Tijd voor een grondige aanpak! Uitvoeringsprogramma webversie

Transcriptie

1 Tijd voor een grondige aanpak! Uitvoeringsprogramma webversie

2 1 Inleiding Het Platform Slappe Bodem bestaat sinds ongeveer 2002 en richt zich op vanouds op de problemen die gemeenten ervaren door bodemdaling ten gevolge van een slappe bodem. Onder slappe bodem verstaan we de weinig draagkrachtige veen- en kleibodems die vooral te vinden zijn in Zuid- en Noord-Holland en delen van Utrecht, Flevoland, Friesland en Groningen. De problemen die gemeenten ervaren zijn vooral het gevolg van extra zetting door belasting van de bodem met infrastructuur en verharding en doen zich voor in de bebouwde omgeving. Het gaat dus om pleinen, straten, stoepen, rioleringen, kortom de openbare ruimte die door gemeenten wordt onderhouden en beheerd. De zetting leidt tot schade aan constructies en een hoge onderhoudsfrequentie, met daarbij behorende kosten en overlast voor burgers door reconstructies. Buiten de bebouwde omgeving daalt de bodem door oxidatie van het veen ten gevolge van ontwatering. Wanneer de openbare ruimte niet zou worden opgehoogd, leidt dat tot taferelen die we in de zomer van 2014 in Kockengen en diverse andere dorpen hebben kunnen beleven. Het Uitvoeringsprogramma is bedoeld om uitvoering te geven aan de ambitie van de leden om de bodemdaling onder controle te krijgen. Tijdens de Slappebodemdag van 2013 is de doelstelling van het Platform gepresenteerd: We zijn pas klaar met het Platform Slappe Bodem als alle nadelige effecten van slappe bodem structureel geborgd en binnen aanvaardbare grenzen zijn gebracht Naar aanleiding van het diner pensant in oktober 2013 van de bestuurlijke kerngroep van het Platform met diverse (kennis)partners heeft het Platform de koers bijgesteld. Daarbij is bovenstaande doelstelling blijven staan, maar is geconstateerd dat gemeenten alleen de problematiek niet kunnen oplossen. Een brede erkenning en aanpak met gemeenten, waterschappen, provincies, Rijk, kennisinstellingen en marktpartijen is noodzakelijk. Een eenzijdige blik op (binnenstedelijke) infrastructuur en het Gemeentefonds past hier niet bij. Deze koerswijziging is werd bevestigd in de bestuurlijk-ambtelijke werkbijeenkomst van november 2014, in aanwezigheid van vertegenwoordigers van gemeenten en waterschappen. Met het agenderen van bodemdaling bij de politiek is in 2014 reeds begonnen, met diverse mediaberichten en de motie Smaling (Tweede Kamer) als eerste resultaten. Ook zijn diverse waterschappen en kennispartijen als Deltares en TU Delft nauwer betrokken bij het Platform. Met de uitvoering van dit programma moet in 2019 een aantal stappen zijn gezet: - Er is een sterke netwerkorganisatie; een centraal punt met satellieten in de regio bij gemeenten, waterschappen en provincies; - Binnen de deelnemende organisaties is slappe bodem een levend thema dat in samenhang is georganiseerd (beheer, aanleg, onderhoud, RO, financiën en communicatie), zowel bestuurlijk als in de ambtelijke organisatie; - Er is een breed draagvlak voor een samenhangende integrale benadering van de problematiek; - Er is een nationale onderzoeksagenda; - Er is een lange termijnperspectief, kosten en baten zijn in beeld

3 Dit Uitvoeringsplan bouwt voort op de ingezette koers en gaat in op de volgende onderwerpen: - Versterken netwerk o Uitbreiding met waterschappen, provincies en ontbrekende gemeenten o Verbindingen met kennisinstellingen en marktpartijen o Organisatie, bestuurlijk en ambtelijk o Financiën - Innovatie en kennis o Kennis ontwikkelen o Toepassen van innovaties o Kennis delen: community of practice en praktijkvoorbeelden o Techniek, proces en financiën o Stedelijk gebied en landelijk gebied - Belangenbehartiging o Uitvoering motie Smaling o Gemeentefonds: houden wat we hebben o Overige aangrijpingspunten landelijk beleid o EU-onderzoeks- en investeringsprogramma s - Communicatie o Website, twitter, linkedin o Communicatie naar burgers o Interne communicatie

4 2 Versterken netwerk Deelnemers Vanaf 2015 zullen niet alleen gemeenten kunnen deelnemen aan het platform slappe bodem, maar ook andere decentrale overheidspartijen zoals waterschappen en provincies. De deelnemers vormen samen een netwerk op verschillende niveaus en met vertakkingen naar kennisinstellingen en marktpartijen (ingenieur- en adviesbureaus, aannemers / bouwers, leveranciers). Het netwerk beweegt zich op 3 niveaus, met tussenliggende verbindingen: bestuurlijk strategisch, ambtelijk strategisch, uitvoering (ambtelijk, kennis en ondernemers). Deelnemers nemen niet perse deel aan alle 3 niveaus, maar leveren wel minimaal een bijdrage aan een van de niveaus in de vorm van personele inzet en een financiële bijdrage aan de begroting van het Platform Slappe Bodem. Daarnaast bestaat het commitment uit het leveren van kennis en informatie uit een of meer praktijkprojecten. Het platform voert zelf geen projecten uit, maar zorgt wel voor verbindingen tussen de lopende projecten of het aanjagen van nieuwe projecten van de deelnemers. Verbindingen met kennisinstellingen en marktpartijen Op het gebied van kennisontwikkeling, het verspreiden van kennis, het delen van kennis en het opdoen van ervaring met innovaties worden verbindingen gelegd met kennisinstellingen en marktpartijen. Een voorbeeld hiervan is het convenant dat de gemeente Gouda heeft gesloten met een aantal partijen rond de toekomstbestendigheid van de historische binnenstad. Door verbindingen te leggen, helpt het platform om nieuwe convenanten of allianties te creëren. Het netwerk en de communicatiemiddelen van het platform worden ingezet ten behoeve van de deelnemers. Organisatie Binnen het platform zijn drie netwerkniveaus te onderscheiden, die onderling verbonden zijn. Daarnaast bestaan nauwe relaties met bedrijven, adviesbureaus en kennisinstellingen: Bestuurlijk strategisch Bedrijven, adviesbureaus en kennisinstellingen Ambtelijk strategisch Uitvoering / projecten / innovaties De omvang van de netwerkniveaus en het aantal deelnemers zijn niet vast omlijnd, maar passen zich aan naar behoefte van de deelnemers (adaptief).

5 Bestuurlijk strategisch De bestuurders van de aangesloten organisaties bewegen zich in dit netwerk, onder aanvoering van de bestuurlijke kerngroep en de voorzitter van het platform. Binnen dit netwerk is een aantal bestuurders vertegenwoordigd in de Bestuurlijke Kerngroep, het dagelijks bestuur van het platform. In de bestuurlijke kerngroep zijn ook de voorzitter en penningmeester vertegenwoordigd, naast de meest actieve (belanghebbende) organisaties. In april 2015 bestaat de bestuurlijke kerngroep uit vertegenwoordigers van de gemeenten Gouda (vz.), Zaanstad, Krimpenerwaard, Woerden en Alphen a/d Rijn. Afhankelijk van de inzet en uitbreiding van het aantal deelnemende organisaties, kan de samenstelling van de bestuurlijke kerngroep gewijzigd worden. Ambtelijk strategisch Het ambtelijke netwerk wordt gevormd door strategische en beleidsvormende ambtenaren, bijvoorbeeld bestuursadviseurs, strategische adviseurs, hoofden beheer openbare ruimte of openbare werken. Het netwerk heeft sterke banden met het bestuurlijke netwerk. Deelnemende organisaties stellen hiervoor een medewerker beschikbaar en verantwoordelijk. Uitvoering / projecten / innovaties Een breed gezelschap van onder meer uitvoerende ambtenaren, vertegenwoordigers van adviesbureaus, aannemers en onderzoekers maken deel uit van dit netwerk. Het delen van kennis en ervaringen over technische en procesmatige factoren rond beheer en onderhoud van openbare ruimte, infrastructuur in de Community of Practice (CoP) is een belangrijke factor. Ook zaken rond waterbeheer en bijvoorbeeld landbouw en natuur komen hier aan de orde. Het gaat niet alleen om het delen van kennis, maar ook het agenderen en adresseren van vraagstukken via het ambtelijke en bestuurlijke netwerk. Financiën De deelnemers aan het platform vormen een fonds ten behoeve van de financiering van de uitvoering van het programma. De Regio Midden-Holland (ISMH) treedt op als kassier. Over de stand van zaken rond de besteding van de middelen wordt een keer per jaar gerapporteerd naar alle deelnemende organisaties. In bijlage 1 is een globale begroting opgenomen voor de gehele looptijd van het Uitvoeringsprogramma

6 3 Innovatie en kennis Kennis ontwikkelen Bij gemeenten, waterschappen, provincies, kennisinstellingen, ingenieurs- en adviesbureaus en bouwers is veel kennis aanwezig over aanleg, onderhoud en beheer van infrastructuur op slappe bodem. Ook op het gebied van ruimtelijke ordening, plattelandsbeleid, natuur en waterbeheer is veel bekend. Uit diverse inventariserende onderzoeken en vragen vanuit de praktijk blijkt echter dat er ook kennishiaten zijn. Invullen van die hiaten zou helpen om de praktijk te verbeteren. Het platform slappe bodem zet zich in om de vragen te inventariseren, agenderen en adresseren. In voorkomende gevallen is het mogelijk dat het platform zelf een onderzoek instelt en/of financiert. De kennisvragen worden gebundeld in de kennisagenda, die regelmatig wordt aangevuld en aangepast. Projecten en onderzoeken Deelnemers en betrokkenen bij het platform voeren vaak projecten en onderzoeken uit in het kader van de slappe bodemproblematiek. Voorbeeld hiervan is het in 2015 opgestarte project Historische binnenstad Gouda, dat door de gemeente Gouda is geïnitieerd en wordt uitgevoerd met betrokkenheid van een groot aantal partijen waaronder TU Delft, Hoogheemraadschap van Rijnland, Rijkswaterstaat, KCAF en Deltares. De gemeente maakt gebruik van de communicatiekanalen en het netwerk van het platform voor het verspreiden van opgedane kennis en het ophalen van mogelijke nieuwe inzichten of ervaringen. Op deze manier kunnen alle deelnemende partijen profiteren van de opgedane kennis. Een ander voorbeeld, van buiten de deelnemers van het platform: het Planbureau voor de Leefomgeving (PBL) en STOWA hebben een onderzoek uitgevoerd naar omvang van de kosten ten gevolge van bodemdaling in laagveengebieden in verhouding tot de baten. Het platform wil zich inzetten om de resultaten bestuurlijk en ambtelijk te laten becommentariëren, openstaande vragen te helpen beantwoorden en aanbevelingen te verspreiden en te adresseren. Door onderzoeksinstituten en marktpartijen zijn en worden vele onderzoeken uitgevoerd die een relatie hebben met slappe bodem. Het platform slappe bodem streeft ernaar deze kennis te bundelen en beschikbaar te maken. Naar behoefte van de deelnemers kunnen cursustrajecten worden opgezet, met als doel kennis te vergroten en integraliteit te bevorderen. Toepassen van (technische) innovaties De deelnemers aan het platform vinden het belangrijk om de toepassing van innovaties in de praktijk te stimuleren en faciliteren. In overleg met kennisinstellingen en bouwers worden de mogelijkheden daarvoor in kaart gebracht. Hiervoor stelt een van de deelnemende partijen capaciteit beschikbaar, of wordt deze ingehuurd. Door bundeling van financiële middelen moet het mogelijk worden om veel meer innovaties toe te passen. Dit leidt tot verbetering van de dagelijkse praktijk van aanleg, beheer en onderhoud en daarmee (maatschappelijke) kostenbesparingen op langere termijn. Kennis delen De Community of Practice (CoP) wordt voortgezet. De bedoeling van de CoP is om kennis en ervaringen te delen aan de hand van concrete praktijkvoorbeelden (goede en slechte). Deelnemers zijn leden van het platform (ambtelijk en bestuurlijk), kennisinstellingen, ingenieurs- en adviesbureaus en bouwers. De insteek is niet alleen technisch, maar richt zich ook op de dagelijkse praktijk van beleidsvorming en uitvoering. Uit de CoP kunnen kennisvragen voortkomen die worden opgenomen in de kennisagenda. Tevens kunnen kennisvragen door de CoP van antwoord worden voorzien. Voor de begeleiding van de CoP stelt een van de deelnemende partijen capaciteit beschikbaar, of wordt capaciteit ingehuurd. De CoP zal op zoek gaan naar vernieuw(en)de werkvormen, om de interactie tussen de partijen te bevorderen.

7 De CoP wordt afwisselend door de deelnemers georganiseerd of gehost. Deelnemers aan het platform leveren tevens minstens een of twee praktijkvoorbeelden aan die in de CoP besproken kunnen worden en op de website van het platform gepubliceerd. Techniek, proces en financiën De kennisagenda van het platform slappe bodem gaat in op kennisvragen die een of meer van de elementen techniek, proces en financiën bevatten. Bij techniek gaat het om vragen die te maken hebben met waterbeheer, aanleg, beheer en onderhoud van infrastructuur, bodembeheer en aanverwante zaken. Vragen rond proces hebben te maken met samenwerking tussen partijen en binnen organisaties rond projecten die met slappe bodem te maken hebben. Met het thema financiën wordt gedoeld op begroten en verantwoorden binnen organisaties (met het oog op bijvoorbeeld de algemene uitkering van het Gemeentefonds), financieringsmogelijkheden (bijvoorbeeld voor innovatieve toepassingen) en financieringsconstructies binnen projecten. Bij alle thema s komt ook communicatie met bewoners aan bod: hoe betrek je bewoners, wat verwachten bewoners en hoe communiceer je hierover, etc. Stedelijk en landelijk Hoewel er relaties liggen, verschillen oorzaken en gevolgen van slappe bodem binnen stedelijk gebied en in het landelijke gebied, en daarmee ook de oplossingen. De kennisagenda wordt daarom onderverdeeld in deze thema s. De eerste opzet van de kennisagenda is opgenomen in de bijlage.

8 4 Belangenbehartiging Lobbyagenda De afgelopen jaren is door het Platform Slappe Bodem (PSB) intensief gewerkt aan betrokkenheid van politiek Den Haag bij bodemdalingsproblematiek. Door deze inspanningen is er een compensatie via het Gemeentefonds gerealiseerd. Bovendien heeft de Tweede Kamer, dankzij een intensieve lobby van PSB, in november 2014 met ruimte meerderheid ingestemd met een motie van Eric Smaling. Daarin wordt de regering verzocht een inventarisatie te maken samen met provincies, gemeenten, waterschappen, kennisinstellingen en het bedrijfsleven om te bezien welke oplossingen noodzakelijk zijn voor het probleem van bodemdaling door veenoxidatie en zetting. Recent zijn er echter nieuwe uitdagingen bijgekomen. Zo zijn er verkiezingen geweest voor provincies en waterschappen. Nieuwe bestuurders kijken mogelijk met andere bril naar bodemdalingsproblematiek. Een meer structurele uitdaging is het om bij landelijke politici het probleem van bodemdaling door veenoxidatie en zetting onder aandacht te brengen en te houden. Dit is onder meer nodig om de gerealiseerde compensatie in het Gemeentefonds te behouden en eventueel te versterken. Dit benadrukt het belang van het Platform om zowel nu als op strategische termijn het probleem van bodemdaling te blijven agenderen en samen met partners naar innovatieve oplossingen te zoeken en kennis over het onderwerp delen. Kernboodschap Het dichtbevolkte westen van Nederland, maar ook delen van Flevoland, Friesland en Overijssel, hebben te maken met bodemdaling door veenoxidatie en zetting. Deze bodemdaling bedraagt in sommige gebieden enkele centimeters per jaar en zorgt voor forse schade en zeer hoge onderhoudskosten voor gebouwen, funderingen, wegen en rioleringen. Dit heeft grote gevolgen: o De economische aantrekkingskracht / vestingsklimaat van de Randstad komt hierdoor onder druk te staan. Zo moeten er forse extra kosten gemaakt worden om voor herstel van bestaande en bouw van nieuwe woningen. In totaal raakt deze vorm van bodemdalingen woningen en hun eigenaren. In veel gevallen kunnen eigenaren dit noodzakelijke herstel niet betalen. o De kosten voor onderhoud van Rijkswegen / spoorwegen in slappe bodemgebieden zullen sterk stijgen door toenemende verzakking van weg- en spoordelen. o Prognoses laten zien dat op langere termijn en zonder ingrijpen - de problematiek verder toeneemt, onder meer als gevolg van klimaatverandering. Het platform Slappe Bodem, waarin verschillende gemeenten vertegenwoordigd zijn, heeft als deze de kennis te delen die gemeenten beschikken, allianties te creëren en faciliteren met kennisinstellingen, bedrijfsleven en overheden, en de awareness vergroten bij relevante stakeholders. Belangrijk hierbij dat zij blijven staan voor de leefbaarheid en de economische bedrijvigheid in de stad in de stad. Vanuit deze missie en met deze urgentie wil het platform betrokken bestuurlijke en politieke gremia informeren en de gevolgen van slappe bodem agenderen. Wat willen we bereiken in de periode met lobby? Blijvende aandacht in diverse politieke en beleidsmatige gremia voor de problematiek Slappe Bodem o Meer awareness in Den Haag (politiek en ministeries) en daarmee een breder draagvlak voor de urgentie van de problematiek o Meer coalitievorming met provincies en waterschappen en deelname aan het platform o Meer gemeenten die aansluiten bij het platform

9 Verankering van de problematiek slappe bodem in regionale, provinciale en nationale beleidsvisies o Denk hierbij o.a. aan Deltaprogramma, NIB, STRONG, etc. o Een voor de decentrale overheden - goede uitvoering van de motie Smaling door het ministerie van I&M is hierbij een randvoorwaarde De huidige compensatie in het Gemeentefonds voor slappe bodemgemeenten minimaal behouden. o Gezien de herzieningen op het terrein van het gemeentefonds is het goed te monitoren dat de huidige compensatie blijft bestaan Het verkennen van de mogelijkheden van de oprichting van een compensatiefonds voor woningeigenaren die de hoge onderhoudskosten die nodig zijn in gebieden met slappe bodem niet kunnen financieren. o Hierbij willen het Platform Slappe Bodem zich hard maken voor die bewoners die niet in staat zijn de hervormingen aan hun woningen te financieren Het opzetten van gezamenlijk onderzoeks- en innovatieprogramma om de gevolgen van bodemdaling op te kunnen vangen. o Met deze innovatieagenda wil het platform een nieuw topterrein ontsluiten waarin Nederland kan excelleren en daarmee kennis als export op de agenda zetten Positionering/Netwerk Om de positie/coalitie van het platform te versterken en meer impact te maken bij beslissers wordt in 2015 actief ingezet op uitbreiding en verbreding van het platform. o Uit een eerste scan onder Nederlandse gemeenten blijkt dat er een flink aantal gemeenten is dat wel met slappe bodemproblematiek te maken heeft, maar nog niet is aangesloten bij het platform. Daarom gaat het platform deze gemeenten in 2015 benaderen. Specifiek doel is om in 2015 een G4 gemeente aangehaakt te krijgen. Hierbij is Rotterdam als concrete gemeente genoemd. o Verbreding wordt vooral gezocht door actief provincies te benaderen waarin veel gemeenten zijn met slappe bodemproblematiek. Daarnaast worden waterschappen in slappe bodem gebieden benaderd en uitgenodigd zich aan te sluiten. Voor potentieel nieuwe leden zoals gemeenten, provincies en waterschappen organiseert het platform in 2015 minimaal drie informatiebijeenkomsten. Randvoorwaarden o Eenduidig cijfermateriaal dat urgentie aangeeft (zowel in incidentie als in kosten) o Een gedeeld beeld van noodzakelijke kennis o Meer inzet op kennis delen o Een breder platform Gemeentefonds: houden wat we hebben Na de herijkingen van 2006 (cluster wegen en water) en 2014 (cluster riolering en reiniging) worden gemeenten gecompenseerd voor onderhoud en beheer van infrastructuur en rioleringen. De periodieke onderhoudscyclus (periodiek onderhoud rekening, POR) houdt in dat gekeken wordt of de verdeelmaatstaven van het gemeentefonds nog kloppen met de werkelijkheid. Het platform zet zich met de deelnemende gemeenten in om daarbij de maatstaven die met slappe bodem van doen hebben (bodemgesteldheid) te behouden. Voorwaarde is dat gemeenten gemeentefondsgericht begroten en rapporteren: het is van belang om te laten zien dat de extra middelen voor beheer en onderhoud noodzakelijk en gerechtvaardigd zijn. EU-onderzoeks- en investeringsprogramma s Slappe bodem komt niet alleen voor in Nederland, maar in vrijwel alle Deltagebieden in Europa en de rest van de wereld. De in Nederland opgedane kennis en ervaring kan op belangstelling rekenen in het buitenland,

10 maar andersom geldt dit ook. Het platform onderzoekt of er mogelijkheden voor onderzoek en investeringen zijn in de Europese Unie, mogelijk in samenwerking met deltagebieden in andere delen van Europa. Hiervoor wordt gebruik gemaakt van de kantoren van VNG, waterschappen en provincies. Nauw contact en overleg met kennisinstellingen is bovendien noodzakelijk.

11 5 Communicatie Interne en met name externe communicatie verloopt deels via de website van het platform en via social media zoals Twitter en LinkedIn. Relevante informatie en kennis met betrekking tot slappe bodem wordt via deze media ter beschikking gesteld. Het in stand houden en uitbreiden van het netwerk en het breed verspreiden van aandacht voor en kennis over slappe bodem staan centraal. Hiermee wordt een gezicht gegeven aan slappe bodem: de concrete gevolgen en oorzaken voor het dagelijks functioneren en leven in de delta moeten gaan leven bij burgers, bedrijven en andere organisaties. Er wordt separaat een communicatieplan opgesteld ter concretisering van de communicatiedoelstellingen. Het communicatieplan wordt besproken en vastgesteld in de bestuurlijke kerngroep slappe bodem.

12 6 Planning en fasering De doelstellingen en ambities van het Platform zijn groot. Om dit te kunnen bereiken is het noodzakelijk om een fasering aan te brengen. Het versterken van het netwerk van het Platform heeft daarbij prioriteit. Fase I: mei december 2015 Versterken van het netwerk van het Platform Slappe Bodem, uitbreiding van het netwerk. Activiteiten - Netwerkbijeenkomsten per provincie. Genodigden: gemeenten, waterschappen, provincie(s) - Voortzetting lobby Den Haag, uitvoering motie Smaling - Kennis delen, CoP - Onderhoud contacten rond kennisagenda Doel: - Aansluiten van gemeenten, waterschappen en provincies - Organiseren van ambtelijke capaciteit en betrokkenheid - Organiseren van financiële toezeggingen - Nader specificeren prioriteiten, gekoppeld aan inzet, go no go voor aantal onderwerpen Fase II: januari 2016 augustus 2018 Uitvoeren van afspraken op basis van fase I, inspelen op kansen en nieuwe ontwikkelingen Activiteiten - Lobby op diverse niveaus - Inspelen op nieuwe beleidsontwikkelingen - Gemeentefonds: houden wat we hebben - Verdere uitbreiding aangesloten organisaties - Verbindingen met kennisinstellingen en marktpartijen versterken via kennisagenda Doel: - Nadelige effecten slappe bodem structureel borgen en binnen aanvaardbare grenzen brengen - Verbeteren samenwerking op kennis, techniek, governance en proces - Bewustwording en bewustzijn van het probleem

13 Bijlage Kennisagenda Onderzoek naar methoden afremmen oxidatie veen Relatie oxidatie veen met klimaatverandering Onderzoek naar verminderen aan- en afvoer van goederen over de weg / alternatief vervoer RO aanpassen aan waterbeheer Mogelijkheden voor alternatieve teelten Onderzoek lange termijn financiering landelijk gebied Landschap als cultuurhistorisch erfgoed Landelijk gebied Zelfvoorzienende erven en dorpskernen Financiering en eigenaarschap buitenwegen Grondgebruik en bodemgesteldheid / landbouwwegen Beheer en aanleg in bestaande bebouwing Informeren en benutten kennis van en nieuwbouw bewoners Beter inzicht in gedrag bodem / beschikbaarheid van data bodemdaling Fundamenteel onderzoek naar gedrag van veen als bouwstof, fixeren, benutten van drijfkracht Mogelijkheden lange termijn uitbesteding beheer en onderhoud openbare ruimte Funderingen Innovatie in wetgeving (aanbesteding, kabels en leidingen, etc.) Overgang onderheid - niet onderheid Afspraken over taken en bevoegdheden gemeenten, waterschappen en provincies, afstemming inzet instrumenten Relatie grondwaterstromen en bodemdaling, onderwaterdrainage Meenemen politiek en bestuur in projecten Inzicht in schade / kosten ten gevolge van slappe bodem, life cycle costing Grondgebruik / bebouwing en bodemdaling Stedelijk gebied Zetting beheersen Projectmanagement bij slappe bodem Kosten aanleg, beheer en onderhoud beheersen Cultuurhistorie en bodemdaling Kennisagenda Versie 29 januari 2015 Techniek Proces en bestuur Financieel Ruimte / RO