers moesten ander werk zoeken. Toch heeft deze periode zijn sporen nagelaten en het is boeiend om deze eens terug te volgen. Je gaat ontdekken hoe de snel groeiende mijnbedrijven het landschap veranderden. Ook hoe het aantal inwoners van de Mijnstreek door de toestroom van arbeiderskrachten uit andere delen van Nederland en het buitenland enorm steeg. Je zult ontdekken hoe de mijnen, als belangrijkste werkgevers, hun stempel drukten op het leven in dit deel van Limburg. Naast werk verzorgden zij bijvoorbeeld ook huisvestiging, opleiding, sport en ontspanning. Veel plezier! Colofon Auteur: drs. R. Verstaen (Fontys Lerarenopleiding Sittard) Ontwikkeld in het kader van ErfgoedLimburg.nl ( ), een samenwerkingsproject van e linq, Sintermeertencollege Heerlen, Fontys Lerarenopleiding Sittard en Museum Industrion (thans Discovery Center Continium).

2 De steenkoolmijnbouw voor 1900 Instap : Opdracht 1.1 Kijk naar de afbeeldingen van de mijnbouw voor 1900 (Bron: kolen en koempels p.41). en geschrijf op wat je te weten komt over de steenkoolwinning voor 1900: Hoe men in de schachten afdaalde, Hoe men de steenkool uitgroef, Hoe men de steenkool naar boven bracht Opdracht 1.2 Lees nu onderstaande tekst. De steenkoolmijnbouw heeft een lange voorgeschiedenis. In de Romeinse villa's in Zuid Limburg werd de verwarming o.a. door steenkool gestookt en vanaf de 12 de eeuw was er sprake van steenkoolwinning in het dal van de Worms op de gronden van de abdij Cloosterrade, de abdij die nu Rolduc wordt genoemd. Lange tijd werd de steenkool gegraven door de mensen uit de buurt voor eigen verbruik. Toen vanaf 1500 de nijverheid steeds meer steenkool afnam verenigden de kolengravers zich in Gesellschaften die gezamenlijk steenkool wonnen. Jaloers op het succes van deze verenigingen gingen de monniken van de abdij Rolduc zelf ook vanaf 1723 steenkool graven. Toen in 1794 de abdij werd opgeheven werd de steenkool voortaan door de dienst van de domeinen van de Franse staat geëxploiteerd, vandaar de naam domaniale mijn. Na het wegtrekken van de Fransen werd de steenkoolwinning overgenomen eerste door de Belgische en tenslotte door de Nederlandse overheid. Deze laatste verkocht de mijnen aan een spoorwegmaatschappij in Tot die tijd was de winning van steenkool bescheiden van aard, zonder het gebruik van veel machines met weinig mensen en in kleine bedrijfjes. Maak een kort overzicht van de voorgeschiedenis van de mijnbouw voor 1900 m.b.v. de tijdlijn Opdracht 1.3 Kijk naar de kaart van de steenkoolwinning in 1848.(Breij, p.22) a. Kleur op de kaart de loop van de Worm in, evenals de abdij Rolduc en de ligging van de mijnen b. Hoeveel mijnbedrijven (concessies) kun je ontdekken? c. Lagen ze op Nederlands grondgebied?

3 Kijk naar de bezetting van de domaniale in 1852, die staat links van dezelfde kaart.. d. Waar werkten er meer mijnwerkers; boven of ondergronds? e. Zoek in een woordenboek de vertaling van de beroepen. Hoeveel mannen hielden zich bezit met het eigenlijke winnen van de steenkool? Opdracht 1.4 Lees de tekst over meestersmid Forster(Breij, p.22) a. Hoelang zit de meestersmid al thuis? b. Waar moet het gezin van leven? c. Heeft E. van de Elst medelijden met het gezin?

4 1. Mijnbouw Instap: Opdracht 2.0 Kijk naar de kaart met de verleende steenkoolconcessies in Zuid Limburg 1915 (Breij,p.49). a. Maak twee kolommen: zet in de ene kolom de particuliere en in de andere staatsmijnen. Wat valt je op? b. Maak een overzicht van de aanleg van de mijnen m.b.v. de tijdlijn Opkomst en bloei van de industriële mijnbouw Pas vanaf het einde van de 19de eeuw kan van een mijnindustrie gesproken worden; dat wil zeggen dat er heel veel steenkool werd gewonnen, in grote bedrijven met heel veel mensen een heel veel machines. Hoe kwam dat? Na 1850 steeg de vraag naar steenkolen in Duitsland en België krachtig. In beide landen werd de produktie van steenkool in eigen land uitgebreid, maar dat was niet genoeg. Bij het zoeken naar nieuwe kolenvelden viel ook het oog op Zuid Limburg. Een Duits Nederlandse onderneming. de "Bergwerksvereeniging voor Nederland" begon in 1856 met proefboringen in Zuidoost Limburg. In 1860 kreeg een andere maatschappij ook een concessies (Ernst en Laura). In korte tijd ontstonden verschillende nieuwe mijnzetels. Tussen 1872 en 1880 werden 25 boringen aangezet. Op grond daarvan werden 30 concessies aangevraagd, veelal door buitenlanders. Ook de kolenkolenhandel was in handen van buitenlandse ondernemers. Zij verhinderden dat de Limburgse steenkool op de Nederlandse markt terechtkwam Opdracht 2.1 a. Waardoor kwam de bloei van de mijnbouw uiteindelijk op gang? b. Waar kwamen deze ondernemers vandaan? c. Maak een overzicht van de opbloei van de mijnbedrijven m.b.v. de tijdlijn

5 2.2. De Staatsmijnen De Nederlandse regering werd bang voor die buitenlandse macht en was ook bang voor de " slechte " invloed van veel buitenlandse mijnwerkers op de "brave " Limburgse boerenbevolking. Mede daarom werd er besloten tot een staatsexploitatie. Dat hield in dat de staat zelf eigenaar werd van een mijnbedrijf en dus voor eigen rekening kolen liet graven en die kolen verkocht. Rond 1930 waren de Staatsmijnen de grootste werkgever met meer dan werknemers. Uit angst voor buitenlandse inmenging besloot de Nederlandse staat toch in te grijpen. Door de wet van 1901 werden alle nog te openen velden en concessies gereserveerd voor de Nederlandse staat. Kort daarop werd begonnen met de aanleg van de eerste staatsmijn: de Wilhelmina Opdracht 2.2 a. Waarom ging de staat zich bemoeien met de mijnbouw? b. Hoe werd de staat betrokken bij de mijnbouw? 2.3. Activiteiten in de mijn tot 1920 Opdracht Bekijk de foto s van de ondergrondse paarde stal, bron: Kolen en koempels, p. 48 a. Hoeveel paarden konden hier gestald worden? b. Waaruit blijkt dat de verzorging van de dieren redelijk was? c. Hoe zou je de aanwezigheid van de katten verklaren? Opdracht 2.3.2: bekijk de afbeeldingen van de mijnlampen, bron: Kolen en koempels, p.46/47 en 134/135 a. Waarom noemt men de eerste serie lampen open olielampen? b. Waarom waren die olielampen een gevaar op zich?

6 Opdracht 2.3.3: Bekijk de afbeelding van de mijnwerker uit 1929, Kolen en koempels, p.78 a. Welke gereedschappen heeft de mijnwerker in de hand? b. Waar doet dit hoofddeksel aan denken? Zou dat echt van een mijnwerker geweest zijn? De kolenwinning in de Limburgse mijnen gebeurde tot in de jaren twintig voor een groot gedeelte met de hand. De kolen werden met een houweel losgeslagen door houwers. Zij sloegen een deel van de onderste kolen zodanig weg dat een grotere hoeveelheid kolen naar beneden viel. Losse kolen werden door leer of hulphouwers in de kolenwagens geschept. Slepers vervoerden de met kolen of stenen geladen wagens van de werkplaatsen in de pijlers naar de hoofdgalerijen en schachten en brachten lege wagens mee terug. In de hogere gangen werd gebruik gemaakt van paarden die verscheidene kolenwagens konden trekken. Andere werkzaamheden waren voorbereidend werk zoals schachtaanleg en werkzaamheden die gericht waren op verdere uitbreiding: steeds werden nieuwe verbindingsgangen aangelegd, gestut en van rails voorzien, werden ontkoolde gedeelten ondersteund of gevuld met stenen teneinde bovengrondse verzakkingen te voorkomen en werden maatregelen genomen in het kader van de veiligheid. Opdracht Kijk naar de afbeelding van een mijn rond 1900 (Kolen en Koempels, p.39) a. Waaraan herken je de steenkoollagen?

7 b. At is opvallend aan hun dikte en ligging? c. Hoeveel schachten zie je en waarvoor dienden ze? d. Wat zouden de gangen zijn waar al die stenen zijn opgestapeld? e. Hoeveel gebouwen zie je boven de grond en waarvoor dienden ze? f. Hoeveel gangen zie je en waarvoor werden die aangelegd? 2.4. Zwaar werk Opdracht Bekijk de foto's van het werk in de pijler, bron: Kolen en koempels, p. 99, a. Hoeveel mannen zie je aan het werk? b. Wat zijn ze aan het doen? c. Wat zou de taak van de man rechts zijn? Het werken in de mijn was heel anders dan het werken p e boerderij of in een klein bedrijfje. Je zag soms het zonlicht niet; je begon 's morgens vroeg en 's avonds was het ook vaak donker als je boven kwam. Je moest steeds doorwerken want je werkt niet meer alleen en anderen keken je scheef aan aks je niet doorwerkte. Het was er helemaal niet fris en je heel vuil en je longen zaten onder het stof. De pijler waar je moest graven was soms zo laag dat je niet eens

8 kon staan. Dan hakte je halfliggend de steenkool uit de wand. en soms moest je je zelf soms vasthouden om niet naar onder te glijden. Er waren nog maar weinig machines in gebruik.. Sedert 1907 werden proeven genomen met door perslucht of elektriciteit aangedreven boorhamers, maar pas na de Eerste Wereldoorlog zou dit het belangrijkste werktuig van de houwers worden. In 1908 werden ondergronds de eerste benzinelocomotieven ingezet, die langzamerhand de paarden zouden gaan vervangen. De Oranje Nassaumijn voerde in 1909 de eerste, 60 meter lange, schudgoot in. De schudgoten zouden in de jaren twintig en dertig het werk van de slepers voor een belangrijk deel overnemen. Voor 1914 was de ondergrondse arbeid derhalve voornamelijk handarbeid. De ondergrondse arbeiders werkten bijna allen in accoord. Hun loon was afhankelijk van de hoeveelheid kolen die de ploeg leverde. Dat wisselde sterk afhankelijk van de hardheid van de steenlaag, de dikte van de kolenlagen. de watertoevloed en de temperatuur. De opzichter kreeg veelal van hogerhand te horen tegen welke prijs de kool. moest worden geleverd dat leidde vaak tot conflicten. Opdracht a. Waardoor verschilde het werken in de mijn van het werken boven de grond buiten de mijn? b. Waarom was het werk onder in de mijn zo zwaar? c. Wat leidde tot veel conflicten in de mijn? Opdracht Bekijk de afbeeldingen met de waarschuwingen bij het werk in de pijler, bron: Kolen een koempels, p Noteer per foto welke gevaren de mijnwerkers bedreigden bij het werk.

9 Opdracht : bekijk de affiches n.a.v. de staking van 1917, bron: Kolen en koempels, p. 87 a. Waar wordt destaking gehouden? b. Waarvoor wordt er gestaakt? c. Hoe probeerden de bazen de stakers angst aan te jagen en dus de staking te breken? d. Waarom zou er een tekst in het Frans aan toegevoegd zijn? e. Zie je verschillen tussen de linkse en de rechtse affiche en waarmee hangen die samen?

10 3. De eerste bloei van de mijnbouw ( ) 3.1. Steeds meer kolen uit Limburg, maar dalende prijzen In Nederland was er tot het najaar van 1920 een tekort aan kolen. Dat was de nasleep van de eerste wereldoorlog. Maar de kolenhandelaars deden de verkoopprijs van de Limburgse kolen dalen De bezetting van het Ruhrgebied leidde echter in 1923 tot een tijdelijke opleving. Dat was ook het geval in 1926 als gevolg van de grote Engelse mijnwerkersstaking. In 1926 bedroeg de produktie ruim het dubbele van die in De produktie in de Limburgse mijnen steeg tot de depressiejaren ononderbroken. Doordat er in het buitenland veel te veel steenkool werd gewonnen bleven de prijzen bijna aanhoudend dalen. Dat werd nog in de hand gewerkt doordat de mijnen door mechanisatie trachtten de kostprijs te verlagen. De opbrengst per ondergrondse arbeider werd in deze periode aanzienlijk verhoogd en bedroeg in 1929 al het dubbele van die in Opdracht 3.1 a. Waardoor was het mogelijk dat er steeds meer steenkool gewonnen werd? b. Wat gebeurde er met de prijzen en hoe is dat te verklaren? c. Wat veranderde er in de manier van werken na 1920? 3.2. Mechanisatie van de steenkoolwinning Opdracht 3.2 bekijk de foto s van de mijn, bron Kolen een koempels, p. 89. a. Noteer welke bewijzen je hier vindt van de stelling dat de mijnbouw na de eerste wereldoorlog sterk gemechaniseerd werd. b. Wat valt je op aan de leeftijd van de mensen op de foto, kinderarbeid was toch verboden Hoe zou men dart verbod omzeild hebben? In deze fase werd de mijnarbeid in verregaande mate gemechaniseerd. De mijnen werden uitgerust met een ondergronds railvervoer. De winning geschiedde met mechanische afbouwhamers. De kolen werden afgevoerd via transportbanden. Ze werden naar boven gehaald met liften.

11

12 3.3. Bevolkingstoename De bevolking in de westelijke mijnstreek nam tussen 900 tot 1920 met 49% toe. In de oostelijke mijnstreek werd het aantal verdrievoudigd. Dat kwam door de geforceerde expansie van de kolenmijnindustrie in de jaren van kolenschaarste ( ). Er waren in de directe omgeving van de mijnen in Limburg niet voldoende arbeidskrachten voor de mijnbedrijven. Daarom moesten deze van andere plaatsen in Nederland en uit het buitenland komen. De instroom van de vele vreemdelingen leidde tot een multiculturele samenleving. De komst van de vele vreemdelingen leidde tot een mentaal culturele botsing met de plaatselijke bevolking. Deze was traditioneel zeer gesloten, conservatief, gezagsgetrouw, gehecht aan eigen familie, dorp en kerk. De vreemde mijnwerkers verstoorden op ruwe wijze de normen en de waarden van deze samenleving. Dat leidde in veel gevallen tot een anti Hollands chauvinisme omdat de leiding op veel mijnen uit Hollanders bestond. Een ander probleem was de huisvesting. Er waren onvoldoende woningen. Hoe moest dat opgelost worden? Aanvankelijk deed de overheid er niets aan. Van de jaren 20 sloegen mijnbedrijf, kerk en overheid steeds meer de handen in elkaar om de mijnwerkers aan huisvesting te helpen. Er werden woningverenigingen opgericht en er werden kolonieën gesticht. Opdracht a. Tot welke problemen leidde de bevolkingstoename in de mijnstreek? b. Hoe probeerde men de problemen op te lossen? Opdracht Tabel 1: samenstelling bevolking van Heerlen in Nederlanders 20 Russen Duitsers 13 Roemenen 1209 Polen 6 Luxemburgers 789 Slovenen 6 Engelsen, 526 Belgen 2 Zwitsers 509 Oostenrijkers 2 Amerikanen 256 Hongaren 3 van onbekende nationaliteit 250 Tjecho Slowaken 6 van overige nationaliteiten 226 Italianen 211 zonder nationaliteit 62 Fransen a. Zet deze cijfers om in een staafdiagram waarbij elke staaf bestaat uit blokjes van elk 300 inwoners b. Welke conclusies kun je hieruit trekken? c. Waarom leidde dat tot moeilijkheden onder de mensen? 3.4 De rooien in opmars Opdracht Bekijk de affiches, bron: Breij, p. 54,55 en 56. a. Welke twee soorten bonden komen in deze affiches voor? b. Hoe dachten beide bonden over elkaar? c. Waar gingen de staking van 1917 om? d. Waarom zou er ook passage in het Frans aan toegevoegd zijn?

13 Het zware werk, de slechte arbeidsvoorwaarden, de barre omstandigheden waarin mijnwerkers moesten werken en wonen leidde al vlug tot verzet onder de mijnwerkers. Er werden mijnwerkersverenigingen om te strijden voor betere lonen en werkomstandigheden. In die verenigingen waren de socialisten het meest strijdbaar. Zij stelden zich het felst op bij acties en stakingen. Bij de katholieken nam Mgr Poels uit Venray een centrale plaats in. Sommige mijnwerkers vonden dat hij als kapelaan meer bezorgd was om het zieleheil van de mijnwerkers dan om hun dagelijks brood. De kerk heeft er inderdaad alles aan gedaan om te voorkomen dat de mijnwerkers in handen zouden vallen van de goddeloze socialisten. Deze laatsten vonden dat de katholieke bonden niet ver genoeg gingen in hun eisen aan de mijnbazen. Opdracht a. Wat leidde tot de oprichting van de mijnwerkersbonden? b. Waarover verschilden de bonden van mening?

14 4. Mijnbouw in en crisis ( )? Opdracht 4: Bekijk onderstaande tabellen goed en noteer eerst per tabel wat er je opvalt. Tabel 2 Produktie Staatsmijnen Particuliere mijnen 1921 circa ton Circa ton miljoen ton Tabel 3: winsten, ON mijnen, (Kreukels, 407) Boekjaar Totale winst in guldens Netto winst uit verkoop kolen, ijzer en staal in guldens 1931/ , , / , , / , , / , ,01 Tabel 4 Gemiddelde opbrengst per ton; (alle inkomsten van het bedrijf, gedeeld door het aantal verkochte ton steenkool) Daling 9,80 6,34 36% Kostprijs 7,98 4,72 41% Het lijkt er op alsof de mijnbouw nauwelijks geleden heeft onder algemene economische malaise vanaf Zelfs in de depressiejaren werd de produktie slechts in geringe mate ingekrompen; in 1936 werd slechts 2,7% minder kolen gewonnen dan in Maar de prijzen daalden sterk; zelfs in de jaren 1937 en 1938 lagen de gemiddelde verkoopprijzen slechts op circa 1/3 van het peil van Vooral dank zij de extreme verhoging van de produktie per arbeider per werktijd bedroegen de loonkosten per ton steenkolen in 1931 en 1938 echter nog maar circa 25% van die van De Nederlandse mijnen drongen er bij de Nederlandse regering herhaaldelijk op aan de invoer van steenkolen in Nederland te beperken. Sinds 1934 was het zo ver en in korte tijd verhoogden de Nederlandse mijnen het productieniveau weer tot het niveau van voor de depressie. De vooroorlogse maximumproductie werd in het voor de mijnen uiterst profijtelijk jaar 1937 bereikt met ruim 14 miljoen ton kolen.

15 5. De mijnen bezet: Opdracht 5 Lees de teksten op de 3 affiches uit de tweede wereldoorlog, bron: kolen een koempels, p Hoe probeerden de Duitsers de productie op peil te houden of op te drijven?. Tijdens de Tweede Wereldoorlog vielen de Limburgse mijnen onbeschadigd in handen van de Duitse bezetter. Die probeerden de productie te verhogen door instelling van de zondagsdiensten extra beloningen. Wie in de mijn ging werken zou niet naar Duitsland gestuurd worden. Maar dat werd een mislukking dankzij het verzet o.l.v. de verzetsgroep Molenaar. Via stencils werden de mijnwerkers opgeroepen minder te produceren. Machines werden onklaar gemaakt, transportbanden beschadigd, de treinen werden vertraagd en de productie werd rijkelijk opgehoogd met stenen. De bezetter reageerde door verhoren en arrestaties. Op de Maurits werden 15 man gearresteerd en veroordeeld tot 15 jaar tuchthuis. Het arbeidsverzuim steeg snel. Een op de drie mijnwerkers bleef thuis. Op 26 april 1943 brak er een staking uit. De bezetter breekt de staking door executies, arrestatie van directieleden en 140 mijnwerkers. Pas toen de Duitsers beloofden dat er geen mijnwerkers naar Duitsland zouden worden gestuurd, kwam er een einde aan de staking. De Duitsers hebben als wraak bij hun aftocht heel wat schade toegebracht aan de mijninstallaties. De industriële produktie bleef in de eerste oorlogsjaren, tot 1943 nagenoeg op het niveau van vlak voor het uitbreken van de wereldbrand. In de Nederlandse steenkolenmijnen bedroeg de teruggang slechts 7%. De grote ineenstorting kwam in het laatste oorlogsjaar. Zij duurde na de oorlog nog geruime tijd voort. In Nederland daalde de steenkoolproductie van 1944 tot 1946 tot de helft van het niveau van de vooroorlogse jaren. Opdracht 5 a. Wat was de houding van de mijnwerkers ten opzicht van de bezetting? b. Hoe reageerde de bezetter daar op? c. Wat waren de gevolgen voor de productie?

16 6. Het gaat goed in de jaren 50 Opdracht 6.0 Bekijk de afbeeldingen van de werkzaamheden in de mijn, bron: Kolen en koempels, p. 146, 147,148. Waaruit blijkt dat na de tweede wereldoorlog het winnen van steenkool geen handenarbeid meer was? Duizenden mijnwerkers verlieten na het einde van de oorlog onmiddellijk de mijnen. Zij waren er immers niet vrijwillig gekomen. Daardoor kampten de mijnen aanvankelijk met een groot personeelsgebrek. De directies vulden de tekorten op met gestrafte collaborateurs en andere gevangenen. Er werd uitvoerig geworven in Nederland en in heel Europa. Er kwamen nu veel mijnwerkers uit Zuid Europa en uit Noord Afrika. Het aantal mijnwerkers steeg van in 1948 tot in De stijging was vooral merkbaar in de bovengrondse afdelingen. Er weren een aantal verbeteringen aangebracht zoals hydraulische ondersteuningen die het eerst werden aangebracht in de Julia in De kolen werden volautomatisch gewonnen en afgevoerd. Na de Tweede Wereldoorlog maakte de mijnindustrie weer een bloeiperiode door, die duurde tot aan het eind van de vijftiger jaren. Er waren veel arbeiders nodig in de mijnbedrijven en er ontstond al snel een tekort. Het jaar 1958 was wat betreft arbeidsplaatsen het topjaar van de mijnindustrie. Er werkten toen mensen in de mijnbedrijven. De steenkolenproductie draaide op volle toeren en er waren plannen om nieuwe mijnen in gebruik te nemen.

17 In 1952 bereikte de Limburgse mijnbouw een hoogtepunt met een productie van ton. Daarna zou de productie slechts licht dalen om in 1958 uit te komen op ton. Opdracht 6.1 a. Waarom kampten de mijnen na de tweede wereldoorlog aanvankelijk met een tekort aan mankracht? b. Hoe werd dat probleem opgelost? c. Waarom spreekt men een nieuwe bloei vanaf 1950?

18 7. Kolencrisis van 1958 In Nederlands Limburg had de kolencrisis van 1958 dadelijk gevolgen. Reeds voor de Tweede Wereldoorlog voelde de steenkoolwinning de hete adem in de nek van andere energiebronnen zoals elektriciteit en aardgas. Vooral de ontdekking van grote aardgasvoorraden in het noorden van Nederland deed de Nederlandse regering besluiten niet langer de steenkoolwinning in Limburg de hand boven het hoofd te houden. Maar ook in heel Europa kwam de steenkoolwinning in een diepe crisis terecht. De verlieslijdende mijnen verminderden hun personeelsbestand en beperkten hun produktie. Tussen 1958 en 1965 vloeiden mijnwerkers af. Opdracht 7 a. Waaruit was merkbaar dat er in 1958 sprake was van een crisisjaar? b. Wat was de oorzaak van die crisis? c. Hoe probeerden de mijnen aanvankelijk de problemen op te lossen?

19 8. Het einde van de mijnbouw ( ). Opdracht 8.0 Bekijk het overzicht van de sluiting van de verschillende mijnen: bron, Breij, p a. Zet de namen en de jaartallen op de tijdlijn: in de bovenste lijn d het besluit tot stopzetting, in de onderste lijn de realisatie ervan. b. B. Wat valt er op? De industriële mijnbouw zou slechts een kort leven beschoren zijn. De kolencrisis leidde in heel Europa tot sluiting van mijnen Via de EGKS probeerden zes landen in 1952 in Europa waaronder Nederland de steenkoolwinning in stand te houden door allerlei beschermende maatregelen. Maar de steenkoolwinning kon niet opboksen tegen de concurrentie van andere energiebronnen. Het kritieke punt voor de mijnbouw werd in 1965 bereikt. De Nederlandse regering besloot als een der eersten tot afbouw van de mijnbouw. Dat gebeurde door minister Den Uyl in Tien jaar later waren alle mijnen gesloten (zie tabel 4: overzicht sluiting mijnen). Opdracht 8.1 Wat leidde uiteindelijk tot sluiting van de mijnen in Limburg?

20

Samenvatting Geschiedenis Hoofdstuk 3 paragraaf 1 t/m 5

Samenvatting Geschiedenis Hoofdstuk 3 paragraaf 1 t/m 5 Samenvatting Geschiedenis Hoofdstuk 3 paragraaf 1 t/m 5 Samenvatting door Sven 1427 woorden 12 april 2018 7,7 2 keer beoordeeld Vak Methode Geschiedenis Sprekend verleden Paragraaf 3.1 In de wereld van

Nadere informatie

Bijlage VMBO-KB. geschiedenis en staatsinrichting CSE KB. tijdvak 2. Bronnenboekje. KB-0125-a-12-2-b

Bijlage VMBO-KB. geschiedenis en staatsinrichting CSE KB. tijdvak 2. Bronnenboekje. KB-0125-a-12-2-b Bijlage VMBO-KB 2012 tijdvak 2 geschiedenis en staatsinrichting CSE KB Bronnenboekje KB-0125-a-12-2-b Staatsinrichting van Nederland bron 1 Een beschrijving van een politieke stroming (rond 1870): Zij

Nadere informatie

SO 1. Tijdvak II AVONDMAVO 2013-2014. Historisch Overzicht

SO 1. Tijdvak II AVONDMAVO 2013-2014. Historisch Overzicht SO 1 Tijdvak II AVONDMAVO 2013-2014 Historisch Overzicht 1. Welke doelstelling had Wilhelm II bij zijn aantreden als Keizer van Duitsland? 2. Welk land behoorde niet tot de Centralen tijdens de Eerste

Nadere informatie

Samenvatting Geschiedenis Hoofdstuk 8: Tijd van burgers en stoommachines

Samenvatting Geschiedenis Hoofdstuk 8: Tijd van burgers en stoommachines Samenvatting Geschiedenis Hoofdstuk 8: Tijd van burgers en stoommachines Samenvatting door Larissa 665 woorden 18 januari 2016 5,4 5 keer beoordeeld Vak Methode Geschiedenis Feniks Hoofdstuk 8: Tijd van

Nadere informatie

Samenvatting Geschiedenis Hoofdstuk 5 De Romeinen

Samenvatting Geschiedenis Hoofdstuk 5 De Romeinen Samenvatting Geschiedenis Hoofdstuk 5 De Ro Samenvatting door S. 1180 woorden 29 maart 2016 6,4 11 keer beoordeeld Vak Methode Geschiedenis Sprekend verleden Hoofdstuk 5 De Ro Paragraaf 1 t/m 7 1 Van dorp

Nadere informatie

Industriële revolutie

Industriële revolutie Auteur Laatst gewijzigd Licentie Webadres Frederique Stuurman 08 December 2016 CC Naamsvermelding 3.0 Nederland licentie http://maken.wikiwijs.nl/91492 Dit lesmateriaal is gemaakt met Wikiwijs Maken van

Nadere informatie

Tijdvak I. 31 oktober 2013 8: 30-10:00.

Tijdvak I. 31 oktober 2013 8: 30-10:00. 1 SCHOOLONDERZOEK Tijdvak I GESCHIEDENIS 31 oktober 2013 8: 30-10:00. Dit onderzoek bestaat uit 38 vragen. Bij dit onderzoek behoort een antwoordblad. Beantwoord de antwoorden uitsluitend op het antwoordblad.

Nadere informatie

Aanleg en opbouw van een steenkoolmijn.

Aanleg en opbouw van een steenkoolmijn. Lesbrief 3 Aanleg en opbouw van een steenkoolmijn. 29-18- 12-2014 Aan de hand van de staatsmijn Maurits bekijken we hoe een steenkoolmijn werd aangelegd en ontwikkeld. Alvorens men met de aanleg van een

Nadere informatie

Ik ben Steenkool. Nooit meer oorlog groep 7-8. De Steenkool, een beetje Limburg is hem niet vreemd. En hij is niet zo goed in Engels.

Ik ben Steenkool. Nooit meer oorlog groep 7-8. De Steenkool, een beetje Limburg is hem niet vreemd. En hij is niet zo goed in Engels. De Steenkool, een beetje Limburg is hem niet vreemd. En hij is niet zo goed in Engels. Hi! I am de steenkool. De cole of de stone. I am black, zwart. And I kan fire geven. Jongens, dat is wat die Europese

Nadere informatie

100 jaar geleden. t Is Oorlog! Een lesmap voor het vierde, vijfde en zesde leerjaar, door juffrouw Anita en de papa van Anna.

100 jaar geleden. t Is Oorlog! Een lesmap voor het vierde, vijfde en zesde leerjaar, door juffrouw Anita en de papa van Anna. 100 jaar geleden t Is Oorlog! Een lesmap voor het vierde, vijfde en zesde leerjaar, door juffrouw Anita en de papa van Anna. t Is oorlog! Binderveld, Kozen, Nieuwerkerken en Wijer 100 jaar geleden is een

Nadere informatie

WAT GA JE DOEN? Binnenkort geef je samen met een klasgenoot een presentatie in het Joods Historisch Museum. Het onderwerp van je presentatie is:

WAT GA JE DOEN? Binnenkort geef je samen met een klasgenoot een presentatie in het Joods Historisch Museum. Het onderwerp van je presentatie is: b WAT GA JE DOEN? Binnenkort geef je samen met een klasgenoot een presentatie in het. Het onderwerp van je presentatie is: ONDERWERP: SCHOOL OPDRACHT g n i g l o v r e v Joden Baal stof met jodensterren

Nadere informatie

Welke wapens worden voor het eerst gebruikt in de Eerste Wereldoorlog? 1. Geweren en gifgas. 2. Machinegeweren en gifgas. 3. Gifgas en pistolen.

Welke wapens worden voor het eerst gebruikt in de Eerste Wereldoorlog? 1. Geweren en gifgas. 2. Machinegeweren en gifgas. 3. Gifgas en pistolen. Tussen welke twee landen is de Eerste Wereldoorlog begonnen? 1. Engeland en Frankrijk 2. Duitsland en Frankrijk 3. Duitsland en Engeland Nederland blijft neutraal. Wat betekent dat? 1. Nederland kiest

Nadere informatie

Burgers en Stoommachines. Tot 1:20

Burgers en Stoommachines. Tot 1:20 Burgers en Stoommachines Tot 1:20 Wat gaan we leren? 1. Welke gevolgen de technische uitvindingen hadden. 2. Wat er in de grondwet van 1848 stond. 3. Welke groepen minder rechten hadden dan andere groepen.

Nadere informatie

De koude oorlog Jesse Klever Groep 7

De koude oorlog Jesse Klever Groep 7 De koude oorlog Jesse Klever Groep 7 1 Voorwoord Tijdens het maken van mijn spreekbeurt over Amerika kwam ik de Koude oorlog tegen. De koude oorlog leek mij een heel interessant onderwerp waar ik niet

Nadere informatie

GESCHIEDENIS EN STAATSINRICHTING CSE KB

GESCHIEDENIS EN STAATSINRICHTING CSE KB Examen VMBO-KB 2005 tijdvak 1 woensdag 25 mei 9.00 11.00 uur GESCHIEDENIS EN STAATSINRICHTING CSE KB Gebruik het bronnenboekje. Dit examen bestaat uit 35 vragen. Voor dit examen zijn maximaal 50 punten

Nadere informatie

Verenigde Staten Ontwikkeling van de burgerrechten

Verenigde Staten Ontwikkeling van de burgerrechten Verenigde Staten Ontwikkeling van de burgerrechten 1.2-2.3-3.3 Inleiding Deze opdracht gaat over de ontwikkeling van de burgerrechten. Hierbij staat de status van de zwarte bevolking in de Verenigde Staten

Nadere informatie

Samenvatting geschiedenistoets hoofdstuk 6: Een tijd van revoluties

Samenvatting geschiedenistoets hoofdstuk 6: Een tijd van revoluties Samenvatting geschiedenistoets hoofdstuk 6: Een tijd van revoluties Dit hoofdstuk gaat over opstand in Amerika, Frankrijk en Nederland. Deze opstanden noemen we revoluties. Opstand in Amerika (1775). De

Nadere informatie

Wijnimport Nederland naar regio

Wijnimport Nederland naar regio DO RESEARCH Wijnimport Nederland naar regio Sterke opmars wijn uit Chili Jeroen den Ouden 1-10-2011 Inleiding en inhoudsopgave Pagina I De invoer van wijn in Nederland 1 II De invoer van wijn naar herkomst

Nadere informatie

Dagboek Sebastiaan Matte

Dagboek Sebastiaan Matte Vraag 1 van 12 Dagboek Sebastiaan Matte Uit het dagboek van Sebastiaan Matte: "Ik ben vandaag bij een hagenpreek geweest, in de duinen bij Overveen. Wel duizend mensen uit de stad waren bij elkaar gekomen

Nadere informatie

MODULE I EUROPA: NOOIT MEER OORLOG!

MODULE I EUROPA: NOOIT MEER OORLOG! MODULE I EUROPA: NOOIT MEER OORLOG! I.I De geboorte van de Europese Unie Zoals jullie waarschijnlijk wel weten zijn er de vorige eeuwen veel oorlogen in Europa geweest. Vooral de Eerste en de Tweede Wereldoorlog

Nadere informatie

Het verhaal van Europa

Het verhaal van Europa Het verhaal van Europa 2010 Uitgeverij Manteau / Standaard Uitgeverij en Rob Heirbaut & Hendrik Vos Standaard Uitgeverij nv, Mechelsesteenweg 203, B-2018 Antwerpen www.manteau.be info@manteau.be Deze reeks

Nadere informatie

De Industriële Revolutie. Veranderingen in de landbouw

De Industriële Revolutie. Veranderingen in de landbouw De Industriële Revolutie Veranderingen in de landbouw Hoe het eerst ging In de middeleeuwen was 90 procent van de bevolking boer Dit was geen keuze, maar noodzaak De opbrengt van de grond lag laag! Ondanks

Nadere informatie

Eindexamen geschiedenis en staatsinrichting vmbo gl/tl 2005 - II

Eindexamen geschiedenis en staatsinrichting vmbo gl/tl 2005 - II DE INDUSTRIËLE SAMENLEVING IN NEDERLAND DE VERHOUDING MENS EN MILIEU + 1p 21 Geef één voorbeeld van aantasting van het milieu door menselijk ingrijpen in Nederland uit de periode vóór de Industriële Revolutie.

Nadere informatie

heel veel was er nodig.

heel veel was er nodig. Samenvatting door Leonie 2033 woorden 26 maart 2015 0 keer beoordeeld Vak Methode Geschiedenis Sprekend verleden 1: Kenmerken van de industriële samenleving Machines spelen in ons leven een grote rol.

Nadere informatie

DE EUROPESE UNIE EERSTE EN DE WERKVORM IN HET KORT

DE EUROPESE UNIE EERSTE EN DE WERKVORM IN HET KORT DE EUROPESE UNIE JANUARI 2016 - POLITIEK IN PRAKTIJK #1 EERSTE EN WAT HEB JE NODIG Grote letters A, B en C Aftelklok (op digibord) 50 sterren, uitgeprint op geel papier Circa 4 grote enveloppen Een prijsje

Nadere informatie

Naam: NEDERLAND IN OORLOG Begin WO2 (1932 tot 1940)

Naam: NEDERLAND IN OORLOG Begin WO2 (1932 tot 1940) Naam: NEDERLAND IN OORLOG Begin WO2 (1932 tot 1940) Adolf Hitler In 1933 kwam Adolf Hitler in Duitsland aan de macht. Hij was de leider van de nazi-partij. Hij zei tegen de mensen: `Ik maak van Duitsland

Nadere informatie

Deze (autarkisch agrarische samenleving) veranderde in de tijd van steden en staten (11 e en 12 e eeuw).wat waren de Oorzaken?

Deze (autarkisch agrarische samenleving) veranderde in de tijd van steden en staten (11 e en 12 e eeuw).wat waren de Oorzaken? Onderzoeksvraag; Waar en waardoor konden in de Tijd van Steden en Staten, oude steden weer tot bloei komen en nieuwe steden ontstaan? In vroege middeleeuwen was er sprake van een agrarische samenleving

Nadere informatie

Jagers & boeren Waarvan leefden de jagers-verzamelaars? Jagers & boeren Waarvan leefden de boeren? Van de jacht en van vruchten en planten

Jagers & boeren Waarvan leefden de jagers-verzamelaars? Jagers & boeren Waarvan leefden de boeren? Van de jacht en van vruchten en planten Jagers & boeren Waarvan leefden de jagers-verzamelaars? Jagers & boeren Waarvan leefden de boeren? Van de jacht en van vruchten en planten Van de oogst van hun land en van hun dieren Jagers & boeren Wat

Nadere informatie

Lesbrief MAASVLAKTE 2 OPDRACHT 1 - TOPOGRAFIE EN AARDRIJKSKUNDE

Lesbrief MAASVLAKTE 2 OPDRACHT 1 - TOPOGRAFIE EN AARDRIJKSKUNDE Lesbrief Onderbouw voortgezet onderwijs - HAVO MAASVLAKTE 2 De haven van Rotterdam wordt te klein, omdat we steeds meer goederen bestellen uit verre landen. Daarom komt er een nieuw stuk haven: Maasvlakte

Nadere informatie

Hitler op weg naar de macht Wie was Adolf Hitler?

Hitler op weg naar de macht Wie was Adolf Hitler? Hitler op weg naar de macht Wie was Adolf Hitler? Iedereen heeft wel eens van Adolf Hitler gehoord. Hij was de leider van Duitsland. Bij zijn naam denk je meteen aan de Tweede Wereldoorlog. Een verschrikkelijke

Nadere informatie

Tijdvak II. november 2013 8: 30-10:00.

Tijdvak II. november 2013 8: 30-10:00. SCHOOLONDERZOEK Tijdvak II GESCHIEDENIS november 2013 8: 30-10:00. Dit onderzoek bestaat uit vragen. Bij dit onderzoek behoort een antwoordblad. Beantwoord de antwoorden uitsluitend op het antwoordblad.

Nadere informatie

Kijktip: Nieuwsuur in de Klas

Kijktip: Nieuwsuur in de Klas Kijktip: Nieuwsuur in de Klas Korte omschrijving werkvorm De leerlingen beantwoorden vragen over de Europese politiek aan de hand van korte clips van Nieuwsuur in de Klas. Leerdoel De leerlingen leren

Nadere informatie

UIT de arbeidsmarkt

UIT de arbeidsmarkt Verandering van de werkloosheid. Vraag en aanbod op de arbeidsmarkt zijn onderhevig aan continue veranderingen. Als gevolg daarvan verandert de omvang van de werkloosheid in een land ook continue. Werkloosheid

Nadere informatie

OORLOG IN OVERIJSSEL 2015

OORLOG IN OVERIJSSEL 2015 OORLOG IN OVERIJSSEL 2015 Opdrachten bij de film Naam Groep.. BEZETTING duur: ca. 15 minuten In de film zie je beelden van Hitler. Wie was hij? In welk jaar kwam Hitler aan de macht en welke plannen had

Nadere informatie

Verslag Geschiedenis Tijdvakkendossier tijdvak 10: tijd van televisie en computer

Verslag Geschiedenis Tijdvakkendossier tijdvak 10: tijd van televisie en computer Verslag Geschiedenis Tijdvakkendossier tijdvak 10: tijd van televisie en computer Verslag door Lotte 1361 woorden 19 juni 2017 6,2 10 keer beoordeeld Vak Methode Geschiedenis Feniks Tijdvak: Tijd van televisie

Nadere informatie

DE DEMOCRATIE-INDEX GROEP 1: 1815-1848. 3. Hebben alle partijen min of meer gelijke kansen in de campagneperiode?

DE DEMOCRATIE-INDEX GROEP 1: 1815-1848. 3. Hebben alle partijen min of meer gelijke kansen in de campagneperiode? DE DEMOCRATIE-INDEX GROEP 1: 1815-1848 ACHTERGRONDINFORMATIE PERIODE 1815-1848 DE EERSTE JAREN VAN HET KONINKRIJK DER NEDERLANDEN Tussen 1795 en 1813 was Nederland overheerst geweest door de Fransen. In

Nadere informatie

Wonen op historische grond

Wonen op historische grond Wonen op historische grond IJsselmonde is teruggekeerd naar de Maas. Langs de oevers hebben scheepswerven en houthandels plaats gemaakt voor woningen, winkels, een bioscoop, een politiebureau en kantoren.

Nadere informatie

Examen VMBO-GL en TL 2005

Examen VMBO-GL en TL 2005 Examen VMBO-GL en TL 2005 tijdvak 1 woensdag 25 mei 9.00 11.00 uur GESCHIEDENIS EN STAATSINRICHTING CSE GL EN TL Gebruik het bronnenboekje. Dit examen bestaat uit 38 vragen. Voor dit examen zijn maximaal

Nadere informatie

Leven en werken in de mijnindustrie in Limburg N. Zijlstra, info@demijnen.nl

Leven en werken in de mijnindustrie in Limburg N. Zijlstra, info@demijnen.nl Leven en werken in de mijnindustrie in Limburg N. Zijlstra, info@demijnen.nl Jacques Vriens, Tien torens diep, Houten 2004 Jos Venner, Canon van Limburg, Venlo 2009 Jacques van de Boogaard ea., Weet je

Nadere informatie

Eindexamen geschiedenis en staatsinrichting vmbo gl/tl 2005 - II

Eindexamen geschiedenis en staatsinrichting vmbo gl/tl 2005 - II Meerkeuzevragen Schrijf alleen de hoofdletter van het goede antwoord op. DE KOUDE OORLOG + NEDERLAND EN DE VERENIGDE STATEN NA DE TWEEDE WERELDOORLOG Gebruik bron 1. 1p 1 De bron maakt duidelijk dat de

Nadere informatie

Tijd van burgers en stoommachines 1800 1900. 8.6 Emancipatie en democratisering. Onderzoeksvraag: Hoe werd de politiek gedemocratiseerd?

Tijd van burgers en stoommachines 1800 1900. 8.6 Emancipatie en democratisering. Onderzoeksvraag: Hoe werd de politiek gedemocratiseerd? Onderzoeksvraag: Hoe werd de politiek gedemocratiseerd? Kenmerkende aspecten: * Voortschrijdende democratisering, met deelname van steeds meer mannen en vrouwen aan het politiek proces. * De opkomst van

Nadere informatie

Binnenvaart, graadmeter van de economie

Binnenvaart, graadmeter van de economie Binnenvaart, graadmeter van de economie Het graven van het Stadskanaal was een gouden besluit van het Groninger stadsbestuur. Toen het kanaal gereed was en het gebied tussen Bareveld en Ter Apel ontgonnen

Nadere informatie

Limburg tussen staf en troon 1000 jaar graafschap Loon. les 1: Wie waren de graven van Loon

Limburg tussen staf en troon 1000 jaar graafschap Loon. les 1: Wie waren de graven van Loon Limburg tussen staf en troon 1000 jaar graafschap Loon les 1: Wie waren de graven van Loon Na deze les kan je de geschiedenis van het graafschap Loon aanduiden op je tijdbalk; kan je informatie opzoeken

Nadere informatie

Hij had dezelfde soort helm op als in het beeld vooraf...2 Mijn vader was verbaasd dat ik alles wist...3 Ik zat recht overeind in mijn bed te

Hij had dezelfde soort helm op als in het beeld vooraf...2 Mijn vader was verbaasd dat ik alles wist...3 Ik zat recht overeind in mijn bed te Hij had dezelfde soort helm op als in het beeld vooraf...2 Mijn vader was verbaasd dat ik alles wist...3 Ik zat recht overeind in mijn bed te kijken...4 De mensenmenigte opende zich in het midden...5 Toen

Nadere informatie

8*. Na de dood van Karel de Grote werd de eerste grondslag gelegd voor Grenzen in Europa. Leg uit.

8*. Na de dood van Karel de Grote werd de eerste grondslag gelegd voor Grenzen in Europa. Leg uit. Gebruik bron 1 en 2 In 1897 werd in de venen bij Yde het lijk van een ongeveer zestienjarig meisje gevonden. Deze vondst gaf aanleiding tot twee voorlopige conclusies over de leefwijze van het volk waartoe

Nadere informatie

het laatste station van de wereld

het laatste station van de wereld het laatste station van de wereld 1 het tekeningen van ingrid godon laatste station van de wereld een verhaal van paul verrept 2 3 4 5 6 7 8 9 1 De schilder Emile stond om vier uur op. Hij droeg een lang,

Nadere informatie

Naam: VAN WILLIBRORD tot Statenbijbel

Naam: VAN WILLIBRORD tot Statenbijbel Naam: VAN WILLIBRORD tot Statenbijbel Willibrord Willibrord werd geboren als zoon van pas bekeerde ouders en werd als zevenjarige jongen door zijn vader Wilgis toevertrouwd aan het klooster van Ripon nabij

Nadere informatie

Werkstuk Geschiedenis Frankrijk in de tijd van het absolutisme

Werkstuk Geschiedenis Frankrijk in de tijd van het absolutisme Werkstuk Geschiedenis Frankrijk in de tijd van het absolutisme Werkstuk door een scholier 1970 woorden 12 oktober 2005 6,7 72 keer beoordeeld Vak Geschiedenis Hoofdvraag: Hoe beschrijven en verklaren we

Nadere informatie

Samenvatting Geschiedenis 51 een nieuw koninkrijk - 52 liberale revolutie gelijkheid voor iedereen

Samenvatting Geschiedenis 51 een nieuw koninkrijk - 52 liberale revolutie gelijkheid voor iedereen Samenvatting Geschiedenis 51 een nieuw koninkrijk - 52 liberale revolutie 1848-53 gelijkheid voor iedereen Samenvatting door een scholier 2412 woorden 8 mei 2010 6,4 20 keer beoordeeld Vak Geschiedenis

Nadere informatie

Examenopgaven VMBO-KB 2004

Examenopgaven VMBO-KB 2004 Examenopgaven VMBO-KB 2004 tijdvak 1 dinsdag 25 mei 9.00 11.00 uur GESCHIEDENIS EN STAATSINRICHTING CSE KB GESCHIEDENIS EN STAATSINRICHTING VBO-MAVO-C Gebruik het bronnenboekje. Dit examen bestaat uit

Nadere informatie

Maakbaar toerisme in het Ruhrgebied

Maakbaar toerisme in het Ruhrgebied Maakbaar toerisme in het Ruhrgebied BEELDVERHAAL Thijs Konijnendijk Het Ruhrgebied heeft de afgelopen decennia belangrijke sociaaleconomische veranderingen ondergaan. De economie van het gebied dreef tot

Nadere informatie

Spreekbeurten.info Spreekbeurten en Werkstukken http://spreekbeurten.info

Spreekbeurten.info Spreekbeurten en Werkstukken http://spreekbeurten.info Onderduiken Mijn spreekbeurt gaat over mensen die in de tweede wereldoorlog zijn ondergedoken. Mijn werkstuk heb ik gemaakt over Anne Frank. Anne Frank is in de tweede wereld oorlog ook ondergedoken. Vandaar

Nadere informatie

SCHOOLONDERZOEK GESCHIEDENIS

SCHOOLONDERZOEK GESCHIEDENIS SCHOOLONDERZOEK Tijdvak I GESCHIEDENIS Dit onderzoek bestaat uit 40 vragen. Bij dit onderzoek behoort een antwoordblad. Beantwoord de antwoorden uitsluitend op het antwoordblad. Meerkeuze antwoorden worden

Nadere informatie

Deze (autarkisch agrarische samenleving) veranderde in de tijd van steden en staten (11 e en 12 e eeuw).wat waren de Oorzaken?

Deze (autarkisch agrarische samenleving) veranderde in de tijd van steden en staten (11 e en 12 e eeuw).wat waren de Oorzaken? Onderzoeksvraag; Waar en waardoor konden in de Tijd van Steden en Staten, oude steden weer tot bloei komen en nieuwe steden ontstaan? In vroege middeleeuwen was er sprake van een agrarische samenleving

Nadere informatie

Lesbrief MAASVLAKTE 2 OPDRACHT 1 - TOPOGRAFIE EN AARDRIJKSKUNDE

Lesbrief MAASVLAKTE 2 OPDRACHT 1 - TOPOGRAFIE EN AARDRIJKSKUNDE Lesbrief Onderbouw voortgezet onderwijs - VMBO MAASVLAKTE 2 De haven van Rotterdam wordt te klein, omdat we steeds meer goederen bestellen uit verre landen. Daarom komt er een nieuw stuk haven: Maasvlakte

Nadere informatie

HOOGLEDE TIJDENS DE EERSTE WERELDOORLOG

HOOGLEDE TIJDENS DE EERSTE WERELDOORLOG HOOGLEDE TIJDENS DE EERSTE WERELDOORLOG 31 juli 1914: ten oorlog! Het is oorlog! Het brandweerkorps wordt snel samengeroepen voor het gemeentehuis. De brandweermannen moeten de jongens gaan waarschuwen

Nadere informatie

GESCHIEDENIS VOOR VMBO BOVENBOUW 3 VMBO KGT-EDITIE WERKBOEK

GESCHIEDENIS VOOR VMBO BOVENBOUW 3 VMBO KGT-EDITIE WERKBOEK GESCHIEDENIS VOOR VMBO BOVENBOUW 3 VMBO KGT-EDITIE WERKBOEK Inhoudsopgave 8 Nederland 1900-191 Module 1 Nederland en Indonesië HET CULTUURSTELSEL NEDERLAND BREIDT ZIJN INVLOED UIT HET NATIONALISME 6 50

Nadere informatie

Geschied- en Heemkundige Kring vzw PEPIJN@LANDEN

Geschied- en Heemkundige Kring vzw PEPIJN@LANDEN Geschied- en Heemkundige Kring vzw PEPIJN@LANDEN Secretariaat/Documentatiecentrum: Bezoekerscentrum Rufferdinge Molenberg 4 3400 Landen Tel. 011 88 34 68 Fax 011 83 27 62 info@ghklanden.be www.ghklanden.be

Nadere informatie

Thema : Licht Onderwerp : Het licht bij de oermens!

Thema : Licht Onderwerp : Het licht bij de oermens! 1 Thema : Licht Onderwerp : Het licht bij de oermens! Het licht bij de oermens! Onze allereerste voorouders waren voor de ontdekking van het vuur aangewezen op de zon. De zon gaf hun immers warmte en licht.

Nadere informatie

Naam: JODENVERVOLGING Kristallnacht en Februaristaking

Naam: JODENVERVOLGING Kristallnacht en Februaristaking Naam: JODENVERVOLGING Kristallnacht en Februaristaking Jodenvervolging in Duitsland De reden dat de joden vervolgd en vermoord werden tijdens de Tweede Wereldoorlog was, dat de joden rijk en succesvol

Nadere informatie

Wat een vreemde bromfiets!

Wat een vreemde bromfiets! Wat een vreemde bromfiets! Waarom rijden er nu geen paarden meer met karren? Reed er vroeger een tram in ons dorp?! Met die bus zou ik ook wel eens willen rijden! 1. Voetgangers baas! Opdracht Lees het

Nadere informatie

Geschiedenis van Suriname : de slavenhandel

Geschiedenis van Suriname : de slavenhandel Geschiedenis van Suriname 1502-1808: de slavenhandel 1502: het begin van de Europese slavenhandel Na de ontdekking van Amerika werden er door de Spanjaarden en Portugezen al snel plantages aangelegd. Op

Nadere informatie

GESCHIEDENIS LES 2 STAP VOOR STAP VOORUIT

GESCHIEDENIS LES 2 STAP VOOR STAP VOORUIT GESCHIEDENIS LES 2 STAP VOOR STAP VOORUIT Wie zei: Het is mijn taak om dit land goed te besturen. Maar al die ministers moeten zich er niet mee bemoeien. 1. koning Willem I 2. koning Willem II 3. koning

Nadere informatie

Examen VMBO-GL en TL 2005

Examen VMBO-GL en TL 2005 Examen VMBO-GL en TL 2005 tijdvak 2 dinsdag 21 juni 9.00 11.00 uur GESCHIEDENIS EN STAATSINRICHTING CSE GL EN TL Gebruik het bronnenboekje. Dit examen bestaat uit 41 vragen. Voor dit examen zijn maximaal

Nadere informatie

100 jaar Limburgse geschiedenis met de opkomst, neergang en revival van de mijnen.

100 jaar Limburgse geschiedenis met de opkomst, neergang en revival van de mijnen. 100 jaar Steenkolenmijn Valkenburg 21 juli 2017 te Valkenburg Dames en heren, 100 jaar steenkolenmijn Valkenburg is óók 100 jaar Limburgse geschiedenis. 100 jaar Limburgse geschiedenis met de opkomst,

Nadere informatie

Werkstuk Geschiedenis Nederland in de 19e eeuw

Werkstuk Geschiedenis Nederland in de 19e eeuw Werkstuk Geschiedenis Nederland in de 19e eeuw Werkstuk door een scholier 2435 woorden 22 januari 2005 6 108 keer beoordeeld Vak Geschiedenis Inhoud: Hoofdvragen: 1: Wat veranderde er in de 19e Eeuw met

Nadere informatie

Toetsvragen geschiedenis toelating Pabo. Tijdvak 8 Toetsvragen

Toetsvragen geschiedenis toelating Pabo. Tijdvak 8 Toetsvragen Tijdvak 8 Toetsvragen 1 In Nederland was de eerste belangrijke politieke stroming het liberalisme. Welke politieke doelen wilden liberalen bereiken? A Zij wilden een eenheidsstaat met een grondwet en vrijheid

Nadere informatie

Toetsvragen Geschiedenis Toelatingstoets Pabo. Tijdvak 1 Toetsvragen

Toetsvragen Geschiedenis Toelatingstoets Pabo. Tijdvak 1 Toetsvragen Tijdvak 1 Toetsvragen 1 De meeste kennis over de periode waarin de eerste mensen leefden, komt van archeologen. Wat houdt het werk van archeologen in? A Zij bestuderen de verschillende theorieën over de

Nadere informatie

Tweede wereldoorlog-1 vmbo12

Tweede wereldoorlog-1 vmbo12 Auteur Laatst gewijzigd Licentie Webadres VO-content 17 august 2018 CC Naamsvermelding-GelijkDelen 4.0 Internationale licentie https://maken.wikiwijs.nl/62175 Dit lesmateriaal is gemaakt met Wikiwijs van

Nadere informatie

Dit verslag is van Ylaine en Ryanne Mulder 29-10-'03. Verslag van het oude Egypte Ylaine en Ryanne Mulder 29-10- 03

Dit verslag is van Ylaine en Ryanne Mulder 29-10-'03. Verslag van het oude Egypte Ylaine en Ryanne Mulder 29-10- 03 Dit verslag is van Ylaine en Ryanne Mulder 29-10-'03 blz.0 Inhoudsopgave Inleiding blz. 2 De Egyptenaren jagen en oogsten blz. 3 De Farao blz. 4 Doden blz. 5 Arm of welvarend blz. 6 Ik ben de Farao blz.

Nadere informatie

Tweede Wereldoorlog-1 vmbo12

Tweede Wereldoorlog-1 vmbo12 Auteur Laatst gewijzigd Licentie Webadres VO-content 19 juni 2017 CC Naamsvermelding-GelijkDelen 3.0 Nederland licentie https://maken.wikiwijs.nl/62175 Dit lesmateriaal is gemaakt met Wikiwijs van Kennisnet.

Nadere informatie

Leerlingenboekje van steenkolen tot gasbel

Leerlingenboekje van steenkolen tot gasbel Leerlingenboekje van steenkolen tot gasbel Ik word mijnwerker 1 Uit: Jacques Vriens, Tien torens diep, Houten 2004 p.6-7 " Voorjaar 1958... Vanaf de dag dat Stef wist dat hij Stef was, wilde hij mijnwerker

Nadere informatie

Wat zijn de oorzaken en gevolgen van het afschaffen van de kinderarbeid in Nederland?

Wat zijn de oorzaken en gevolgen van het afschaffen van de kinderarbeid in Nederland? Werkstuk door een scholier 2392 woorden 16 februari 2010 6,5 63 keer beoordeeld Vak Geschiedenis Werkstuk Wij hebben voor het onderwerp kinderarbeid en de parlementaire samenleving gekozen omdat dit onderwerp

Nadere informatie

WILLEM VAN HANEGEM Een voetballer die veel verdriet had door Auke Kok

WILLEM VAN HANEGEM Een voetballer die veel verdriet had door Auke Kok WILLEM VAN HANEGEM Een voetballer die veel verdriet had door Auke Kok WILLEM VAN HANEGEM Geboren: 1944, Breskens Toptijd: 1962-1983 Clubs: Velox, Xerxes, Feyenoord, AZ 67, Chicago Sting, FC Utrecht Positie

Nadere informatie

Eindexamen economie 1 vwo 2001-I

Eindexamen economie 1 vwo 2001-I Opgave 1 Hoge druk op de arbeidsmarkt Gedurende een aantal jaren groeide de economie in Nederland snel waardoor de druk op de arbeidsmarkt steeds groter werd. Het toenemende personeelstekort deed de vrees

Nadere informatie

Studiedienst PVDA Studie over de transfers van lonen naar winsten onder de regering-michel.

Studiedienst PVDA Studie over de transfers van lonen naar winsten onder de regering-michel. Studiedienst PVDA Studie over de transfers van lonen naar winsten onder de regering-michel. EEN TRANSFER VAN BIJNA 9 MILJARD UIT DE PORTEMONNEE VAN DE WERKENDE MENSEN NAAR DE BEDRIJFSWINSTEN. EEN VERLIES

Nadere informatie

Les 1: Kinderarbeid. Bedelende jongen

Les 1: Kinderarbeid. Bedelende jongen Les 1: Kinderarbeid Les 1: Kinderarbeid Het fenomeen kinderarbeid Kinderarbeid bestaat al net zolang als de mensheid bestaat. In de prehistorie gingen kinderen vaak mee op jacht of hielpen ze bij het verzamelen

Nadere informatie

Lang geleden was dit een probleem, dat sommige

Lang geleden was dit een probleem, dat sommige OP ZONDAG >BESTELLEN< OF >NIET BESTELLEN< Lang geleden was dit een probleem, dat sommige postadministraties trachtten op te lossen. De post werd toen nog enige malen per dag bezorgd, óók op zondag. Tegenwoordig

Nadere informatie

Naam HAVEN ROTTERDAM import en export

Naam HAVEN ROTTERDAM import en export Naam HAVEN ROTTERDAM import en export Als er één plek is die duidelijk maakt waarom Nederland in de moderne tijd zo n belangrijk handelsland is, dan is het Rotterdam wel. De haven ligt in de delta van

Nadere informatie

Toetsvragen Geschiedenis toelating Pabo. Tijdvak 7 Toetsvragen

Toetsvragen Geschiedenis toelating Pabo. Tijdvak 7 Toetsvragen Tijdvak 7 Toetsvragen 1 In de Tijd van Pruiken en Revoluties hielden kooplieden uit de Republiek zich bezig met de zogenaamde driehoekshandel. Tussen welke gebieden vond deze driehoekshandel plaats? A

Nadere informatie

Tegenwoordig werken jonge kinderen niet. Tot 1874 is dat anders. Kinderen. Waarom vinden mensen het goed dat kinderen werken?

Tegenwoordig werken jonge kinderen niet. Tot 1874 is dat anders. Kinderen. Waarom vinden mensen het goed dat kinderen werken? Werkblad Ω Een halve eeuw vooruitgang Werkblad Ω Les : Kinderarbeid Tegenwoordig werken jonge kinderen niet. Tot 874 is dat anders. Kinderen Kinderarbeid moeten hun ouders helpen om geld te verdienen.

Nadere informatie

germaans volk), een sterke Franse groepering. Ze verkochten haar aan de Engelsen die haar beschuldigden van ketterij (het niet-geloven van de kerk).

germaans volk), een sterke Franse groepering. Ze verkochten haar aan de Engelsen die haar beschuldigden van ketterij (het niet-geloven van de kerk). Jeanne d'arc Aan het begin van de 15de eeuw slaagden de Fransen er eindelijk in om de Engelsen uit hun land te verdrijven. De strijd begon met een vrouw die later een nationale heldin werd, van de meest

Nadere informatie

.22. Hoe ziet een centrum eruit?

.22. Hoe ziet een centrum eruit? Hoe ziet een centrum eruit? Hoofdstuk 2 les 1 Wat ga je leren? In deze les leer je hoe een centrum eruitziet. Je leert ook hoe het komt dat sommige steden of plekken een centrum zijn geworden. Begrippen

Nadere informatie

De Steenkool, een beetje Limburg is hem niet vreemd. En hij is niet zo goed in Engels.

De Steenkool, een beetje Limburg is hem niet vreemd. En hij is niet zo goed in Engels. ENERGIE Ik ben Steenkool! De Steenkool, een beetje Limburg is hem niet vreemd. En hij is niet zo goed in Engels. Aangeboden door Dit verhaal is onderdeel van de Europese Verhalenkoffer. www.eu.nl -> onderwijs

Nadere informatie

Lesbrief Van Papa, voor Sammie

Lesbrief Van Papa, voor Sammie Lesbrief Van Papa, voor Sammie 1 Inhoudsopgave Inleiding 3 Introductie 4 Tweede Wereldoorlog 5 Concentratiekamp 6 Stripverhaal (opdracht) 8 Collage maken (opdracht) 9 Colofon 10 2 Inleiding Voor u ligt

Nadere informatie

Naam: DE GOUDEN EEUW en Rembrandt

Naam: DE GOUDEN EEUW en Rembrandt Naam: DE GOUDEN EEUW en Rembrandt De Gouden Eeuw duurde niet precies honderd jaar. Hij begon aan het eind van de 16de eeuw, beleefde zijn hoogtepunt rond 1675 en was in de 18de eeuw voorbij. De Gouden

Nadere informatie

Samenvatting Geschiedenis Hoofdstuk 2

Samenvatting Geschiedenis Hoofdstuk 2 Samenvatting Geschiedenis Hoofdstuk 2 Samenvatting door D. 971 woorden 31 mei 2013 5,7 2 keer beoordeeld Vak Methode Geschiedenis Memo 1848 Censuskiesrecht Grondrechten Ministeriele verantwoordelijkheid

Nadere informatie

een zee van tijd een zee van tijd Ze laten zien dat ze geen leger meer willen. Werkblad 12 Ω De Tweede Wereldoorlog Ω Les 1: Wat er vooraf ging Naam:

een zee van tijd een zee van tijd Ze laten zien dat ze geen leger meer willen. Werkblad 12 Ω De Tweede Wereldoorlog Ω Les 1: Wat er vooraf ging Naam: Werkblad Ω De Tweede Wereldoorlog Ω Les : Wat er vooraf ging Na de Eerste Wereldoorlog gaat het slecht met Duitsland. Het land moet veel geld Hitler betalen aan de winnaars van de oorlog. De leider van

Nadere informatie

Tijd van burgers en stoommachines Emancipatie en democratisering. Onderzoeksvraag: Hoe werd de politiek gedemocratiseerd?

Tijd van burgers en stoommachines Emancipatie en democratisering. Onderzoeksvraag: Hoe werd de politiek gedemocratiseerd? Onderzoeksvraag: Hoe werd de politiek gedemocratiseerd? Kenmerkende aspecten: * Voortschrijdende democratisering, met deelname van steeds meer mannen en vrouwen aan het politiek proces. * De opkomst van

Nadere informatie

Turken in Kreuzberg. Bram Vrielink en Jens Barendsen (2de)

Turken in Kreuzberg. Bram Vrielink en Jens Barendsen (2de) Turken in Kreuzberg Bram Vrielink en Jens Barendsen (2de) 1 OPDRACHT 1 Waarom werd de Berlijnse muur opgericht? Na de 2 e Wereldoorlog werd Duitsland in 2 gedeeltes opgesplitst, te weten West-Duitsland

Nadere informatie

China. - De geschiedenis en cultuur van Peking -

China. - De geschiedenis en cultuur van Peking - Pagina 1 Groep 8 Colofon China - De geschiedenis en cultuur van Peking - Leerling - informatie Inleiding In deze les gaan wij het hebben over de Chinese stad Peking. We kijken met elkaar naar een stukje

Nadere informatie

Op pad met de mijnwerker. Educatief pakket lager onderwijs LEERKRACHTENBUNDEL

Op pad met de mijnwerker. Educatief pakket lager onderwijs LEERKRACHTENBUNDEL Op pad met de mijnwerker Educatief pakket lager onderwijs LEERKRACHTENBUNDEL 1. Beschrijving van de rondleiding Uitgangspunt Mijnwerkers hadden een zwaar en gevaarlijk beroep en moesten diep onder de grond

Nadere informatie

Mijn mond zat vol aarde

Mijn mond zat vol aarde Mijn mond zat vol aarde Serie: Verhalen kind in oorlog Tekst: Meike Jongejan Onderzoek: Mariska de Boer en Hans Groeneweg Redactie: Jan van Zijverden Vormgeving: Richard Bos 2015, Fries Verzetsmuseum,

Nadere informatie

In het spoor van de Shoah

In het spoor van de Shoah In het spoor van de Shoah Verslag van een beklijvende herinneringsreis - Majdanek - Studiereis Stichting Auschwitz - Auschwitz in Gedachtenis vzw - editie 2015 Verslag door Simon Schepers (Bijzonder Comité

Nadere informatie

Marie Anne Tellegen overleefde de oorlog. Zij werd na de oorlog benoemd tot directeur van het Kabinet der Koningin (1945-1959).

Marie Anne Tellegen overleefde de oorlog. Zij werd na de oorlog benoemd tot directeur van het Kabinet der Koningin (1945-1959). Werkblad 1: Marie Anne Tellegen. Mijn naam is Marie Anne Tellegen. Ik ben geboren in het jaar 1893 in Arnhem. Mijn vader was burgemeester van Amsterdam van 1915 tot 1921. In februari 1944 kwam ik in de

Nadere informatie

De Steenkool, een beetje Limburg is hem niet vreemd. En hij is niet zo goed in Engels.

De Steenkool, een beetje Limburg is hem niet vreemd. En hij is niet zo goed in Engels. ENERGIE Ik ben Steenkool! De Steenkool, een beetje Limburg is hem niet vreemd. En hij is niet zo goed in Engels. Aangeboden door Dit verhaal is onderdeel van de Europese Verhalenkoffer. www.eu.nl -> onderwijs

Nadere informatie

Een nieuw boek van Ter Palen!

Een nieuw boek van Ter Palen! Een nieuw boek van Ter Palen! In bedrijf : Ter Palen beschrijft industrieel verleden Het is al een tijdje geleden, maar we hebben voor u weer een publicatie klaar: In bedrijf. Onze ondervoorzitter dompelde

Nadere informatie

Na de WOI vluchtte de keizer naar Nederland

Na de WOI vluchtte de keizer naar Nederland Hoofdstuk 3 Na de WOI vluchtte de keizer naar Nederland Waarom NL? Nederland was een neutraal land. Bleef in NL tot aan zijn dood. Vrede van Versailles Vs, Eng, Fra winnaars. Duitsland als enige schuldig

Nadere informatie

GROOT-BRITTANNIË en zeeklimaat

GROOT-BRITTANNIË en zeeklimaat Naam GROOT-BRITTANNIË en zeeklimaat Groot Brittannië Groot-Brittannië is Schotland, Engeland en Wales samen. Engeland is het grootst van Groot-Brittannië en Wales het kleinst. Engeland heeft meer dan 46

Nadere informatie