Protocol Ernstige Reken Wiskundeproblemen en Dyscalculie VO

Transcriptie

1 Protocol Ernstige Reken Wiskundeproblemen en Dyscalculie VO Oktober 2014

2 Inhoudsopgave Inleiding 3 1. Wat wordt verstaan onder dyscalculie 4 Kenmerken 5 2. Dyscalculiebeleid van de school Rekenen binnen het voortgezet onderwijs Psychodiagnostisch onderzoek Handelingsadviezen in geval van dyscalculie Verantwoordelijkheden in geval van dyscalculie Literatuur 12 Bijlage 1 Dyscalculiepas 13 Bijlage 2 Informatie site van Balans, dd Bijlage 3 Deel Examenblad

3 Inleiding Binnen het voortgezet onderwijs is meer aandacht gekomen voor het rekenen. In veel scholen en ook op het Dockinga worden aparte rekenlessen gegeven, soms voor alle leerlingen en soms specifiek voor de leerlingen die uitvallen op rekenen. Verwacht wordt dat leerlingen aan het eind van hun schooltijd in het VO het rekenvaardigheidniveau 2F of 3F halen. De rekentoets is een verplicht onderdeel van het eindexamen en een 5 of hoger zal in het schooljaar 2015/2016 voorwaarde worden voor het behalen van het diploma. Deze aandacht binnen het voorgezet onderwijs voor het rekenen leidt ook tot vragen over ernstige rekenproblemen en dyscalculie. In 2012 is het Protocol Ernstige Reken Wiskundeproblemen en Dyscalculie VO en VSO (ERWD2) uitgebracht. Dit protocol is een vervolg op ERWD1 (voor basisonderwijs en praktijkonderwijs). Omdat binnen het basisonderwijs het vak 'rekenen/wiskunde' bestaat, is deze benaming gehandhaafd hoewel dit in het voortgezet onderwijs alleen met 'rekenen' wordt aangeduid. Het ERWD2 is bedoeld als leidraad voor de ondersteuning van en afstemming op rekenzwakke leerlingen in het voortgezet onderwijs. Het biedt handvatten voor het inrichten van het rekenonderwijs binnen de school. Ook is in 2012 het Protocol Dyscalculie: Diagnostiek voor Gedragsdeskundigen (DDG) uitgebracht. In dit protocol wordt uiteengezet hoe door gedragsdeskundigen nagegaan kan worden of er bij een leerling sprake is van dyscalculie. Om duidelijk te maken op welke manier men kan aankijken en omgaan met rekenproblematiek en dyscalculie in het bijzonder, is binnen onze school dit protocol ontwikkeld. Hierbij zijn bovengenoemde protocollen als uitgangspunt genomen. Binnen de nieuwe structuren in het kader van Passend Onderwijs zijn er ook afspraken gemaakt over de rol en inzet van het samenwerkingsverband met betrekking tot diagnostisch onderzoek bij ernstige rekenproblemen c.q. het vermoeden van dyscalculie. Voor leerlingen met dyscalculie en hun ouders is het erg belangrijk dat ze de voorwaarden voor een adequate begeleiding op school niet hoeven te bevechten. Het moet voor alle betrokkenen, in en buiten de school, helder zijn op welke manier het Dockinga met ernstige rekenproblemen en dyscalculie wil en kan omgaan. Bij het omgaan met ernstige rekenproblemen en dyscalculie spelen de docenten natuurlijk een kardinale rol. Zij werken dagelijks met de leerling. Het is duidelijk, dat de implicaties van deze problematiek zich bij het ene vakgebied veel meer laten gelden dan bij het andere. Echter, alle docenten zullen rekening moeten houden met de specifieke hulpvraag van deze leerlingen. Hierbij gaat het nadrukkelijk niet om het verlenen van een gunst, maar om het tegemoet komen aan een recht. Pyt Nauta Marjan Bode 3

4 1. Wat wordt verstaan onder dyscalculie. Uitgangspunt van dit protocol is de volgende definitie van dyscalculie: "Dyscalculie is een stoornis die gekenmerkt wordt door hardnekkige problemen met het leren rekenen en vlot en/of accuraat oproepen en/of toepassen van reken-/wiskundekennis (feiten/afspraken)" (Ruijssenaars, Van Luit & Van Lieshout, 2006, p.28). Hiermee wordt aangesloten bij de protocollen ERWD2 en DDG. Belangrijk hierbij is het onderscheid tussen ernstige rekenproblemen en dyscalculie: Ernstige rekenproblemen kunnen ontstaan als er onvoldoende afstemming wordt gerealiseerd tussen het (reken)onderwijs en de onderwijsbehoeften van de leerling. De kenmerken van het onderwijs sluiten niet of onvoldoende aan bij de (aangeboren en verworven) kenmerken van de leerling. Er wordt pas gesproken van dyscalculie wanneer de rekenproblematiek, ondanks deskundige begeleiding en zorgvuldige pogingen tot afstemming, blijft bestaan. Genoemde gespecialiseerde begeleiding kan bestaan uit langdurige adequate (individuele) Remedial Teaching of jarenlang passend onderwijs zoals omschreven in het protocol ERWD. Dit hardnekkigheidaspect zorgt voor onderscheidend vermogen tussen een ernstig rekenprobleem en dyscalculie. De classificatie van dyscalculie vindt plaats aan de hand van de volgende criteria: a. Er is sprake van een significante rekenachterstand ten opzichte van leeftijd- en/of opleidingsgenoten, waar de persoon in het dagelijks leven door gehinderd wordt (criterium van ernst); b. Er is sprake van een significante rekenachterstand ten opzichte van datgene wat op basis van de individuele ontwikkeling van de persoon verwacht mag worden (criterium van achterstand); c. Er is sprake van een hardnekkig rekenprobleem, dat resistent is tegen gespecialiseerde hulp (criterium van didactische resistentie). Wanneer voldaan wordt aan elk van de hiervoor genoemde drie criteria, kan gesproken worden van dyscalculie. Als een leerling niet voldoet aan deze criteria, is er dus wellicht sprake van een ernstig rekenprobleem maar niet van dyscalculie. Hoewel dyscalculie een beschrijvende classificatie is, is er bij een leerling met dyscalculie veelal sprake van primaire tekorten die de rekenproblemen kunnen verklaren (Ruijssenaars et al, 2006). Wanneer de rekenproblemen daarentegen geheel of voor een zeer groot deel verklaard kunnen worden door secundaire oorzaken, bijv. een werkhoudingprobleem, dan kan in principe niet van dyscalculie worden gesproken. Dit kan alleen wanneer de rekenproblemen ernstiger zijn dan die welke gewoonlijk bij, in dit geval, een werkhoudingsprobleem horen. Verder moet de moeite met rekenen zich al op jonge leeftijd (tot 7 jaar) gemanifesteerd hebben. Dit hoeft niet te betekenen dat de rekenproblemen daadwerkelijk gesignaleerd zijn. Bij (hoog)begaafde leerlingen kan dit pas in groep 5 of later zichtbaar worden. Deze specifieke groep uitgezonderd geldt in het algemeen dat bij een leerling die in groep 6 voor het eerst te maken krijgt met rekenproblemen, bijv. problemen met begrip van breuken, geen sprake zal zijn van dyscalculie (Van Luit, 2010). Er kan geen dyscalculie vastgesteld worden bij een totale IQ-score lager dan of gelijk aan 70. De rekenvaardigheden zijn dan in lijn met wat verwacht kan worden op basis van cognitieve vermogens (Ruijssenaars et al., 2006). Wanneer de totale IQ-score tussen 71 en 85 ligt, is voorzichtigheid geboden bij het diagnosticeren van dyscalculie. Rekenen is een complexe vaardigheid die een beroep doet op de hogere cognitieve functies. Het is daarom niet reëel om bij leerlingen met een totale IQ-score tussen 71 en 85 te verwachten dat zij zich ontwikkelen volgens het niveau van de leeftijdsgroep (Protocol DDG). Vanuit het protocol ERWD2 wordt aangeraden een dyscalculieverklaring pas af te geven vanaf een totale IQ-score van 85. 4

5 De huidige wetenschappelijke stand van zaken maakt het mogelijk als uitgangspunt te nemen dat dyscalculie een stoornis is. Voor een opsomming van wetenschappelijk onderzoek op dit gebied wordt verwezen naar het protocol DDG. Samenvattend wordt gesteld dat duidelijk is dat in de afgelopen jaren meer dan voldoende genetisch, neurobiologisch en epidemiologisch bewijs is gevonden voor het feit dat dyscalculie op zijn minst ten dele samenhangt met een disfunctie in de hersenen (Van Luit, 2010). Volgens Ruijssenaars et al. (2006) komt dyscalculie in Nederland bij ongeveer 2 tot 3% van de leerlingen voor. Het protocol ERWD2 noemt dat algemeen wordt aangenomen dat dyscalculie bij hoogstens 2 procent van de leerlingen voorkomt. Wanneer moet je bij een leerling gaan denken aan de mogelijkheid van dyscalculie? In een 'consensus'-artikel van Vlaamse en Nederlandse hoogleraren, onder aanvoering van professor Annemie Desoete staat het volgende: "Verschillen tussen mensen zijn normaal. Niet iedereen kan even snel hoofdrekenen en we hebben ook niet allemaal een rekenknobbel. Dat hoeft ook niet. Soms is er echter meer aan de hand en gaat het om een zodanige beperking dat het rekenen een groot en hardnekkig struikelblok vormt in het dagelijks functioneren, zonder dat dit is toe te schrijven aan een slechte didactiek, langdurige schooluitval of beperkte verstandelijke mogelijkheden. In dit geval spreken we van dyscalculie."(desoete et al., 2010) Kenmerken van leerlingen met dyscalculie Belangrijkste kenmerken die bij leerlingen met dyscalculie voorkomen: automatiseringstekorten; rekenfeiten en getalbenoemingen (uitval op het gebied van declaratieve kennis); moeite met het uitvoeren van (oplossings-)procedures (uitval op het gebied van procedurele kennis); problemen met inzicht en notie van ruimte (uitval op visueel-ruimtelijk gebied); tekort aan inzicht in het getallensysteem en onvoldoende kennis over de plaatswaarde van cijfers (uitval op het gebied van getallenkennis). Mogelijke problemen van leerlingen met dyscalculie: o De leerlingen hebben vroeger vaak de fasen van het leren tellen niet goed doorlopen. Ze beginnen in groep 3 al met een achterstand. o Basiskennis en -vaardigheden raken niet of zeer moeizaam geautomatiseerd. o Niet competent worden in het vlot oplossen en traag blijven in het rekenen (het automatiseren blijft een probleem). o Het korte termijngeheugen en het werkgeheugen zijn snel overbelast. o Moeite met het snel benoemen van cijfers en hoeveelheden. o Tot op late leeftijd gebruik van telrijen en vingertellen bij eenvoudige sommen. o Problemen bij het begrijpen van de basis van de rekenkunde, zoals: waarde van getallen, verbanden tussen getallen, hoofdrekenen, breuken en schatten. o Problemen met de kennis van eenvoudige telrijen (1,3,5,..) en met de positionele ordening (niet weten dat de 1 in 31 een andere waarde heeft dan de 1 in 14). o Problemen met het herkennen van rekenkundige symbolen (zoals x, :, %, <). o Moeite met tiental-, honderdtaloverschrijding. o Moete met adequaat opstellen en groeperen van getallen bij berekenen (bij ' ' consequent van links naar rechts rekenen). o Moeite met schattend rekenen (overzien van hoeveelheden). o Inefficiënt strategiegebruik. o Moeilijk kunnen wisselen tussen verschillende strategieën. o Moeite met het flexibel wisselen tussen verschillende kennisniveaus (zoals concreet - verbaal - abstract). o Niet associëren tussen opgaven, elke opgave is uniek. o Moeite met het correct afleiden van rekenkundige handelingen uit tekstueel weergegeven opgaven. 5

6 o o o o o o o Moeite met het veralgemeniseren en vertalen van specifieke rekenopdrachten naar andere situaties (bijv. techniek, verzorging, aardrijkskunde). Weinig profiteren van niet-directe instructie. De leerlingen oriënteren en controleren zichzelf niet tijdens het rekenen, omdat ze niet weten waarop ze moeten letten. Wetmatigheden in het rekenen zijn niet zonder meer duidelijk, omdat deze veel termen en begrippen omvatten. Vaak leidt dit tot eigen gezochte wetmatigheden ('dus altijd als het over een tuin gaat moet ik lengte keer breedte doen'). Moeite met het plaatsen van getallen op een getallenlijn. Moeite met klok kijken en volgorde (bijv. recepten lezen). Leerling ervaart veel stress tijdens het rekenen of bij taken waarbij rekenen vereist is. Dit kan leiden tot vermijding, verzet of apathie, tot psychosomatische klachten of zelfs tot zeer negatieve gedachten en gevoelens (Van Luit, 2010). 6

7 2. Dyscalculiebeleid van het Dockinga College. Voor het onderscheid tussen ernstige rekenproblemen en de stoornis dyscalculie is het criterium van didactische resistentie essentieel. Dit betekent dat de leerling goed rekenonderwijs is aangeboden. En dat er een behoorlijke periode (minimaal een half jaar) op de individuele leerling afgestemde begeleiding is geboden Rekenen binnen het voortgezet onderwijs. Het protocol ERWD2 biedt handreikingen aan scholen om rekenonderwijs te geven. Het ERWD2 benadrukt dat goed rekenonderwijs staat of valt met gericht en actief beleid binnen de school, met de professionaliteit van leraren en een adequate begeleiding van leerlingen. Uitgangspunten van EWRD2: 1. Functionele gecijferdheid is de opbrengst van goed rekenonderwijs; 2. De ontwikkeling van rekenkennis en rekenvaardigheid stopt niet bij binnenkomst in het VO; 3. Iedere leerling is anders en dit heeft ook consequenties bij leren rekenen; 4. Er is onderscheid tussen ernstige rekenproblemen en dyscalculie; 5. Leraren spelen in op gesignaleerde rekenproblemen door te differentiëren; 6. Onderzoekers diagnosticeren rekenzwakke leerlingen handelingsgericht; 7. Begeleiders van leerlingen met ernstige rekenproblemen of met dyscalculie werken resultaatgericht. In het protocol ERWD2 worden de volgende begeleidingscategorieën onderscheiden. Begeleidingscategorie Rekenvaardigheid Begeleiding 1a Normaal, vrijwel ongestoorde Geen extra ondersteuning. rekenontwikkeling 1b Geringe rekenproblemen Extra, afgestemde instructie binnen de reguliere rekenlessen in subgroepjes en extra oefentijd. 2 (Vermoeden van) ernstige rekenproblemen Specifieke individuele instructie op basis van individueel handelingsplan buiten de groep; aanvullende instructie en extra oefentijd binnen de groep. 3 Ernstige en (vermoeden van) hardnekkige rekenproblemen Begeleiding op maat; specifieke instructie op basis van een individueel handelingsplan; daar waar mogelijk oefenen en aansluiten binnen de groep. Begeleidingscategorie 1: begeleiding van leerlingen binnen de reguliere rekenlessen Categorie 1a De leerlingen in deze categorie kunnen binnen hun leerroute in principe zonder problemen het rekenonderwijs aan. Voorwaarde is wel dat hun rekenvaardigheid op peil wordt gehouden en verder wordt uitgebreid. Zij hebben geen specifieke onderwijsbehoeften, maar hebben wel goed rekenonderwijs nodig om 2F of 3F te kunnen behalen. Categorie 1b In deze categorie zitten de leerlingen die op deelgebieden (geringe) rekenproblemen ervaren. Deze problemen kunnen van tijdelijke aard zijn. De leerlingen profiteren voldoende van het geboden rekenonderwijs om mee te kunnen komen. Voor sommige deelgebieden hebben zij op hun onderwijsbehoeften afgestemde instructie en meer oefentijd nodig. De begeleiding van deze groep leerlingen vindt plaats in de reguliere lessen, zo nodig in subgroepjes. De leerlingen in deze categorie kunnen op onderdelen 7

8 wisselen van categorie 1b naar 1a en omgekeerd. Ze ervaren problemen op deelgebieden; zodra ze deze problemen hebben overwonnen, kunnen ze weer gewoon zonder specifieke begeleiding meedoen in de groep. De rekendocent en/of de rekencoördinator beoordelen of er sprake is van voldoende vooruitgang van de rekenontwikkeling van de leerlingen. Zij hebben hierbij overleg met de mentor. Zij baseren zich op een analyse van toetsresultaten, observatiegegevens en leerlingwerk. Is er voldoende vooruitgang, dan blijven zij in begeleidingscategorie 1. Bij leerlingen die aantoonbaar onvoldoende of zelfs geen vooruitgang laten zien, zet de rekendocent en/of rekencoördinator vervolgactiviteiten in gang volgens de interne procedure. Deze leerlingen worden ingedeeld bij begeleidingscategorie 2. Begeleidingscategorie 2: begeleiding van leerlingen op basis van een individueel handelingsplan bij ernstige rekenproblemen In deze categorie zitten leerlingen die ernstige rekenproblemen ervaren en op dat gebied specifieke ondersteuningsbehoeften hebben. Deze specifieke onderwijsbehoeften van een leerling worden, door de rekencoördinator of rekendocent, bepaald tijdens een rekenonderzoek. Op grond van de resultaten van dit onderzoek worden handelingsadviezen geformuleerd. Deze adviezen worden vervolgens vertaald naar een individueel handelingsplan, waarin ook de aard van de begeleiding staat aangegeven. Deze begeleiding vindt plaats op basis van dat handelingsplan. Specifieke individuele instructie vindt plaats buiten de groep; aanvullende instructie en extra oefentijd binnen de (sub-)groep. Leerlingen die vanuit het basisonderwijs binnenkomen en bij wie binnen de basisschool al ernstige rekenproblemen geconstateerd zijn uitlopend in genoemd rekenonderzoek en handelingsadviezen, komen ook in begeleidingscategorie 2. De resultaten van het onderzoek en het daarbij passende handelingsplan stellen een rekendocent in staat de adviezen over te nemen en uit te voeren. De vorderingen van leerlingen in begeleidingscategorie 2 worden gevolgd en regelmatig geanalyseerd aan de hand van toetsresultaten, observatiegegevens en leerlingenwerk. De begeleiding wordt na een half jaar door de rekendocent en/of rekencoördinator geëvalueerd. Leerlingen met aantoonbaar voldoende vooruitgang gaan terug naar begeleidingscategorie 1. Leerlingen die nauwelijks of geen vooruitgang laten zien gaan naar begeleidingscategorie 3. Leerlingen die wel vooruitgang laten zien, maar hiervoor afhankelijk zijn van individuele instructie, kunnen langer in categorie 2 blijven. Begeleidingscategorie 3: intensieve en structurele begeleiding op basis van een individueel handelingsplan bij ernstige en hardnekkige rekenproblemen Leerlingen die onder begeleidingscategorie 3 vallen, hebben over het algemeen een structureel probleem met rekenen en hebben daardoor blijvend ondersteuning op maat nodig. Dit is specifieke instructie op basis van een individueel handelingsplan. Leerlingen krijgen blijvend individueel of in kleine groepjes rekenonderwijs, buiten de groep. Wanneer enigszins mogelijk, wordt wel regelmatig aansluiting gezocht bij de groep. Begeleidingscategorie 3 betreft de volgende leerlingen: 1. Leerlingen met een dyscalculieverklaring. 2. Leerlingen met ernstige rekenproblemen bij wie het vermoeden bestaat dat deze rekenproblematiek hardnekkig is. Zij krijgen een psychodiagnostisch onderzoek, gericht op het vaststellen van dyscalculie. 3. Leerlingen bij wie na een psychodiagnostisch onderzoek geen dyscalculie is vastgesteld, maar bij wie slechts geringe of geen vooruitgang kan worden vastgesteld, krijgen hier ook begeleiding op maat. De vorderingen van leerlingen die in verband met een psychodiagnostisch onderzoek in begeleidingscategorie 3 zijn geplaatst, vanwege een vermoeden van dyscalculie, worden een half jaar na het onderzoek geëvalueerd. De andere leerlingen in deze categorie worden eveneens gevolgd en de resultaten worden regelmatig geëvalueerd volgens de afgesproken procedures. Bij de analyse maken de rekendocent en/of rekencoördinator gebruik van toetsresultaten, observatiegegevens en leerlingenwerk. 8

9 Mochten leerlingen een duidelijke vooruitgang laten zien, dan kunnen zij terug naar begeleidingscategorie 2. Leerlingen die slechts geringe of geen vooruitgang laten zien, blijven in begeleidingscategorie 3. Voor de leerlingen met een dyscalculieverklaring was bij hun diagnose al vastgesteld dat zij structureel in begeleidingscategorie 3 blijven Psychodiagnostisch onderzoek. Het laten doen van psychodiagnostisch onderzoek kan geïndiceerd zijn wanneer: de intensieve begeleiding in categorie 2 de rekenontwikkeling van de leerling aantoonbaar onvoldoende vooruit helpt; zich ernstige problemen voordoen bij alle rekenactiviteiten van de leerling; dit kunnen ook problemen zijn op sociaal-emotioneel gebied die gelinkt kunnen worden aan rekenactiviteiten; al bij instroom in het VO vanuit de overdracht van de basisschool bekend is dat de leerling ernstige en mogelijk hardnekkige rekenproblemen ervaart. De school doet in het aanvraagformulier bij het expertisecentrum van het samenwerkingsverband Fryslân-Noard verslag van de maatregelen die zij heeft getroffen en onderbouwt het vermoeden van dyscalculie. Hierbij levert de school het volgende aan: 1. De school formuleert de hulpvraag van de betrokkene: de school, de leerling en zijn ouders/verzorgers. Welke klachten, zorgen, verwachtingen? 2. De school geeft het beeld van het rekenen van de leerling in positieve en in negatieve zin. Wat lukt al wel en wat nog niet? Hoe is de rekenontwikkeling van de leerling tot nu toe verlopen? Gegevens uit het Cito LVS van de basisschool toevoegen als ook de gebruikte en geëvalueerde handelingsplannen (van po en vo). 3. De school beschrijft de geboden afstemming van het onderwijs op de specifieke onderwijsbehoeften van de leerling: kijken naar de ervaringen binnen de les en naar de gegevens uit toetsen. 4. De school benoemt de resultaten van het rekenonderzoek (begeleidingscategorie 2). 5. De school geeft aanvullende informatie over de leerling. Welke ontwikkeling van de leerling zien we op het gebied van andere vakken? Welke leerlingkenmerken zijn bekend? 6. De school geeft aanvullende informatie over de omgevingskenmerken (school, het geboden onderwijs en eventueel de thuis- en opvoedingssituatie). Wat zijn ondersteunende en belemmerende factoren op niveau van leerling-schoolopvoedingssituatie? De orthopedagoog/psycholoog ontvangt de aanvraag voor een onderzoek naar de rekenproblematiek. Hij/zij voert een intakegesprek met de leerling, de ouders/verzorgers en binnen school met de rekencoördinator/zorgcoördinator of teamleider. Nadat er sprake is van een gemeenschappelijk en realistisch beeld van de afzonderlijke hulpvragen, start de orthopedagoog/psycholoog met het psychodiagnostisch onderzoek. 9

10 2.3. Handelingsadviezen in geval van dyscalculie. Hieronder worden verschillende maatregelen genoemd. Iedere onderwijslocatie zal op basis van eigen beleid (zie ook de ondersteuningsprofielen van de school) en mogelijkheden hierin keuzes moeten maken. Daarnaast zullen maatregelen gekozen moeten worden die aansluiten bij hulpvraag en sterke kanten van de betreffende leerling. In bijlage 1 wordt een voorbeeld gegeven van een dyscalculiepas, waarop de faciliteiten kunnen worden aangegeven die van toepassing zijn voor de betreffende leerling. Verder is van de site van Balans enige informatie omtrent de examens, rekentoets en aanpassingen toegevoegd (bijlage 2). Net als informatie uit het Examenblad 2014 (bijlage 3). Omdat op dit gebied sprake is van veranderingen en aangepaste voorschriften, wordt voor actuele informatie verwezen naar de hierbij betrokken instanties. Dispenserende maatregelen Dispenserende maatregelen geven ontheffing van bepaalde opdrachten en/of handelingen. Stel de leerling vrij van rekentaken of leerplandoelen die niet noodzakelijk zijn voor het bereiken van de eindtermen. De leerling hoeft maar één van meerdere oplossingsstrategieën te beheersen. Het beperken van het overschrijven en informatie aanreiken op papier. Leerlingen zoveel mogelijk proberen te ontzien bij het onvoorbereid uitvoeren van rekenoperaties. Compenserende maatregelen Compenserende maatregelingen zijn maatregelen en technische hulpmiddelen die de gevolgen van de rekenproblemen minimaliseren. Gebruik van rekenmachine. Gebruik van formulekaarten, individuele opzoekboekjes (bijv. van Geef korte stapsgewijze instructie en uitleg. Visualiseren van rekenkundige en ruimtelijke begrippen. Geef aan welke irrelevante informatie in de opdracht zit zodat de leerling weet dat hij niet elk cijfer in de opgave hoeft te gebruiken. Dit in het geval dat de specifieke vaardigheid niet getoetst wordt. Plan geen toets van twee rekenvakken, zoals economie, wiskunde, natuurkunde, scheikunde, op één dag. Huiswerk ruimschoots voor het einde van de les opgeven en op het bord schrijven. Geef 25% extra tijd bij toetsen (de leerling mag vroeger beginnen) of een vermindering van opgaven tot en met een maximum van 25% van de geschatte verwerkingstijd. Beoordeel, indien mogelijk, de leerling op vakinhoudelijke kennis en niet op rekenvaardigheid. Geef bij slecht gemaakte toetsen een herkansing. Een slechte toets is wanneer het resultaat een 4.0 of lager is. Remediërende maatregelen De hieronder beschreven remediërende maatregelen dienen bezien te worden als aanbevelingen. Iedere school zal met de betrokken docenten beschrijven welke remediërende maatregelen als dagelijkse werkwijze toegepast worden. Veelvuldig uitleggen, oefenen en herhalen van rekenprocedures, rekenregels en oplossingswijzen. Het aanleren van een vaste oplossingsstrategie voor de verschillende bewerkingen; niet meerdere manieren om iets op te lossen. Extra mondelinge uitleg. Helpen bij transfer maken bij vergelijkbare oefeningen. Leren omgaan met rekenmachine en kritisch kijken naar de uitkomst (bijvoorbeeld inschatten wat de uitkomst zal zijn, geen negatieve afmetingen en gewichten, ed.). 10

11 Laat de leerling zoveel mogelijk tussenstappen opschrijven om het werkgeheugen zo min mogelijk te belasten. Pre-teaching bij het maken van toetsen (van te voren bespreken waar het over gaat). Geef een leerling een proeftoets mee om thuis te maken, waarbij de vraagstelling overeenkomt met de uiteindelijke toets (oefenen in soorten vragen en manier van vragen). Begeleiding bij het maken van toetsen (je hoeft niet per se bij de eerste opgave te beginnen, kijk eerst wat je makkelijk of moeilijk lijkt). Een mogelijkheid is om de puntenverdeling bij de vragen van de toets te zetten. Toetsen nabespreken, zowel aandacht voor de goede als de slechte opgaven. Het nabespreken van gemaakt werk (huiswerk en opdrachten in de klas). Laat de leerling het automatiseren oefenen, door thuis bijvoorbeeld Rummikub, legpuzzels, sudoku, rekenspelletjes op internetsites te doen en dagelijkse oefeningen via Bespreek aanpak van huiswerk. Sociaal-emotionele maatregelen Sociaal-emotionele maatregelen zijn maatregelen die rekening houden met neveneffecten van het hebben van een leerprobleem. Alle docenten moeten op de hoogte zijn van de hulpvraag van de leerling. Dit om begrip te geven en faalangst te verminderen/voorkomen. Geef een leerling de tijd en ruimte om een antwoord te bedenken. Relativeer de zwakke kanten van leerlingen en benadruk de sterke. Zorg voor succeservaringen en beschrijf waar het succes aan te danken is om vertrouwen te krijgen in eigen vaardigheden. Leg de verantwoordelijkheid voor het gebruik maken van de privileges bij de leerling zelf. Verwacht ook extra inzet van de leerling en spreek dit ook expliciet af Verantwoordelijkheden in geval van dyscalculie Hieronder wordt aangegeven welke personen / functies waarvoor verantwoordelijk zijn de begeleiding van de leerling met dyscalculie. Managementteam Het managementteam zorgt voor het vaststellen van het dyscalculiebeleid. Dat beleid maakt een onderdeel uit van het totale ondersteuningsbeleid van de school en omvat maatregelen in de richting van de eerste lijn (groeps- en klassenniveau) en de tweede lijn (groep overstijgende activiteiten, zoals remedial teaching). Onderdeel van het beleid is uiteraard ook het faciliteren van de maatregelen. Orthopedagoog/psycholoog van het samenwerkingsverband Fryslân-Noard De orthopedagoog/psycholoog van het samenwerkingsverband wordt betrokken bij het onderzoek naar de geconstateerde problematiek. Rekencoördinator (zorgcoördinator/teamleider) De rekencoördinator coördineert het rekenonderwijs binnen de school en heeft overleg met de reken/wiskundedocent(en). Hij/zij houdt zich op de hoogte van de landelijke ontwikkelingen op het gebied van dyscalculie en de regelgeving daaromtrent. De rekencoördinator en/of zorgcoördinator zorgt ervoor dat de leerlingen met ernstige reken problematiek/dyscalculie bekend zijn bij de docenten van de afdeling. De rekencoördinator bewaakt voor de leerlingen met dyscalculie dat er examentijdverlenging wordt aangevraagd. Rekendocent De rekendocent verzorgt de rekenlessen en houdt de rekenontwikkeling van de leerlingen bij. 11

12 Mentoren en docenten Van de mentoren en docenten wordt verwacht dat zij een signalerende grondhouding hebben ten aanzien van rekenproblemen. Verder wordt verwacht dat zij zich houden aan de handelingsadviezen. Ook dienen ze op de hoogte te zijn van het protocol dyscalculie. Tevens weet de docent de rekencoördinator/rekendocent rekencoördinator en/of zorgcoördinator te vinden bij eventuele vragen. Leerlingen Leerlingen hebben recht op die faciliteiten die op de faciliteitenkaart zijn vermeld. Leerlingen die van mening zijn dat deze faciliteiten niet of onvoldoende worden verleend, of dat het dyscalculieprotocol niet of onvoldoende wordt nageleefd, bespreken dit met de betreffende docent of de mentor. Leerlingen volgen de aanwijzingen van de rekendocent zo goed mogelijk op. Ze gebruiken de gekozen handelingsadviezen zo goed en zo consequent mogelijk en investeren tijd en moeite om de gevraagde prestaties te leveren. Ouders Ouders dienen op de hoogte te zijn van het protocol dyscalculie. In de dyscalculieverklaring kunnen aanwijzingen staan voor ouders voor specifieke hulp aan hun kind. Ouders die van mening zijn dat het dyscalculieprotocol niet of onvoldoende wordt nageleefd, bespreken dit met de betreffende docent of de mentor, of, indien nodig, vervolgens met de afdelingsleiding. De ouders zorgen voor een rustige studieomgeving voor hun kind en zien er op toe dat de jongere voldoende tijd aan het werk voor school besteedt. Vaak zal de jongere meer tijd nodig hebben dan klasgenoten. 3. Literatuur. Literatuur waarnaar in de tekst verwezen wordt: Desoete, A. et al (2010). Dyscalculie: Standpunt van onderzoekers in Vlaanderen en Nederland. Logopedie, 23, 4-9. Groenestijn, M., van Dijken, G. & Jansen, D. (2012). Protocol Ernstige RekenWiskundeproblemen en Dyscalculie VO. Van Gorcum. Ruijssenaars, A.J.J.M., Van Luit, J.E.H. & Van Lieshout, E.C.D.M. (2006). Rekenproblemen en dyscalculie. Lemniscaat. Van Luit, J.E.H. (2010). Dyscalculie: een stoornis die telt. Graviant. Van Luit, J.E.H., Bloemert, J., Ganzinga, E.G. & Mönch, M.E. (2012). Protocol Dyscalculie: Diagnostiek voor Gedragsdeskundigen. Graviant. Extra / aangeraden: Desoete, A. & Braams, T. (2008). Kinderen met dyscalculie. Boom. Milikowski, M. (2012). Dyscalculie en rekenproblemen. 20 obstakels en hoe ze te nemen. Boom. 12

13 Bijlage 1. Dyscalculiepas Dockinga College. Faciliteitenkaart Iedere locatie is vrij de bijlage aan te passen aan de eigen mogelijkheden en zorgbreedte. Voor... zijn in verband met de volgende faciliteiten nodig: O langer tijd of minder items bij toetsing O gebruik van rekenmachine O gebruik van formulekaart O gebruik van stappenplan O anders, nl Aan de docenten wordt gevraagd O fouten in de positionele ordening (waarbij de waarde van de cijfers in een getal onjuist O toegekend is door de leerling) niet aan te rekenen bij het tonen van inzicht (bijv. doordat de tussenstappen van een berekening uitgeschreven en juist zijn), rekenfouten niet aan te rekenen O anders, nl Achterzijde: Faciliteiten voor leerlingen. Over het algemeen kunnen leerlingen op vertoon van deze kaart extra faciliteiten krijgen. Hierover worden de mentor en de desbetreffende vakdocenten van de leerling geïnformeerd. De vakdocenten van de vakken wiskunde, natuurkunde, scheikunde, economie, biologie, techniek, aardrijkskunde en natuur worden verzocht rekening te houden met de aangekruiste onderdelen als er in de toets een rekencomponent aanwezig is. 13

14 Bijlage 2 Informatie van de site van Balans (laatste wijziging ) Aangepaste eindexamens bij dyscalculie Uit een brief van de onderwijsinspectie van februari 2009 blijkt dat dyscalculie is erkend als handicap. Dit betekent dat leerlingen met dyscalculie nu ook de mogelijkheid hebben om aangepast examen te doen. De brief vindt u op Eindexamen voor kandidaten met dyscalculie Het afwijken van de wijze van examineren is vastgelegd in artikel 55 van het Eindexamenbesluit. In het eerste lid staat dat de directeur van een school een gehandicapte leerling toestemming kan geven om het examen op aangepaste wijze af te leggen. In het tweede lid is vastgelegd dat: er een deskundigenverklaring moet zijn, die door een ter zake kundige psycholoog of orthopedagoog is opgesteld; de aanpassing in ieder geval kan bestaan uit een verlenging van de examenduur met 30 minuten; een andere aanpassing alleen mogelijk is als deze in de deskundigenverklaring wordt vermeld en als de aanpassing aantoonbaar aansluit bij het begeleidingsadvies in deze verklaring. Gebruik hulpmiddelen bij eindexamen Het College voor Examens (CvE) geeft jaarlijks richtlijnen over de examens uit, zie Regeling rooster en toegestane hulpmiddelen centrale examens, waaronder het gebruik van hulpmiddelen bij dyscalculie. Geen formulekaart bij centraal examen Leerlingen met dyscalculie mogen bij het centraal examen geen gebruik maken van een formulekaart of rekentabellen. Kennis van de formules behoort tot de exameneisen. Die eisen kunnen niet zonder meer opzij gezet worden. De directeur van een school mag wel op grond van artikel 55 van het examenbesluit de wijze van examinering aanpassen. Op grond van de Wet gelijke behandeling mag de school niet de exameneisen aanpassen. Ook de inhoud van het examen mag niet worden aangepast. De directeur van een school mag in het proces van het schoolexamen, dus tijdens de schoolexamens bijvoorbeeld, tijdelijk meer rekening houden met de beperking van een leerling. Maar dit moet wel strak omschreven en helder zijn, en het einddoel moet hetzelfde zijn als voor leerlingen zonder dyscalculie. Rekenkaart Bij de pilot van de aangepaste rekentoets ( ) mag door leerlingen met dyslcalculie of rekenproblemen een aangepaste rekenkaart gebruikt worden, zowel bij de rekentoets als bij andere vakken voor het eindexamen waarbij rekenwerk komt kijken. Dit geldt voorlopig alleen voor deelnemers aan de pilot. [aangepast: De school mag het gebruik van de kaart toestaan bij: de reguliere rekentoets en de centrale examens door leerlingen met een geldige dyscalculieverklaring; de aangepaste rekentoets door leerlingen met ernstige rekenproblemen of dyscalculie, die op grond van de criteria door de school zijn toegelaten tot de aangepaste toets."] Rekentoets In het schooljaar krijgen leerlingen in het voortgezet onderwijs voor het eerst te maken met een rekentoets als onderdeel van het eindexamen. De rekentoets is bestemd voor alle leerlingen, dus ook voor de leerlingen die geen wiskunde in hun pakket hebben. Uitgangspunt voor de rekentoets voor vmbo is referentieniveau 2F, voor havo/vwo is dat 3F. Vanaf is de rekentoets voor alle examenkandidaten verplicht en telt mee voor de uitslag van het examen. 14

15 Bijlage 3 - Examenblad 2014 Aangepaste examens voor kandidaten met een beperking De regelingen rondom aanpassing centrale examens en rekentoets voor leerlingen met een beperking zijn in 2014 ongewijzigd ten opzichte van het centraal examen Een belangrijke aanvulling is de start met een pilot voor een aangepaste rekentoets ten behoeve van leerlingen met dyscalculie, zie I.3.4. In de brochure 'centrale examens en kandidaten met een beperking' staat informatie over regelgeving, uitvoering en inhoudelijke achtergrond. Deze brochure is via Examenblad.nl direct te vinden onder 'kandidaten met een beperking'. In deze Septembermededeling wordt daarom volstaan met enkele zaken vooral van belang voor de examensecretaris. Dyscalculie In 2014 start het CvE met een pilot waarbij de wijze van toetsing in de rekentoets is aangepast voor kandidaten met een ernstige rekenbeperking. De aangepaste toetsing is digitaal. Voor nadere informatie zie o.a. de brochure. In oktober organiseert het Steunpunt Taal en Rekenen VO flitsbijeenkomsten over met name de inhoud van de rekentoets, van belang voor examensecretarissen en rekencoördinatoren. Op de ochtenden daaraan voorafgaand vindt voorlichting plaats over deze specifieke rekentoets, van belang voor examensecretarissen en rekencoördinatoren maar ook voor zorgcoördinatoren. Informatie over deze bijeenkomsten: zie Bij de pilot rekentoets zal een beperkte reken-/formulekaart worden beproefd. Bij de centrale examens is aanvullend informatiemateriaal niet toegestaan. Op grond van vragen in 2013 over de formulekaart is hierover nadere informatie op Examenblad.nl gepubliceerd. 15