WINDENERGIE OP LAND. Casusonderzoek Participatieproces besluitvorming Structuurvisie windenergie Emmen

Transcriptie

1 WINDENERGIE OP LAND Casusonderzoek Participatieproces besluitvorming Structuurvisie windenergie Emmen

2 Inhoudsopgave Samenvatting Inleiding Introductie Methodiek onderzoek De context Doelstelling windenergie rijk en provincie Drenthe Context en windopgave gemeente Emmen Kenmerken van de omgeving Inrichting plan en besluitvormingsproces Regieplan als basis voor het besluitvormings- en participatieproces Het participatieproces; oprichting platform windkracht De aanpak en uitvoering Gebiedsproces I Ontwerp structuurvisie en context gebiedsproces II Uitvraag en voorwaarden Gebiedsproces II Besluitvorming gemeenteraad Analyse plan en besluitvormingsproces Kaders voor het initiatief Drie verschillende sporen Inrichting van de participatie Onafhankelijke regie Informatie en communicatiefunctie Locatiekeuze Voorselectie zoekgebieden door gemeente Definitieve selectie bij vaststelling structuurvisie Betrokkenheid belanghebbenden Gemeente Platform Windkracht Omwonenden en stakeholders zoekgebieden Ontwikkelaars Provincie Natuur en Landschap Natuur Landschappen Andere invloeden Kwaliteit en doorwerking van het participatieproces Betrokkenheid bij plan- en besluitvormingsproces Invloed en doorwerking in besluiten gemeente Invloed van en op ontwikkelaars en projectontwikkeling Invloed op draagvlak/acceptatie en realisatie Geleerde lessen, conclusies en aanbevelingen Bronnen Bijlage 1 Enquêteresultaten

3 Samenvatting In dit onderzoek is met Structuurvisie windenergie Emmen als casus onderzocht welke factoren bijdragen aan een zorgvuldig en effectief proces van planvorming en omgevingsmanagement bij het windenergieproject, en welke rol verschillende actoren, waaronder Platform Windkracht3, in dit proces hebben gespeeld. Gemeente Emmen besluit hoewel zij niet voor windenergie op haar grondgebied is - in augustus 2014 om als gemeente het initiatief te nemen om te komen tot realisatie van 95,5 MW op haar grondgebied. Dit besluit komt voort uit druk van de provincie en de landelijk en provinciaal afgesproken taakstellingen. De insteek van de gemeente was daarbij dat zij via deze regie ook grip houdt op de manier waarop de door de provincie opgelegde doelstelling van 95,5 MW wordt gerealiseerd. De gemeente heeft vervolgens een regieplan opgesteld en de samenwerking met NMFD en de NLVOW gezocht met betrekking tot de inrichting en uitvoering van het participatieproces (oprichting platform Windkracht3; WK3). Dit regieplan is door de gemeenteraad vastgelegd en vormde het belangrijkste kader voor zowel het gebiedsproces als de besluitvormingsprocessen binnen de gemeente. WK3 heeft de gebiedsprocessen voor inwoners georganiseerd en de bevindingen en adviezen gerapporteerd aan het gemeentebestuur. Deze heeft de opbrengst van deze processen meegenomen in de besluitvorming voor de structuurvisie. De structuurvisie is in juni 2016 vastgesteld en biedt binnen veel randvoorwaarden ruimte voor de ontwikkeling van 95,5 MW in drie gebieden. Uit de casus Emmen zijn de volgende geleerde lessen gekomen: Om het participatieproces vorm te geven, pakte het instellen van platform WK3, als buitenboordmotor, goed uit. Het platform had een onafhankelijke positie tussen de partijen. Belangrijk is daarbij te zorgen voor een goede afstemming en algemene regie over de diverse sporen (inspraak, participatie en gemeentelijke besluiten). Gemeenteraad gaf een duidelijke set randvoorwaarden en spelregels mee voor het proces. Dit heeft bijgedragen aan het succes. Het is belangrijk alle betrokkenen voldoende gelegenheid en tijd te geven om zich het proces eigen te maken. Gedurende uitvoering van het WK3 proces, ontstond spanning. De inwoners waren namelijk niet betrokken geweest bij de landelijke, provinciale en gemeentelijke locatie (criteria-) besluiten. Hen werd gevraagd te adviseren over opstellingen en randvoorwaarden (gedragscode) maar werd de toegang tot verdergaande participatie op het voor hen op dat moment grootste belang (de gebiedskeuze) ontzegd. Deze mismatch levert wrijving op die ten koste gaat van vertrouwen en kwaliteit van het participatieproces. Vooraf gestelde criteria vanuit gemeenten (opgave en gebiedskeuze) en reeds ingenomen grondposities verkleinde het speelveld voor bewoners. Dat is geen ideaal uitgangspositie voor draagvlak en acceptatie. Kennisoverdracht en de informerende functie vanuit WK3 voorzag in een duidelijke behoefte en is door de deelnemers zeer gewaardeerd. Goede tools zoals 3D modellen gaven deelnemers een goed beeld over de soorten windmolen en hun impact. Het is belangrijk omwonenden op het juiste moment mee te nemen in afwegingen en pas met gebiedsontwerpen aan de slag te gaan als gebied en opgave zijn vastgesteld. Ontwikkelaars waren niet bij de inrichting van het proces betrokken, stonden erbuiten en konden niet bijdragen aan het succes. Een deel van hen ziet dit als gemiste kans en pleit ervoor ontwikkelaars mede verantwoordelijk te maken voor het proces. Het is daarbij te overwegen ontwikkelaars een rol te geven maar dan door een vertegenwoordiger die geen eigen belangen heeft in het proces. 10% van omwonenden nam deel aan het participatieproces. Een hoge score gezien het tijdsbeslag. Maar zij vormden geen representatieve vertegenwoordiging, maar dat geeft ook vrijheid van spreken. Indien gewerkt wordt met mandaten moet van te voren beter en transparant georganiseerd worden. Door alle mogelijke gebieden voor wind in te gaan en het gesprek met omwonenden te organiseren, 3

4 zijn voorstanders van windenergie van mening dat dit proces impliciet haar eigen weerstand organiseerde. Ontwikkelaars met grondposities vonden de uiteindelijk opgestelde voorwaarden te strikt; ze beperkten hen teveel. Daar de gemeente initiatiefnemers zonder grondpositie had buitengesloten, was er voor omwonenden vrijwel geen keuze en invloed op aanwijzing van gebieden. De uiteindelijke gebiedskeuze kende een grote politieke lading. De uiteindelijke keuze en afwegingen vond plaats achter gesloten deuren. Er heerste bij omwonenden een sfeer van ongenoegen en wantrouwen naar de gemeente en de politiek. Ondanks een grote investering in proces, had men het gevoel op het onderdeel waar men juist de meeste waarde aan hechtte, namelijk de gebiedskeuze, op afstand te worden gehouden. Aangezien deze casus betrekking heeft op de ruimtelijke kaders en besluiten en de projectontwikkeling en verdere gebieds-participatie daarna in gang is gezet en nog steeds loopt, valt er nog maar in beperkte mate iets te zeggen over de uiteindelijke effecten op het draagvlak/acceptatie en de realisatie. De belangrijkste aanbevelingen die uit de casus komen, zijn: Neem omwonenden zo vroeg mogelijk mee in afwegingen. Ook al bij gebiedskeuzes en opgavebepaling. Zet de juiste stappen in de goede volgorde, ook qua informatievoorziening. Maak onderscheid in de verdelingsopgave (gebiedskeuze) en gebiedsontwerpen. Ga pas aan de slag met gebiedsontwerpen als gebied en opgave is vastgesteld. Zorg ervoor dat alle betrokkenen voldoende gelegenheid en tijd hebben om zich het proces eigen te maken, kennis op te doen en waardevolle inbreng te leveren. Om oprecht het gesprek met omwonenden te kunnen voeren en hen mede-zeggenschap te geven, is het nodig dat grondposities van ontwikkelaars ondergeschikt raken aan de gezamenlijk te maken afweging met betrekking tot definitieve lokatiekeuze. 4

5 1. Inleiding 1.1 INTRODUCTIE De Natuur en Milieufederaties hebben samen met Natuur en Milieu voor het voormalig Ministerie van EZ een studie uitgevoerd naar draagvlak en participatie bij wind op land. Een belangrijk onderdeel van deze studie is een analyse van vier windenergieprojecten. De eerste stap hierbij was het maken van een groslijst met mogelijk geschikte casussen. Uiteindelijk zijn er vier casussen gekozen. Er is hierbij o.a. gelet op: een goede spreiding over Nederland; een mix van kleine en grote projecten; projecten met verschillende initiatiefnemers; projecten met verschillende processen. Hieruit zijn casussen gekozen uit de volgende provincies: Brabant, Flevoland, Groningen en Drenthe. Voor Drenthe betrof dit de casus besluitvorming windenergieprojecten Emmen. Deze laatste casus is in dit rapport geanalyseerd. De kern van deze casus is het gemeentelijk besluitvormingsproces voor de realisatie van 95.5 MW (Megawatt) op het grondgebied van de gemeente Emmen, mede op basis van een participatieproces. In dit rapport is gekeken wat er geleerd kan worden van het doorlopen proces van Platform Windkracht 3 in Emmen. In dit rapport komen respectievelijk de volgende hoofdstukken aan bod1 Inleiding; 2. Context; 3. Inrichting Plan en besluitvormingsproces; 4. Analyse Plan en besluitvormingsproces; 5. Kwaliteit en doorwerking van het participatieproces; 6. Geleerde lessen / conclusies en aanbevelingen. Dit met het doel een handreiking te doen naar het vergroten van draagvlak / acceptatie en het verbeteren van participatieprocessen bij wind op land. 1.2 METHODIEK ONDERZOEK Er is gekozen voor een mixed method research waarbij kwalitatief en kwantitatief onderzoek gecombineerd worden. Allereerst zijn alle besluitstukken die betrekking hebben op de casus Emmen bestudeerd. Voor de beschrijving en analyse van het participatieproces is o.a. gebruik van het door de gemeente daartoe opgestelde kader (het regieplan) en de rapportages die gemaakt zijn van de uitgevoerde gebiedsprocessen. Vervolgens is er een serie interviews gehouden met stakeholders en is een bijeenkomst georganiseerd waarbij gezamenlijk terug is gekeken op het doorlopen proces en de daaruit te leren lessen en aanbevelingen. De verschillende stakeholders hebben daarin als eerste hun eigen visie op het gelopen proces ingebracht om elkaars belangen helder te krijgen. Vervolgens is gewerkt aan aanbevelingen voor het proces die zo veel mogelijk belangen van de verschillende betrokkenen (inwoners, overheden, marktpartijen, adviespartijen, belangenorganisaties) recht doen. De resultaten hieruit zijn daarna besproken met diverse stakeholders uit het landelijk netwerk.. De analyses en geleerde lessen zijn vervolgens teruggekoppeld naar de bij Emmen betrokken stakeholders. In dit verslag hebben we gebruik gemaakt van geanonimiseerde citaten. Voor de mening van betrokken inwoners hebben we gebruik gemaakt van de resultaten van de tijdens het gebiedsproces gehouden de enquêtes. Nader onderzoek naar de bevindingen van inwoners was binnen de beperkingen van de opdracht en de gegeven middelen niet mogelijk. Betrokkenen van de gemeente Emmen gaven te kennen slechts zeer beperkt te willen reageren, omdat het vervolgproces nog liep tijdens dit onderzoek. 5

6 Geleerde lessen Evaluatiebijeenkomsten met stakeholders ook na afloop- hebben belangrijke meerwaarde. De voor de casus Emmen gehouden bijeenkomst leverde veel leerpunten op en heeft tot veel begrip geleid bij de verschillende partijen. Opmerkingen als: Ik heb dat nooit geweten of Nu snap ik waarom het zo lastig voor jullie was kwamen voorbij. 6

7 2. De context 2.1 DOELSTELLING WINDENERGIE RIJK EN PROVINCIE DRENTHE Het Rijk heeft de ambitie dat Nederland in 2020 minimaal MW opgesteld vermogen aan windenergie op land heeft gerealiseerd. Deze ambitie is vastgelegd in het in september 2013 gesloten SER Energieakkoord voor duurzame groei. Op 22 januari 2013 zijn er tussen het Rijk en het IPO (Interprovinciaal Overleg) afspraken gemaakt over de verdeling over de twaalf provincies van deze megawatt aan windenergie. Van de totale MW zal de provincie Drenthe zorgen dat er uiterlijk in 2020, 285,5 MW aan opgesteld vermogen staat in Drenthe. De provinciale beleidskaders en de (ruimtelijke) randvoorwaarden voor het plaatsen van windenergie in de provincie Drenthe zijn vastgelegd in de Gebiedsvisie Windenergie Drenthe (vastgesteld door Provinciale Staten op 26 juni 2013) en de Actualisatie Omgevingsvisie Drenthe (vastgesteld op 2 juli 2014 door de Provinciale Staten). De kern van dit provinciaal beleid is dat de vastgelegde opgave voor windenergie gerealiseerd wordt in de daartoe aangewezen zoekgebieden in de gemeenten Aa en Hunze, Borger Odoorn, Emmen en Coevorden. Verder heeft de provincie Drenthe in haar beleid vastgelegd welke gebieden op grond van o.a. wettelijke belemmeringen zijn uitgesloten (bijvoorbeeld laagvliegroutes) en bepaald dat windprojecten alleen in clusters gerealiseerd mogen worden met een minimale omvang van 5 windturbines van 3 MW. De provincie laat het voortouw voor verdere realisatie bij projectontwikkelaars en gemeenten. In de gemeenten Borger Odoorn en Aa en Hunze hebben projectontwikkelaars in 2011 hun initiatieven gebundeld tot een RCR (Rijks Coördinatie Regeling) 1 aanvraag. Dit project - aanvankelijk aangevraagd op 400 à 600 MW - heeft tot veel weerstand en commotie geleid. Na een lange moeizame weg is de status (november 2017) dat het Ministerie van EZ hiervoor een vergunning heeft afgegeven aan de aanvragers waartegen door een groot aantal bewoners(groepen) e.a. beroep is aangetekend. De verwachting is dat de Raad van State hierover begin 2018 uitspraak doet. Hoeveel MW hiermee gerealiseerd gaat worden moet blijken als de ontwikkelaars op grond van de uitspraak en een uiteindelijke vergunning mogen gaan bouwen. In een brief van 20 december 2013 heeft de minister van EZ bevestigd dat de provincie Drenthe een opgave heeft van 285,5 MW. Voor de RCR procedure in de gemeenten Aa en Hunze en Borger Odoorn wordt uitgegaan van realisatie van minimaal 150 en maximaal 185,5 MW. Voor de gemeenten Coevorden en Emmen wordt in deze brief een totale opgave van 135,5 MW aangegeven. Van deze opgave was voor 35,5 MW nog niet vastgelegd waar deze gerealiseerd moet worden. In de maanden juli en augustus in 2014 hebben gemeente en provincie overlegd over de ontwikkeling van windenergie in Emmen. Het resultaat van dit overleg is dat de provincie vasthoudt aan haar afspraken met het Rijk en de gemeente Emmen een opgave van 95,5 MW (60 MW + 35,5MW) windenergie oplegt. De gemeente Coevorden staat voor een taakstelling van ca. 40 MW van de 135,5 MW. Deze gemeente heeft een structuurvisie vastgesteld en voor de daarin aangewezen gebieden is de projectrealisatie inmiddels in gang gezet. Bij dit proces zijn omwonendenorganisaties nauw betrokken en vinden overleg en onderhandelrondes plaats over de projectrealisatie. De algemene verwachting is deze taakstelling op tijd gerealiseerd zal worden. Zeven nieuwe geplande turbines van 3 MW (vier windturbines in Weijerswold en drie windturbines op Europark e.o.) leveren samen met de bestaande windturbines (20,5 MW) in Coevorden de gevraagde 40 MW aan windenergie op. 1) is van toepassing bij projecten groter dan 100 MW. 7

8 2.2 CONTEXT EN WINDOPGAVE GEMEENTE EMMEN De gemeente Emmen kent een bewogen voorgeschiedenis op gebied van windenergie. Op dit moment zijn er geen windmolens in de gemeente. In de bestuursperiode is er door toenmalige college ingezet op realisatie van 60 MW windenergie binnen haar grondgebied. Voor de selectie en aanwijzing van de gebieden heeft de gemeente destijds een besluitvormingsproces doorlopen waarin MER-onderzoeken en ook participatie van bewoners georganiseerd via een windteam- een rol hebben gespeeld. Het college kwam uiteindelijk uit op één voorkeursgebied (omgeving Rundedal) waarbinnen deze hele opgave gerealiseerd zou moeten worden. Daarbij waren o.a. gebiedsfonds en een actieve ontwikkelende rol van de gemeente voorzien. In de allerlaatste fase heeft de gemeenteraad (vlak voor de verkiezingen) een besluit daarover aangehouden. Vervolgens is er na verkiezingen een ander college samengesteld en een geheel andere insteek voor de windenergie gekozen. De partij die het verzet tegen de windturbines in de buitengebieden van Emmen belichaamde, Wakker Emmen, werd bij de raadsverkiezingen in 2014 de grootste met 15 van de 39 zetels. Het nieuwe College van de gemeente Emmen zette mei 2014 met haar Bestuursakkoord vervolgens in op een windmolenvrije gemeente. Verder gaf ze aan dat daar waar windmolens geplaatst moeten worden, bijvoorbeeld door aanwijzing van Rijk en provincie, zij zelf de regie wil voeren op de gebieden waar plaatsing is voorzien en op de voorwaarden waaronder. Omdat de provincie Drenthe uitgaat van plaatsing van de totale opgave in de provinciale zoekgebieden, kondigt ze aan zelf het initiatief te nemen om te komen tot een provinciaal ruimtelijk besluit voor Emmen op basis van een inpassingsplan. Hiermee wil de provincie voorkomen dat de opgave van Emmen zich verplaatst naar de andere (beladen) gebieden. Dit leidt er vervolgens toe dat de gemeente in augustus 2014 besluit om toch als gemeente Emmen het initiatief te nemen om te komen tot realisatie van 95,5 MW op haar grondgebied. De insteek van de gemeente was daarbij dat de gemeente via deze regie ook grip wil houden op de manier waarop de opgelegde doelstelling van 95,5 MW wordt gerealiseerd. Daarbij stelt de gemeente o.a. dat dit zo goed als mogelijk moet aansluiten bij de wensen van onze inwoners en hinder en gezondheidsrisico s zoveel mogelijk moet beperken. De gemeente heeft vervolgens een regieplan opgesteld en de samenwerking met de Natuur en Milieufederatie Drenthe (NMFD) en Nederlandse Vereniging Omwonenden Windturbines (NLVOW) gezocht met betrekking tot het proces. Dit regieplan is door de gemeenteraad vastgelegd en vormde ook de belangrijkste drager en kaders voor het daarop ingezette participatieproces. Deze rapportage gaat vooral in op dit proces welke geleid heeft tot een ruimtelijk besluit en randvoorwaarden waarbinnen verdere projectontwikkeling plaats zou moeten vinden. De fasen die daarop volgden (project-ontwikkelfase) zijn in 2017 volop gaande en komen in de verdere analyse en aanbevelingen -voor zover te overzien- beperkt aan bod. 2.3 KENMERKEN VAN DE OMGEVING De gemeente Emmen heeft een oppervlakte van 350 km², waarmee het de grootste gemeente van Drenthe is en qua oppervlakte is Emmen de vierde gemeente van Nederland en telt momenteel ruim inwoners (bron: CBS). De kern Emmen zelf kent een industrieel karakter en verder bevinden zich rond deze kern en in de gemeente een groot aantal dorpen, wijken en buurtschappen binnen diverse landschapstypen. Deze variëren van een veenkoloniaal open landschap tot een meer besloten esdorpenlandschap. Emmen is onderdeel van het krimpgebied Zuid Oost Drenthe met een relatief grote vergrijzingsgraad en kwetsbare economische structuur (werkloosheid, lagere inkomens, hoge woonlasten). 8

9 De door de gemeente gekozen zoek- en ontwikkelgebieden betreffen - als gevolg van de door de gemeente vastgestelde uitsluitingscriteria - voornamelijk agrarisch gebied met een relatief lagere bebouwingsgraad. In een deel van deze gebieden is eveneens sprake van industrieel of ander gebruik (hoogspanningsleidingen, oliewinning, tuinbouw, Akzo). De herstart van de oliewinning van Schoonebeek met een groot bovengronds transportleidingennetwerk en nieuwe pompinstallaties vormen een meer recente industriële ingreep in het landschap die met relatief weinig weerstand is gerealiseerd. De bestaande kleinere gaswinningen leiden momenteel als gevolg van bevingen wel tot onrust en zorgen. Andere grote projecten die nu spelen rondom Emmen zijn de aansluiting Emmen-West/N391 (rondweg Emmen) en de aansluiting van de N391 (rondweg Emmen) naar Klazienaveen. Verder is het grote project Wildlands Adventure Zoo net afgerond. De sociale cohesie in de karakteristieke dorpen en wijken is sterk. Emmen is recent in het nieuws gekomen op basis van de bijzondere coöperatie en gemeenschapsinitiatieven o.a. op het gebied van zorg en welzijn. Emmen kent een rijke historie op het gebied van energielandschappen (veen, olie en gaswinning) en de daarbij horende landschappelijke effecten. Tegelijk zijn de windopgave en gaswinning - met de rol van het rijk daarin - inmiddels ook beladen onderwerpen. Grootte project Nieuw project Status project Visuele impact Afstand tot bewoners 95,5 MW Ja Ontwikkelfase Ja Een afstand van 1100 meter tot woongebieden en 500 meter tot individuele woningen (Begrip woongebied is gebaseerd op de beleidsnotitie Bouwen in de Linten ) Natuurbelang Beperkt in de uiteindelijk overgebleven gebieden (zie paragraaf Natuur). Initiatiefnemer Diverse projectontwikkelaars 9

10 3. Inrichting plan- en besluitvormingsproces Het voorgaande hoofdstuk schetst dat - op grond van de landelijke taakstellingen voor wind op land en de afspraken met het Rijk - de provincie Drenthe heeft bepaald dat in de gemeente Emmen 95,5 MW aan windenergie mogelijk moet worden gemaakt. De gemeente Emmen heeft na aanvankelijk verzet tegen deze taakstelling - uiteindelijk zelf de regie gevraagd om deze taak in te vullen. Dit vanuit de achtergrond dat - nu deze taak is opgelegd de gemeente dan zelf het proces kan inrichten. De regierol is door de provincie ook aan de gemeente toebedeeld. De gemeente heeft bij aanvang voorwaarden ingebouwd (zie paragraaf Het formele ruimtelijke kader; de structuurvisie) om in te spelen op de zorgen en wensen van omwonenden over de te plaatsen windturbines. Dit vormde de start en belangrijke achtergrondgeschiedenis voor het besluitvormings- en participatieproces wat daarop van start is gegaan. 3.1 REGIEPLAN ALS BASIS VOOR HET BESLUITVORMINGS- EN PARTICIPATIEPROCES Het formele ruimtelijke kader; de structuurvisie In november 2014 heeft de gemeenteraad het Regieplan Windenergie Emmen vastgesteld. Hierin staat het proces beschreven hoe de 95,5 MW aan windturbines (planologisch) mogelijk gemaakt wordt en welke voorwaarden de gemeente hier aan wil stellen. Het belangrijkste besluit voor de realisering van deze windopgave vormde de vaststelling van een gemeentelijke Structuurvisie Windenergie. Hierin zijn de gebieden voor plaatsing van windturbines aangewezen en zijn ruimtelijke randvoorwaarden vastgesteld waarbinnen windenergie kan worden ontwikkeld in de gemeente Emmen. Verder zijn daarin door de gemeente ook een aantal kaders en uitgangspunten beschreven, namelijk: De gemeente Emmen wil de overlast en gezondheidsrisico s voor inwoners zoveel mogelijk beperken en wil helpen regelen dat een deel van de baten van windenergie ook bij de inwoners terecht komt. Daarom wil de gemeente dat de windturbines op een zo groot mogelijke afstand van woongebieden komen. Dit uitgangspunt is in het regieplan vertaald naar een minimale afstand van circa 1100 meter tot woongebieden en 500 meter tot individuele woningen. Samen met andere ruimtelijke randvoorwaarden is dit vertaald in een belemmeringenkaart. Op grond van de gekozen criteria en de belemmeringen zijn in het regieplan vervolgens de zoekgebieden benoemd waar mogelijk windturbines zouden kunnen komen. Met de vaststelling van het regieplan is de gemeente formeel gestart met de voorbereiding van het ruimtelijk besluit, de structuurvisie. Daarvoor was een Milieu Effect Rapportage (MER) nodig. Deze heeft de gemeente in november 2014 eveneens opgestart met de ter inzagelegging van een startnotitie voor het MER-onderzoek Het participatieproces; oprichting platform windkracht 3 De gemeente wilde een situatie creëren waarin partijen de dialoog met elkaar aangaan over de voorwaarden voor het realiseren van windenergie / windparken. Daarnaast verkende de gemeente welke mogelijkheden er zijn voor een zo gunstig mogelijke oplossing voor het realiseren van de opgelegde doelstelling in de aangewezen gebieden. De gemeente wilde argumenten verzamelen/inventariseren voor de selectie van de uiteindelijke gebieden voor realisatie. Verder was het plan de omwonenden te informeren over: compensatie, mede-ontwikkelaarschap, financiële participatie en andere belangrijke punten voor omwonenden die opgenomen kunnen worden in een gemeentelijke gedragscode. De Gedragscode die als randvoorwaarde voor ontwikkeling van windenergie dient. 10

11 Omdat de gemeente veel waarde hecht aan de inbreng van inwoners bij het tot stand komen van de besluitvorming, is platform Windkracht 3 (WK3) in het leven geroepen. Dit platform bestond uit Rob Rietveld (van de NLVOW), Reinder Hoekstra (van de NMFD) en een vertegenwoordiger van de gemeente. Dit platform heeft vervolgens van de gemeente de opdracht gekregen om vanuit een onafhankelijke positie zorg te dragen voor de inwonersinbreng ter voorbereiding van de besluitvorming door het college van B en W en de gemeenteraad. Het platform kreeg daarbij de ondersteuning van de gemeente Emmen. WK3 is vervolgens gedurende een periode van 5 maanden het gesprek met inwoners aangegaan over de opgave voor de gemeente Emmen. Uitgangspunt is het realiseren van 95,5 MW opgesteld vermogen aan windturbines binnen de gemeentegrenzen en het planologisch mogelijk makenhiervan. In het kader van deze opdracht is door het platform Windkracht 3 een aantal bijeenkomsten en ontwerpateliers (24 in totaal) in de door de gemeente aangewezen zoekgebieden georganiseerd. Daarnaast heeft het platform een groot aantal gesprekken gevoerd met diverse betrokkenen. Primair doel van de gemeente was met omwonenden opstellingsvarianten te verkennen en argumenten en input op te halen voor de gebiedsselectie en een ontwerp Gedragscode. Bij de uitvoering hiervan signaleerde WK3 dat er nog een duidelijke aanvullende taak lag, namelijk inwoners, meestal omwonenden, voorzien van informatie. Met de juiste informatie kunnen omwonenden het geheel in een goed perspectief bekijken en beoordelen. Opdracht WK3 (uit Regieplan windenergie Emmen) De primaire opdracht die WK3 van de gemeente Emmen heeft gekregen is het organiseren van (vier) gebiedsprocessen, met de daarbij horende gebiedsontwerpen en het ophalen van gebiedswensen. Als tweede element lag er de opdracht om met omwonenden opstellingsvarianten te ontwerpen (totale opgave) en wensen voor de ontwerp Gedragscode op te halen. Als derde om een ontwerp per gebied (deel opgave) op te stellen, in de vorm van scenario s (opstellingen). Dit betreft het aantal windturbines en een beschrijving van hoe om te gaan met andere mogelijkheden en kansen die zich in relatie tot dat gebied voordoen. Het geheel te vertalen in een rapportage van de bundeling van de uitkomsten van de gebiedsprocessen en een concept Gedragscode. Resultaat Het beoogde resultaat voor de gemeente was een gebiedsontwerp per gebied. Dat gebiedsontwerp behelst tenminste een lijst van bevindingen, die bestaat uit zowel ruimtelijke opstellingsvarianten als planologisch randvoorwaarden. 3.2 DE AANPAK EN UITVOERING In het onderstaande schema is samengevat welke besluitvormingsmomenten en gebiedsprocessen vervolgens door de gemeente en WK3 zijn doorlopen. Als eerste stap is door de gemeente een ontwerp structuurvisie opgesteld. Hier is een eerste gebieds- en participatieproces aan voorafgegaan. Als tweede stap, voor vaststelling van de structuurvisie, is een extra stap en gebiedsproces ingelast. Deze fasen en de daarbinnen georganiseerde participatieprocessen worden hieronder beschreven. Bij de vaststelling van de structuurvisie zijn vanuit de zoekgebieden uiteindelijk drie gebieden aangewezen waar de ontwikkeling van windenergiegebieden zal mogen plaatsvinden. Daarna zijn in het najaar van 2016 de eerste verkennende stappen gezet voor de feitelijke projectontwikkeling. Deze fase is eind 2017 nog steeds gaande. 11

12 Figuur 1 Schema processtappen gem. Emmen en WK Gebiedsproces I WK3 heeft in de periode van januari 2015 tot en met mei 2015, 16 bijeenkomsten georganiseerd waarbij omwonenden van de in het regieplan aangegeven acht zoekgebieden gelegenheid hebben gekregen mee te denken over de plaatsing van windturbines in de verschillende zoekgebieden en over de inhoud van een concept Gedragscode. Daarnaast is informatie gegeven over diverse aspecten van windenergie in het algemeen. Een overzicht van de concrete invulling van het eerste gebiedsproces door WK3 (schematisch weergegeven in figuur 1): Voorbereiding: bijdragen geleverd aan de serie van vier voorlichtingsbijeenkomsten gemeente (november en december 2014). Organisatie van een startbijeenkomst (januari 2015). WK3 is geïntroduceerd en we hebben onze aanpak gepresenteerd. Gemeentebrede bijeenkomsten voor alle gebieden (2 dagen en een excursie). Hiervoor zijn alle omwonenden binnen een straal van 2,5 km van een zoekgebied met een huis-aan-huis verspreide brief uitgenodigd. Eerste ronde ontwerpateliers waarin aantal gebieden gecombineerd zijn in verband met hun samenhang. Tweede ronde ontwerpateliers. In zowel de eerste als de tweede bijeenkomst zijn zowel ruimtelijke ontwerpen met een 3D-visualisatietool als onderwerpen voor de concept Gedragscode behandeld. Voor het gebied Pottendijk is een derde ontwerpatelier georganiseerd vanwege de omvang van het zoekgebied. Voor het later door het college van B&W toegevoegde gebied Veenschapsweg is de gemeentelijke voorlichtingsbijeenkomst ondersteund en zijn vervolgens twee ontwerpateliers georganiseerd. Dit gebied is uiteindelijk niet als zoekgebied voorgedragen aan de raad en daarmee afgevallen als zoekgebied. Het geheel is aan de deelnemers teruggekoppeld en afgesloten op een tweede gemeentebrede bijeenkomst op 12 mei Op de website van de gemeente is een WK3-pagina bijgehouden, 12

13 Er zijn 5 nieuwsbrieven uitgebracht om deelnemers en andere inwoners die hier om gevraagd hebben op de hoogte te houden en van informatie te voorzien. De voortgang is tweemaal gepresenteerd aan de gemeenteraad. Er is een groot aantal gesprekken gevoerd met diverse betrokkenen. Er is een evaluatie-enquête onder de deelnemers van het gebiedsproces gehouden in april WK3 heeft en op basis van het gebiedsproces haar bevindingen vastgelegd in een rapportage die is aangeboden aan de gemeenteraad. Deze rapportage bestond uit twee delen; deel I bevatte verslagen van de bijeenkomsten en de ontwerpateliers (waarin in inbreng van bewoners is opgetekend) en deel II bevatte de gemeentebrede bevindingen met aan bevelingen en een eerste opzet voor een ontwerp gedragscode. Figuur 2 Overzicht bijeenkomsten gebiedsprocessen WK3 heeft de rapportage gericht op het weergeven van dilemma s en overwegingen van omwonenden als input voor de besluitvorming over de uiteindelijke loca ties door het college van B en W en de gemeenteraad. Verder zijn er adviezen verstrekt over hoe de gemeente inwoners kan blijven betrekken bij de besluitvorming, zodat zij zich ook in de toekomst gehoord voelen Ontwerp structuurvisie en context gebiedsproces II Nadat gebiedsproces I in mei 2015 is afgerond, heeft gemeente in juni 2015 een ontwerp structuurvisie gepresenteerd. Deze is gedurende de periode van 26 juni t/m 6 augustus 2015 formeel ter inzage gelegd voor inspraak en zienswijzen. In haar bevindingen van gebiedsproces I in 2015 heeft Windkracht 3 de gemeente o.a. geadviseerd om voor het vaststellen van de structuurvisie, ontwikkelaars uit te dagen om te komen met voorstellen, met daarbij de nadruk op maatschappelijke aspecten. De gemeente heeft deze adviezen opgevolgd. In de ontwerp structuurvisie, die in juni 2015 is gepresenteerd, is een aantal keuzescenario s opgenomen. 13

14 De gemeenteraad heeft vervolgens in november 2015 besloten tot een tussenstap. Voor een weloverwogen keuze in de structuurvisie van een (combinatie van) gebieden is nadere informatie over de mogelijkheden voor vermindering van overlast, compensatie, bijdragen aan gebiedsontwikkeling en participatie in de verschillende zoekgebieden wenselijk. Dit geeft aanleiding om voorafgaand aan de vaststelling van de structuurvisie potentiële ontwikkelaars de gelegenheid te geven om toezeggingen met betrekking tot deze onderdelen kenbaar te maken. Deze informatie kan de raad vervolgens meewegen in de finale besluitvorming ten aanzien van de structuurvisie (uit besluit tussenstap gemeenteraad). Ontwikkelaars zijn hierna uitgenodigd om met voorstellen voor planontwikkeling te komen. Deze voorstellen zijn vervolgens besproken met omwonenden van de in de ontwerp structuurvisie opgenomen zoekgebieden. Op deze manier wil de raad inzicht krijgen in de mogelijkheden voor het beperken van hinder, participatie in, en compensatie van de potentiële windparken Uitvraag en voorwaarden Met de uitvraag van de gemeente zijn ontwikkelaars uitgedaagd om met voorstellen te komen voor projectontwikkeling met aandacht voor reacties en wensen van omwonenden op basis van de rapportage van gebiedsproces I en zaken als compensatie, hinderbeperking en participatievormen. Ontwikkelaars is gevraagd een voorstel in te dienen conform deze randvoorwaarden en uitgangspunten. De gemeente heeft daarbij aangegeven dat de mate waarin de voorstellen tegemoet komen aan deze criteria een rol gaat spelen bij de uiteindelijke besluitvorming van de gemeenteraad over de gemeentelijke structuurvisie. Daarnaast is in de uitvraag de mogelijkheid geboden om een variant in te dienen die afwijkt van de gemeentelijk uitgangspunten. De gedachte daarachter was, dat de ontwikkelaars ook mogelijkheden in beeld mogen brengen, die leiden tot een financieel en/of maatschappelijk betere opbrengst. In de uitvraag is aangegeven dat daarbij duidelijk moet worden gemaakt, hoe omwonenden daarvan kunnen profiteren. Bijvoorbeeld minder overlast of extra rendement. De bevindingen van WK3 uit gebiedsproces I zijn meegegeven in de uitvraag. Deze bevindingen betreffen de resultaten van de gebiedsbijeenkomsten met ontwerpateliers waarin onder andere verschillende opgaven en opstellingen zijn besproken. De aspecten die te maken hebben met randvoorwaarden zijn daarbij verdeeld over 4 thema s: minimalisering overlast, compensatie schade, omgangsafspraken en meeprofiteren. Figuur 3: De vier thema s uit gebiedsproces I 14

15 De uitvraag is door de gemeente eind 2015 openbaar gemaakt en gepresenteerd aan ontwikkelaars die bij de gemeente hun belangstelling hadden aangegeven. Deze konden vervolgens in januari 2016 voorstellen indienen. Een voorwaarde om een voorstel in te dienen als ontwikkelaar was dat zij moesten aantonen grondpositie(s) te hebben. De ontwikkelaars hebben hun idee kunnen presenteren aan de omwonenden van het gebied en hebben daarover in discussie kunnen gaan. Vanuit deze eerste feedback heeft men een addendum kunnen indienen Gebiedsproces II WK3 heeft vervolgens een tweede gebiedsproces georganiseerd in de periode januari / februari Daarbij zijn elf vervolgbijeenkomsten georganiseerd voor de omwonenden van de gebieden die door de gemeente zijn opgenomen in de ontwerpstructuurvisie. Verder is een gemeentebrede bijeenkomst georganiseerd voor het terugkoppelen van alle bevindingen. Ook is er een vragenlijst uitgestuurd naar alle deelnemers. WK3 heeft de uitkomsten van dit tweede gebiedsproces verwerkt in de eindrapportage. Deze rapportage bestond naast de bevindingen voor verschillende gebieden, ook uit algemene bevindingen, aanbevelingen en een opzet en ontwerp voor een Emmense gedragscode, die door het Platform is vertaald naar een ontwerp-omgevingsovereenkomst Besluitvorming gemeenteraad De uitkomsten van gemeentelijke onderzoeken, de MER rapportages, de uitvraag van de gemeente, de bevindingen en aanbevelingen van WK3 en de formele inspraakreactie zijn als geheel met een voorstel van het college aangeboden aan de gemeenteraad. Op 28 juni 2016 heeft de gemeenteraad de structuurvisie Emmen, Windenergie en de Gedragscode Windenergie gemeente Emmen vastgesteld. Daarin zijn drie gebieden aangewezen waarbinnen uiteindelijk windenergie ontwikkeld mag worden. Verder heeft de gemeente ook de (verdere) kaders en randvoorwaarden voor de projectontwikkeling op dat moment vastgesteld. Daarbij zijn ook randvoorwaarden en opzet voor het verdere participatieproces gedefinieerd en vastgelegd. Vervolgens zijn door de gemeente in oktober 2016 de eerste vervolgstappen in gang gezet. 15

16 4. Analyse plan- en besluitvormingsproces In dit hoofdstuk kijken we terug op het doorlopen plan- en besluitvormingsproces. Hierbij wordt ingegaan op de hoofdpunten die in de gesprekken met de stakeholders naar voren kwamen en de ervaringen en uitkomsten (o.a. rapportages en enquête) van het WK3 participatieproces. De analyse wordt per hoofdpunt toegelicht en vanuit deze analyse hebben we lessen geformuleerd. Deze worden in hoofdstuk 6 bijeengebracht tot conclusies en aanbevelingen. 4.1 KADERS VOOR HET INITIATIEF In hoofdstuk 2 zijn de aanleiding en kaders van de casus Emmen beschreven. De opgave van 95,5 MW kwam voort uit de landelijke en provinciale opgaven. Projectontwikkelaars hadden al grondposities of waren al langer bezig met het verkrijgen van grondposities in de gemeente. De gemeente heeft in de vorige bestuursperiode ook zelf het voornemen gehad om 60 MW te plaatsen. De invulling van de 60 MW liep uiteindelijk stuk op aanhouden van besluitvorming in de gemeenteraad n.a.v. toenemende weerstanden uit de omgeving van de destijds aangeduide zoeklocaties. Uiteindelijk werd de provinciale doelstelling hoger en vertaalde dit zich naar 95,5 MW doelstelling voor de Gemeente Emmen. Vervolgens heeft de gemeente min of meer tegen haar zin - onder druk van de dreigende regie van de provincie - het initiatief genomen om invulling te geven aan deze doelstelling. Ze heeft een ruimtelijk besluit voorbereid voor aanwijzing van gebieden waar projectontwikkeling zou mogen plaatsvinden. De eerste kaders daarvoor zijn vervolgens beschreven in een regieplan dat door de gemeenteraad is vastgesteld. In dit regieplan heeft de gemeente ook de eerste planologische randvoorwaarden vastgelegd. Belangrijke randvoorwaarden in het Regieplan waren o.a. de gebieden die na toepassing van uitsluitings criteria - binnen de gemeente in aanmerking zouden komen voor windenergie. Deze uitsluitingscriteria kwamen voort uit: wettelijke criteria; provinciaal beleid; gemeentelijke eisen. Bij de laatste stelde de gemeente een aantal bovenwettelijke eisen (zie paragraaf Het formele ruimtelijke kader; de structuurvisie) op het punt van afstand tot woningen, vooral vanuit het oogpunt van het zoveel mogelijk voorkomen van hinder en overlast. Daarnaast heeft de gemeente in het regieplan aangegeven hoe betrokkenheid en participatie van omwonenden invulling zou moeten krijgen. Verder zijn kaders en aanpak voor betrokkenheid van inwoners/omwonenden vastgelegd. WK3 kreeg vervolgens de opdracht hier verdere vorm en invulling aan te geven. Deze aanpak was o.a. geïnspireerd op de aanpak van Fryslân foar de Wyn (Friesland voor de Wind), waarbij de voorselectie voor de windgebieden werd voorbereid door een gemengde samengesteld platform dat daarvoor een intensief ontwerp en participatieproces hebben georganiseerd (zie voor de geleerde lessen uit dit proces Fryslan-foar-de-Wyn.pdf)). Belangrijk verschil was dat in de Emmense situatie een vertegenwoordiging van projectontwikkelaars hierin niet betrokken was. 16

17 In het regieplan zijn naast de kaders ook de rol en karakter van betrokkenheid van WK3 en omwonende bepaald. Zij mochten advies uitbrengen m.b.t. de opstellingen en randvoorwaarden (gedragscode) voor windmolens binnen de door de gemeente aan te wijzen gebieden. Verder zijn in het regieplan de verdere processtappen voor de ruimtelijke besluitvormingsprocedure aangegeven en is daarbij ook een plan MER-procedure voor de geselecteerde gebieden gestart. Voordat het regieplan werd vastgesteld heeft college dit als voornemen gepresenteerd en is verantwoordelijk wethouder de gebieden in gegaan om e.e.a. toe te lichten. Deze stap was - gezien de voorgeschiedenis (met als verkiezingsinzet Emmen als windvrij gemeente) - niet zonder lading. Het regieplan is - onder druk van de provincie - tot stand gekomen en vastgesteld in zeer kort tijdbestek. Het kende met het oog op de realisatie-eisen (projectontwikkeling voor 2020) een strak tijdschema voor het te doorlopen proces. De analyse van het gevoerde proces lijdt tot de volgende geleerde lessen: Geleerde lessen Regieplan als aan te bevelen kader en baken maar kost tijd.. Het door de gemeenteraad vastgestelde regieplan omvatte een duidelijk set randvoorwaarden en spelregels voor het proces. Dit regieplan is weliswaar in korte tijd opgesteld met advies van betrokkenen- maar diende gedurende het proces wel als stevig houvast en baken om op terug te vallen. Het regieplan was vastgesteld door gemeenteraad en is ook door de provincie onderschreven. Het gaf tijdens lastige momenten alle deelnemers duidelijkheid. Het opstellen en vaststellen van zo n aanpak waarin zowel inhoudelijk als meer procesmatige aspecten zijn beschreven bevordert succes- en slagingskansen. Het verdient aanbeveling alle betrokkenen meer gelegenheid en tijd te geven om zich het proces eigen te maken. Inwoners en projectontwikkelaars voelden zich overvallen. In de gegeven tijdspanne in Emmen werd het proces daardoor al bij aanvang onder druk gezet. Opgelegde maar niet gedeelde opgave wethouder die betrokkenheid toont positief De opgave van 95 MW in door de gemeente in korte tijdspanne voorgeselecteerde gebieden met door de gemeente gelanceerde randvoorwaarden gaf weliswaar snel duidelijkheid over de inzet en kaders, maar leidde tot een gespannen - zo niet valse - start van het proces. Inwoners ervaarden het van meet af aan als een van buitenaf opgelegde opgave. Onbegrip voor doelstelling en voorselectie van gebieden bepaalden in het begin van het proces vooral de toon. De door het college gemaakte draai werd wel begrepen, maar door veel betrokkenen niet geaccepteerd. Dat de wethouder persoonlijk de gebieden in ging om dit voorgenomen besluit toe te lichten, werd gewaardeerd. Spanning opdracht aan WK3 en behoefte omwonenden De opdracht van de gemeente aan WK3 ging uit van advies en mede verantwoordelijkheid voor het ontwerpproces in de geselecteerde gebieden. Omwonenden wilden daar echter niet aan. Zij werden in korte tijd geconfronteerd met de voorgenomen aanwijzing van hun gebied. Windenergie had in de omgeving, mede door de discussie in het Veenkoloniale RCR gebied, een negatieve lading. Aangezien de aanwijzing van de gebieden onderdeel van de lopende ruimtelijke procedure was, wilden de betrokken deelnemers/omwonenden het vooral hebben over nut/noodzaak, alternatieven voor windenergie of buiten de eigen gemeente en de verdeling van de opgave binnen 17

18 de gemeente. Omwonenden wilden het dus niet hebben over de ontwerpen binnen hun gebied, maar vooral over de bovenliggende keuzes. De trechter van besluiten en de primaire adviesvraag van de gemeente paste dus niet goed op de opdracht m.b.t. participatie. Deze constatering is door WK3 opgepakt. Het platform heeft vervolgens in het eerste gebiedsproces ook de ruimte genomen om de verdelingsopgave onderwerp te maken van gesprek en advisering. Opvallend was dat dit, ondanks de weerstanden, door deelnemers opgepakt werd. In de gebiedssessies werd hiermee het NIMBY(Not In My Back Yard)-effect doorbroken en werden dilemma s voor de verdeling van de opgave over de gebieden gedeeld en constructief gesproken over mogelijke oplossingsrichtingen. Bij de oplevering van de bevindingen en aanbevelingen is dit ook vertaald naar advisering waarin voorgesteld is te werken met aantal verdeelscenario s in het vervolgproces. Voor de vormgeving van de participatie op dit punt, is een vrij uniek model voor een Windwijzer ontwikkeld (waarmee mensen hun eigen (verdeel) scenario konden samenstellen op basis van verdeling van aantallen turbines en vermogen over de gebieden). Hoewel de gemeente de scenario s in de ontwerpstructuurvisie een plek heeft kunnen geven, is verdergaande participatie en betrokkenheid van inwoners bij dit onderdeel door de gemeente niet ingevuld. De nadrukkelijke bestuurlijke keuze was dit aan de gemeenteraad te laten en bewoners hier niet mee te belasten. Dat betekende dat de betrokkenheid van bewoners bij de gebiedselectie en belangrijkste randvoorwaarden dus beperkt bleef tot geïnformeerd worden en formele inspraakmogelijkheden. Dit leverde een belangrijk spanningsveld en faalfactor op. Omwonenden willen niet gaande het proces mede verantwoordelijk worden voor het ontwerp of randvoorwaarden van de opgave. Een geheel van buitenaf opgelegde opgave waar ze tegen zijn en vooralsnog alleen maar nadelen van ondervinden. De keuze van het college en de gemeenteraad was om de bestuurlijk verantwoordelijkheid voor gebiedskeuze aan de raad te laten. De participatie van inwoners was op dit punt beperkt. Hier zijn op zich wel participatievormen voor te vinden waarmee inwoners proactief betrokken bij de gebiedskeuzes en daarin ook adviserende rollen kunnen vervullen voor de besluiten van de raad. Inzicht in opbrengsten, randvoorwaarden; what s in it for me? In het gebiedsproces zijn inwoners uitgebreid voorgelicht. Voorlichting over mogelijke participatiemodellen, gebiedsvoorwaarden en compensatie of vergoedingsregelingen voor omwonenden. Ook is gevraagd naar voorkeuren en adviezen. Deze informatie werd gewaardeerd en levert bijdragen aan kennis en meningsvorming op deze onderdelen. De belangstelling voor mede-ontwikkelen en participatievormen bleek, in deze situatie, gering. Omdat er verder nog geen sprake was van concrete projecten en exploitatie-opties was er geen directe en verdere aansluiting bij het vervolgproces. Om goed met bewoners over participatie te kunnen praten moet er een concreet aanbod zijn of de kaders moeten helder genoeg zijn om mee verder te ontwikkelen. Inwoners hebben snel behoefte aan verdere concretisering van het mogelijke aanbod. Voorkeuren en keuze tussen de verschillende opties bleken lastig te onderscheiden. Er ontstaat snel een en/ en sfeer (de voorkeur is dan maximaal beperkende gebiedsvoorwaarden in combinatie met zo veel mogelijk compensatie). 18

19 4.2. DRIE VERSCHILLENDE SPOREN In onderstaande figuur 3 zijn de verschillende processen die parallel liepen, schematisch weergegeven. Daarbij is onderscheid gemaakt tussen het formele planologisch spoor (de structuurvisie en plan M.E.R., incl. inspraak), de projectontwikkeling en het maatschappelijke spoor. In de eerste fase (opstellen SV en gebiedsproces I) lag het accent van de gemeente en WK 3 op het besluitvormings- en participatiespoor. Er is door de gemeente vooral geïnvesteerd in de structuurvisie en het maatschappelijke participatie t.b.v. het gemeentelijke besluitvormingsproces. De ontwikkelaars zijn weliswaar gehoord maar niet intensief betrokken en/of mede verantwoordelijk gemaakt voor het proces. In de tweede fase (van ontwerp naar finale structuurvisie en gebiedsproces II) zijn de ontwikkelaars uitgenodigd om voor de fase van projectontwikkeling voorstellen te doen die bij ruimtelijke besluitvorming een rol konden spelen. In de derde fase wordt er een omgevingscontract gesloten en kan de ontwikkelaar een vergunningsaanvraag doen. Figuur 4 verschillende sporen Geleerde lessen Hoewel in het regieplan en binnen de verdere organisatie zoveel mogelijk is gestreefd naar afstemming, synergie en kruisbestuiving, bleek in de praktijk dat planning van verschillende sporen (planologisch, projectontwikkeling en maatschappelijk spoor) niet op elkaar waren afgestemd. De plan M.E.R. kende bijvoorbeeld een langere doorlooptijd dan de eerste gebiedsprocessen. De plan M.E.R. informatie zelf was echter een belangrijke bouwsteen voor inzicht in de verschillende gebieden. Deze informatie zou idealiter ook direct een plaats moeten krijgen binnen de gebiedsprocessen. Nu kwam dit als apart spoor binnen deels na het met bewoners doorlopen proces. Verder bleek het ritme van de interne gemeentelijke besluitvorming een knelpunt. Daar waar de gebiedsprocessen met een groot aantal bijeenkomsten in een paar maanden moest worden afgerond, kostte het verwerken van de resultaten door de gemeente - mede op basis van formele doorlooptijden gecombineerd met vakantieperiodes - veel meer tijd. Voor omwonenden 19

20 duurden de periodes tussen hun inbreng en de uitkomsten daardoor te lang. Al met al was er een scheve verhouding tussen doorlooptijden voor bewonersparticipatieproces en gemeentelijke besluitvorming (veel tijd voor gemeente, weinig tijd voor bewoners). Het proces was teveel hollen in het gebiedsproces en stilstaan voor de uitkomsten bij de gemeente. Stakeholders geven aan dat het aanbeveling verdient de sporen van bewonersparticipatie en gemeentelijke besluitvorming beter op elkaar te laten aansluiten.. De uiteindelijke gebiedskeuze kende mede vanwege de voorgeschiedenis een grote politieke lading. Dat betekende ook dat er rond de uiteindelijke keuze en afwegingen een afgesloten sfeer heerste. De sfeer rond de politiek en bestuur is in zijn algemeenheid kwetsbaar. Er heerste ook bij dit item op veel momenten een sfeer van ongenoegen en wantrouwen naar de gemeente en de politiek. Dat leverde de situatie op dat enerzijds de gemeente met alle mogelijke middelen heel veel investeerde in het participatieproces en het informeren en betrekken van inwoners. Anderzijds leken het ongenoegen en de vooroordelen naar de gemeente tijdens de rit te worden versterkt doordat men het gevoel had dat men op het onderdeel waar men juist de meeste waarde aan hechtte, namelijk de gebiedskeuze, op afstand werd gehouden. In de aanbevelingen van WK3 is hiervoor aandacht gevraagd o.a. door in de structuurvisie onderhandel- en verdeelruimte op te nemen voor de verdere projectontwikkeling. Verder is de gemeenteraad geadviseerd om voor de finale besluitvorming open informatie- en debatrondes te organiseren waarin bewoners en politici hun voorkeuren en argumenten kunnen uitwisselen. Zowel het College als de Raad zagen hier echter geen ruimte voor. Dat maakte dat de uiteindelijke politieke besluitvorming op een vrij traditionele wijze heeft plaatsgevonden. De fracties hadden hun standpunten grotendeels al bepaald voordat de uiteindelijke behandeling in de raad van start ging INRICHTING VAN DE PARTICIPATIE In deze paragraaf wordt ingegaan op punten die specifiek betrekking hebben op de georganiseerde participatievormen in het WK3 proces en die boven kwamen drijven bij de evaluatie met de stakeholders Onafhankelijke regie. Het instellen van WK3 als regievoerder van het gebiedsprocessen pakte goed uit volgens de betrokken stakeholders. Het platform koos een onafhankelijke positie tussen de partijen, voerde zijn opdracht uit binnen de door de gemeenteraad vastgestelde kaders maar kreeg ook de ruimte om een eigen koers te varen als zij dat in belang achtte van het bewonersproces. De gecombineerde samenstelling vanuit belangenorganisaties van buiten de gemeente; NLVOW en NMFD, ondersteund door gemeente ontmoette aanvankelijk wel scepsis, zowel bij inwoners als bij projectontwikkelaars, maar na de eerste kennismaking en in verdere sessies speelde dit geen grote rol. Ook de gemeente is partij bij bijvoorbeeld de keuze en selectie van de gebieden. Als afzender wordt zij door veel bewoners daarin niet vertrouwd. Dit heeft ook te maken met het breder ongenoegen over de politiek en overheid. 20

21 Voordeel en sterk punt was dat samenstelling van buitenaf zorgt voor enige afstand tot de lokale belangen. Nadeel is dat lokale aansluiting en kennis ontbreekt, maar dit werd goed opgevangen door de vertegenwoordiging en ondersteuning van de gemeente 2. Tijdens de gebiedssessies bleek dat de gekozen formule een duidelijke functie vervulde. Het platform functioneerde als luisterend oor, mensen konden hun ei kwijt. De zorgen, opmerkingen en kritiek werden op zorgvuldige wijze opgetekend en verwerkt in verslagen en bevindingen. Belangrijk en doorslaggevend in het winnen van vertrouwen is dat er naar deze inbreng wordt geluisterd, dat deze wordt opgetekend en actief wordt teruggekoppeld en serieus wordt genomen. De inhoudelijke samenstelling zorgde ervoor dat het platform een duidelijk gezicht en profiel had. De inbreng en kennis van zaken o.a. vanuit de achtergronden NLVOW/NMFD kwam goed van pas en is door deelnemers ook gewaardeerd (zie bijlage 1 Enquêteresultaten). Een aantal deelnemers uitte hier wel bezwaren en ook vanuit de projectontwikkelaars zijn hier vraagtekens bij geplaatst. Bij de eerste ronde van de gebiedsprocessen waren geen projectontwikkelaars aanwezig c.q. uitgenodigd. Deze zijn in aparte bijeenkomsten door de gemeente wel geïnformeerd over de aanpak en proces en hebben kunnen reageren op presentaties van de tussenresultaten en het verloop van het proces. Ook de gemeenteraadsleden waren niet uitgenodigd. Zij gaven het proces de ruimte. Dat gaf de rust en ruimte om in de bijeenkomsten de bewonersbelangen primair te zetten. Bij het gebiedsproces II (zie paragraaf 3.3.3) waren de ontwikkelaars en later ook raadsleden wel aanwezig. De ontwikkelaars waren uitgenodigd om de uitvraag toe te lichten. De raadsleden waren vooral luisterend aanwezig om het proces te volgen en zich voor te bereiden op de besluitvorming in de raad. Bij lastige kwesties heeft het platform voor de bijeenkomsten een onafhankelijk dagvoorzitter ingeschakeld. In de voorgaande paragraaf zijn drie sporen beschreven (planologisch spoor, projectontwikkeling en maatschappelijke spoor) met ieder hun eigen dynamiek kende. Dat maakte dat de onafhankelijke regie van het platform ook zijn beperkingen kende. De bewoners moesten wat betreft de gebiedskeuze voor hun inbreng en belangenvertegenwoordiging bij de politiek zijn, aangezien ie ervoor gekozen hadden dit buiten de opdracht van WK3 te laten. Tegelijk vond de politiek het, gedurende het proces, moeilijk om op dit punt in te gaan (omdat in het raadsbesluit over het regieplan de kaders waren gesteld en bepaald was het bewonersproces eerst de ruimte te bieden). Achteraf kan geconstateerd worden dat hier sprake is geweest van fouten in het ontwerp en zijn verbeterpunten geformuleerd. Het participatie/bewonersproces dient als eerste aan te sluiten bij de primaire belangen van de bewoners. Dit kan per fase (beleid windenergie, locatiekeuze en project/ gebiedsontwikkeling) verschillen. Verder zouden ook de belangen van de ontwikkelaars en de rol van bestuur en politiek meer in het proces vervlochten kunnen worden. Nu leek het één te beginnen waar het ander stopte. Dat leidde tot een wat te kunstmatige waterscheiding met een verschillende regie. De WK3 bijeenkomsten en de 2) De gemeente had bewust voor deze vorm gekozen op basis van de eerdere ervaring met een lokaal windteam met als motief dat dit had geleid tot teveel onderlinge spanningen in de lokale gemeenschap. Het platform heeft voor de start van het proces met leden van dit windteam gesproken en hen gevraagd bij te dragen. Deze bedankten voor de eer met o.a. als reden dat ze teleurgesteld in de politiek waren naar aanleiding van de uitkomsten van vorige proces (waarbij de Raad op laatste moment de besluitvorming aanhield) c.q. zich niet wilden verbinden aan deze nieuwe missie. 21

22 in opdracht van bestuur en politiek georganiseerde gebiedsprocessen leidden tot dialoog en op een aantal onderdelen ook tot toenadering en begrip. Tegelijk bleef er wantrouwen, kritiek en afstand tot de politieke besluitvorming. Bewonersprocessen mogen niet gebruikt worden als schild in de politieke besluitvorming Geleerde lessen Onafhankelijke regie / trekkerschap van een participatieproces is zeer aan te bevelen. In het geval van WK3 zorgde het ervoor dat deelnemers zich gehoord voelden en vervulde het een intermediaire functie tussen overheid/overheden, belangenorganisaties en inwoners. Tegelijkertijd moesten ze ook verwachtingen managen. Belangrijk is de les dat de overheid zeker voor bewoners ook partij is. In hun beleving komt de overheid als afzender in veel gevallen niet binnen als neutraal en betrouwbaar. Een neutraal en betrouwbare regie en afzenderschap is wel een eerste voorwaarde voor succes van participatie. Een uit belangenorganisaties samengesteld regieteam van het gebiedsproces kan effectief opereren, mits het 100% gaat voor de primaire belangen van het proces en de betrokken deelnemers. Een onafhankelijk voorzitter kan dit versterken. Zorg voor een gezamenlijke verantwoordelijk heid van het proces. Lokale vertegenwoordiging / herkenbaarheid maakt het geheel sterker. Maar in geval van gebiedskeuze kan het proces ook hinderen. Maak duidelijk onderscheid in onafhankelijk regie en inbreng / vertegenwoordiging van de gebiedsbelangen zodat deze laatste ook transparant blijven en vol tot hun recht komen. Een proces waarin het bewonersproces gescheiden blijft van de politieke besluitvorming kan zich ook tegen de politiek keren als de uitkomsten onvoldoende op elkaar aansluiten (zie naast proces Emmen ook Fryslân Foar de Wyn proces). Een gecombineerde regie en aanpak waarbij verdergaande participatie zich ook richt op de politieke besluitvorming zou dit kunnen ondervangen c.q. het succes kunnen vergroten Informatie en communicatiefunctie Er is in het WK3 proces veel inzet gepleegd op communicatie en informatieverstrekking. Dit betrof tal van aspecten (van de kaders / besluitvorming door gemeenteraad tot en met techniek en opstelling effecten). Inwoners zijn per brief / directmail benaderd om deel te nemen, er is gewerkt met 3D modellen voor de informatie en ontwerpsessies, terugkoppeling van verslagen en bevindingen en een groot aantal werkbijeenkomsten dicht bij huis. Uit de evaluatie blijkt dat dit door de deelnemers hoog gewaardeerd is (bijlage 1 Enquêteresultaten). Ook in de evaluatieve stakeholdersbijeenkomst 3 kwam dit als sterk punt naar voren. Mede omdat steeds nieuwe deelnemers aanhaakten in de gebiedsprocessen bleek herhaling nodig. Dat leidde bij de eerdere deelnemers soms tot irritatie. Het kennisniveau en inzicht is bij de deelnemers waarschijnlijk toegenomen (al is dit niet gemeten), hetgeen bijdraagt aan de kwaliteit van participatie en besluitvorming. 3) Deelnemende partijen: NMFD, NLVOW, ROM3D, Windvogel, Omniplan, Provincie Drenthe en Raedthuys Groep. 22

23 De informatie uit de MER kwam helaas laat beschikbaar. Informatie over de gemeentelijke kaarten (selectie gebieden) leidde op aantal onderdelen tot een discussie op detailniveau. Hoewel WK3 hiervoor niet verantwoordelijk was, bleef dit punt in verschillende sessies terugkomen. Het feit dat omwonenden hier niet van meet af aan bij betrokken waren, speelde hierin mogelijk een rol. Geleerde lessen Het was geen onderdeel van de opdracht aan WK3, maar tijdens het proces bleek het nodig om steeds feitelijke- en actuele kennis over windenergie en windturbines aan omwonenden over te dragen. Evenals het informeren van de omwonenden over welke vormen van compensatie, mogelijkheden om mede te ontwikkelen en financiële participatie er zijn. Dit om omwonenden ook een kader te geven waarbinnen en waarover afspraken gemaakt kunnen worden. Uit het eerste gebiedsproces kwam naar voren dat het voor omwonenden een lastig dilemma is om te praten over voorwaarden waaronder ontwikkeling plaats moet vinden, zolang hun zoekgebied niet is vastgesteld. Omwonenden willen juist ook meegenomen worden bij de bovenliggende keuzes: nut / noodzaak, criteria gebiedskeuzes en afwegingen structuurvisie. Daarnaast bleek dat in dit stadium nog veel onbekendheid is over de plannen van ontwikkelaars en mogelijkheden voor compensatie en participatie. Om deze redenen heeft WK3 de gemeente geadviseerd omwonenden goed te betrekken bij de gemeentebrede afwegingen (de verdeelsleutel), onder meer door uit te gaan van een aantal keuzescenario s. WK3 was van mening dat de opbrengsten uit het gebiedsproces niet alleen van invloed moeten zijn op de invulling van de windopgave per gebied, maar juist ook moet worden betrokken bij de gebiedskeuze, de verdeelsleutel en de randvoorwaarden. Het was niet de opdracht van WK3 om te adviseren over de locatiekeuze van windturbines of uiteindelijke scenario s. Echter, door het verloop van het gebiedsproces is ervoor gekozen om wel de dilemma s en overwegingen van omwonenden te verzamelen en mee te geven voor de besluitvorming over de uiteindelijke locaties in de structuurvisie. Bovendien zijn er aanvullend op de opdracht adviezen gegeven aan het college van B en W en de gemeenteraad hoe zij inwoners kunnen blijven betrekken bij de besluitvorming. Zodat inwoners ook in de toekomst gehoord blijven. De combinatie van onafhankelijk regie en afzenderschap met een actieve informatievoorziening waarin diverse middelen en methoden zijn gecombineerd, heeft positieve bijdragen geleverd aan het proces en het kennisniveau van de deelnemers. De informatie is gewaardeerd en bleek op veel onderdelen duidelijk in een behoefte te voorzien. Investeren in kennis van zowel de inhoud als proces is voorwaarde voor succesvolle participatie en moet dus in de aanpak worden ingebouwd (in de aanpak van de gebiedsbijeenkomsten is daarom bewust gekozen voor een tweetal bijeenkomsten waarin de eerste meer is gericht op informatie-uitwisseling en eventueel discussie, en de tweede meer gericht was op het leveren van inbreng door deelnemers). Een actieve rol en betrokkenheid van de verantwoordelijke wethouder bij de startfase is aan te bevelen. In het geheel hoort ook actieve informatie en advisering over de inspraak en bestuurlijk/politieke processen een plek te krijgen. Deelnemers moeten ook deze onderdelen snappen om er zelf ook 23

24 een positieve rol in te kunnen spelen. Verder zou ook hierin de verdergaande participatievormen een plek moeten krijgen zodat er meer aansluiting is tussen de gebiedsprocessen en de politiek bestuurlijke processen. De gebieden in! Een sterk punt van de gekozen opzet in Emmen is dat van meet af aan alle gebieden waar sprake was van een mogelijk windopgave, actief in beeld zijn gebracht en dat daarbij alle voorlichting en ontwerpsessies zoveel mogelijke in die gebieden zelf hebben plaatsgevonden. Er is door de gemeente en WK3 veel geïnvesteerd in het zoveel mogelijk bereiken van alle betrokken omwonenden. Kritiekpunt van voorstanders van windenergie was dat het proces daarmee impliciet zijn eigen weerstand organiseerde. Direct omwonenden zijn niet de meest vanzelfsprekende voor- of medestanders. Inzet 3D ontwerpen Bij de voorlichting- en ontwerpsessies is gebruik gemaakt van 3D modellen. Het gebruik van deze modellen geeft mensen veel inzicht en informatie over de soorten windmolens, mogelijke opstellingen e.d. De huidige omvang en maximale opstellingen (grote aantallen) gaf ook schrikreacties en veel impact. De modellen dragen er zeker toe bij dat mensen beter geïnformeerd raken over windmolens en effecten. Het is wel aan te raden dit te combineren met gebiedsexcursies naar bestaande parken omdat modellen natuurlijk nooit de werkelijke beleving kunnen omvatten. Gebruik van de modellen in gebiedsontwerpen voordat deze finaal vaststaan zoals uitgevoerd in het WK 3 proces geeft weliswaar inzicht maar kan het proces ook belasten. In het proces van Emmen gaf het wel duidelijk inzicht in voorkeur en opvattingen over de opstellingen en hoogte van de molens. 4.4 LOCATIEKEUZE Voorselectie zoekgebieden door gemeente Het voornemen van de gemeente was het opstellen van een structuurvisie op basis waarvan één of meerdere windturbineopstellingen op het grondgebied van de gemeente Emmen met een totaalvermogen 95,5 MW gerealiseerd kunnen worden. De windturbineopstellingen moesten gerealiseerd worden binnen de locatie grootschalige windenergie van de provincie Drenthe en de aanvullende randvoorwaarden die door de gemeente waren opgelegd. Veel grondposities waren al ingenomen in het kader van het provinciaal beleid. Om tot geschikte locaties te komen, waren er op voorhand al uitsluitingsgebieden. Deze waren gebaseerd op basis van wettelijke beperkingen (veiligheid e.d.) en rijks en provinciaal beleid. Voor het vaststellen van geschikte locaties waren o.a. de gebieden die liggen in de veiligheidszones, laagvliegroute en/of de voormalige Ecologische Hoofdstructuur (tegenwoordig: NNN-gebieden ) uitgesloten. Daarnaast heeft de gemeente bij de start van het proces (regieplan) aanvullende specifieke eisen gesteld rondom woongebieden. Dit betrof een afstand van 1100 meter tot woongebieden en 500 meter tot individuele woningen (Begrip woongebied is gebaseerd op de beleidsnotitie Bouwen in de Linten ). 24

25 Figuur 6 inventarisatie geschikte locaties Op basis van de criteria zijn uiteindelijk 9 zoekgebieden 4 aangewezen door de gemeente. De negen locaties waar het om ging: Locatie Pottendijk Locatie De Vennen Locatie Groenedijk Locatie Zwartenbergerweg Locatie Berkenrode Locatie Noordersloot Locatie N34 Locatie Tuinbouwgebied Klazienaveen LOFAR-buitenstation Veenschapsweg 4) Regieplan acht zoekgebieden benoemd waar mogelijk windturbines kunnen komen. (In april 2015 is door het college van B en W een negende zoekgebied toegevoegd, de Veenschapsweg. Op basis van de eerste uitkomsten van de Milieueffectrapportage is dit voorstel voor een extra zoekgebied in mei 2015 teruggetrokken door het college van B en W) 25

26 De gemeente heeft tijdens het proces besloten dat Noordersloot en Veenschapsweg op basis van de natuurbeschermingswet niet meer in aanmerking kwamen voor plaatsing van windturbines Definitieve selectie bij vaststelling structuurvisie In de structuurvisie worden de gebieden Pottendijk (50,5 MW), Zwartenbergerweg (24 MW) en N34 (21 MW) uiteindelijk aangewezen als locaties waar windpark-ontwikkelaars een windpark kunnen bouwen. In deze besluiten is ook het aantal MW een vaststaand gegeven. Figuur 7 De negen locaties 26

27 Geleerde lessen De locatiekeuze is grotendeels op provinciaal en gemeentelijk niveau bepaald. In de voorfase en voorbereiding lag het accent hierbij vooral op de vanuit beleid ingegeven bestuursopdrachten en de ambtelijke technische uitwerking vanuit dit geheel. Vervolgens heeft dit zijn weg gevonden via de gebruikelijke openbare procedures (voorontwerp- behandeling in raden en staten inclusief de daaraan verbonden plan M.E.R. en inspraakprocedures). De stakeholders zoals: projectontwikkelaars. NMFD, LTO e.d. hebben deze gevolgd en hebben daar ook hun inbreng op geleverd. Omwonenden zijn hierin niet actief betrokken en ervaren dit als een ver-van-mijn-bed-show. Totdat de projectontwikkeling opstart. Vaak merken veel mensen dan pas welke besluiten er over hun gebied zijn genomen, is voor overheden geen weg terug en hebben ontwikkelaars daar al op geanticipeerd en geïnvesteerd. In het onderhavige proces van Emmen heeft de gemeente binnen de door haar gegeven beleidsruimte vooral gestuurd op afstand van woningen. Hierbij zijn de uiterste grenzen opgezocht (afstand tot woningen) hetgeen de keuze en zoek- en ontwikkelmogelijkheden enerzijds sterk beperkte en anderzijds wel duidelijkheid gaf over de gebieden, die in aanmerking kwamen voor aanwijzing. Vervolgens zijn daarop de gebiedsprocessen en formele procedures gestart. Het belang en de betrokkenheid bij deze locatieselectie was zowel voor bewoners als potentiele ontwikkelaars uiteraard groot. Tegelijk was vooraf door de gemeente ook gesteld dat hun invloed hier beperkt bleef tot de formele inspraak procedures. Dit gold ook voor overige stakeholders. 4.5 BETROKKENHEID BELANGHEBBENDEN De volgende partijen waren actief betrokken bij het proces van Platform Windkracht 3. Gemeente Emmen - College/wethouder - Gemeenteraad - Ambtelijke (project) organisatie voorbereiding structuurvisie Platform Windkracht 3 (Rob Rietveld/NLVOW, Reinder Hoekstra/NMFD, Rudi Gengler gemeente) Omwonenden / Erkende Overleg Partners Provincie Drenthe Ondersteunende bureau s zoals Haskoning, ROM 3D en Omniplan voor het proces Onderzoekbureau s / deskundigen voor zaken m.b.t. M.E.R. en onderzoek mogelijkheden tuinbouwgebied. Ontwikkelaars Gemeente De gemeente was leidend in dit proces, zowel in opdracht- als in kaderstelling. Het college was voorbereidend en sturend. De gemeenteraad was besluitvormend en bepalend voor de regie en gaf binnen de gestelde kaders alle ruimte voor het participatieproces. De gemeentelijke organisatie stond aan de lat voor uitwerking en uitvoering van de onderdelen structuurvisie, M.E.R. en dergelijke. 27

28 Platform Windkracht 3 WK3 had regie over de inrichting en uitvoering van de gebiedsprocessen binnen de door de raad gestelde kaders. Naast het gebiedsproces met omwonenden zijn door het platform gesprekken gevoerd met andere belanghebbenden; woningcorporaties, energiecoöperaties (i.o.), projectontwikkelaars (twee gezamenlijke bijeenkomsten en één individueel), leden van het voormalige Windteam (zie ook paragraaf 2.2.), EOP s 5 (Erkende Overleg Partners), individuele burgers en initiatiefnemers van alternatieven voor wind. Verder is afstemmingsoverleg gevoerd met wethouder en het projectteam van de gemeente dat zich met het opstellen van de plan M.E.R. en de Structuurvisie bezighield Omwonenden en stakeholders zoekgebieden Omwonenden zijn - na de eerste voorbereidingen door de gemeente - intensief geïnformeerd over de besluitvorming van de structuurvisie. Dit betrof vooral de inwoners van de zoekgebieden. Gebiedsproces 1 In het eerste gebiedsproces is naar alle omwonenden die binnen een straal van ongeveer 2,5 km van een zoekgebied woonden, een uitnodiging verstuurd om deel te nemen aan deze bijeenkomsten. Tijdens de eerste ronde bijeenkomsten is onder andere ingegaan op de ontwerp-opgave voor windparken in de geselecteerde zoekgebieden en een verkenning naar een ontwerp Gedragscode Windenergie Emmen. Daarnaast is veel aandacht en tijd besteed aan het informeren van inwoners over de belemmeringen- en de inventarisatiekaart, toelichting van het gemeentelijk proces, aspecten van windenergie en windparken in het algemeen en de mogelijkheden voor energie / windcoöperaties. In de tweede ronde konden bewoners op basis van een ontwerpatelier de impact van de verschillende opstellingen windturbines in het gebied nader verkennen en inbreng leveren op het punt van opstellingen. Platform Windkracht3 heeft ROM3D gevraagd vooraf te verkennen welke technische plaatsingsruimte er in het gebied aanwezig is voor molens van 3 MW. Vervolgens zijn de deelnemers gevraagd de mogelijke opstellingen verder te verkennen. Deze zijn in het ROM3D-model geplaatst en vervolgens zijn de reactie op de verschillende opstellingen besproken. Bewoners konden zien en ervaren wat de visueel landschappelijke impact is van de verschillende opstellingen in het gebied aan de hand van een 3d-model. Daarbij zijn zowel turbines van 3 als 4 MW verkend. Verder konden ze hun inbreng, wensen en voorkeuren m.b.t. de randvoorwaarden en de ontwerp gedragscode voor Emmen inbrengen. Zo n 250 à 300 omwonenden van de zoekgebieden hebben de bijeenkomsten bijgewoond en actief bijdragen en inbreng geleverd Gebiedsproces 2 In totaal zijn circa 7700, door de gemeente aangeleverde, adressen aangeschreven binnen en buiten de gemeente Emmen waarbij is uitgegaan van een straal van 2 tot 2,5 kilometer van elk zoekgebied. Verder zijn er uitnodigingen verstuurd naar alle deelnemers van gebiedsproces I. 5) Een belangrijke schakel tussen de gemeente en de inwoners zijn de Erkende Overlegpartners. Dit zijn bewoners, ondernemers en andere vertegenwoordigers uit een dorp, wijk of kern. Zij vormen de officiële vertegenwoordiging en zijn de vaste gesprekspartner van de gemeente. Zij zijn ook een belangrijk aanspreekpunt voor alle inwoners uit het gebied. De gemeenteraad van Emmen heeft 35 overlegpartners officieel erkend. 28

29 Gebiedsbijeenkomsten Per zoekgebied zijn twee avonden georganiseerd. Tijdens de eerste bijeenkomst zijn door ontwikkelaars de voorstellen per gebied gepresenteerd. Omwonenden hebben vragen kunnen stellen aan de ontwikkelaars en hebben suggesties tot verbetering gedaan. Ontwikkelaars hebben de mogelijkheid gekregen om naar aanleiding van de reacties een aanvulling op het voorstel te doen Tijdens de tweede bijeenkomst stond de mening van omwonenden centraal. Zonder aanwezigheid van ontwikkelaars zijn de voorstellen besproken met omwonenden. Omwonenden hebben daarbij kunnen aangeven wat zij van de voorstellen vinden en wat zij de gemeente voor de besluitvorming wil meegeven. Gemeentebrede bijeenkomst De eerste bevindingen van Windkracht 3 zijn na de gebiedsavonden gepresenteerd op de gemeentebrede bijeenkomst. Circa 160 omwonenden vanuit alle zoekgebieden waren aanwezig. Omwonenden hebben naar aanleiding van deze presentatie de gelegenheid gekregen om te reageren, onder andere via de rondgestuurde vragenlijst, op de daar gepresenteerde bevindingen. Figuur 5: foto gemeentebrede bijeenkomst Vragenlijst Naar alle deelnemers van gebiedsproces II is vervolgens een vragenlijst gestuurd. Een aantal belangrijke bevindingen en keuzepunten, zijn in deze vragenlijst verwerkt. In de vragenlijst is ook een aantal mogelijkheden voor reactie opgenomen. De respons op de vragenlijst was groot. Twee-derde van de aangeschreven adressen heeft de vragen ingevuld. In deze rapportage is vervolgens gebruik gemaakt van de uitkomsten. Daarnaast is er de gelegenheid geboden om per te reageren op het proces, de bijeenkomsten en de gepresenteerde bevindingen. Deze reacties zijn vervolgens verwerkt in de rapportage Ontwikkelaars Ontwikkelaars zijn diverse malen geïnformeerd over het proces en zijn tijdens het tweede gebiedsproces gevraagd met voorstellen te komen. Voorwaarde van de gemeente was daarbij dat men een grondpositie moest hebben. Dat maakte dat initiatieven die niet beschikten over een positie hier dus niet voor in aanmerking kwamen. De gemeente zelf maakte de keuze niet zelf te willen ontwikkelen (zij beschikte wel over grondposities) Provincie De provincie volgde het proces op afstand. De rol en betrokkenheid bestond vooral uit de vooraf gestelde kaders (zie ook paragraaf 2.1) en het volgen en bewaken van de voortgang. Dat had vooral invloed op de gestelde doorlooptijden en eindtermijnen. Verder is het proces o.a. financieel ondersteund. 29

30 Geleerde lessen Kaders vooraf Doordat eerst de provincie en vervolgens de gemeente van te voren al gebiedscriteria hadden vastgesteld (zie respectievelijk paragraaf 2.1 en 3.1.1), waren de beïnvloedingsmogelijkheden voor inwoners gering. Dat geeft enerzijds helderheid over de kaders met betrekking tot het proces, maar zorgt er ook voor dat er met deze onderdelen in proces dus geen/minder winst valt te boeken op de uitkomsten op gebied van draagvlak, acceptatie en snelheid van realisatie. Voor wat betreft de opgave, de druk op termijnen, en de selectie van de gebieden, ligt daar juist wel een grote behoefte van omwonenden. Als dit soort punten worden opgelegd zonder mogelijkheden tot inbreng voedt dat weerstanden en verzet en kan ook op het participatieproces een averechts effect hebben. Anderzijds; zonder het stellen van kaders (opgave, termijnen en gebieden) gaat mogelijk ook de druk van de ketel en is het de vraag of er wel bereidheid en motivatie is tot deelname. Kunst is te komen tot duidelijke, maar ook uitnodigende kaders met voldoende mogelijkheden tot invloed voor de deelnemers op de onderdelen waar hun belang ligt. Acceptatie gaat sneller als een besluit expliciet wordt uitgelegd, inclusief de overwegingen en afwegingen. En nog meer als er op zijn minst geluisterd is naar de geleverde inbreng. Actieve deelname maar geen vertegenwoordiging De opkomst en deelnamepercentage van omwonenden was circa 10% op basis van een intensief wervingsproces. Dat is gezien het tijdbeslag wat er aan de deelnemers gevraagd werd - een goede score. Deze mensen zijn bereid tot actieve deelname, maar vormen dus nog geen representatieve vertegenwoordiging. Voordeel daarvan is dat iedere deelnemer vrij is om te spreken. Binnen dit proces is niet gewerkt met onderhandelen of spreken namens. Dat geeft iedereen ruimte maar kan ook onduidelijkheden geven. Raadsleden of pers kunnen de uitkomsten lezen als het gebied is van mening. Het platform moest dit punt voortdurend bewaken gedurende het proces. Indien er wel moet worden onderhandeld, moeten mandaten en terugkoppeling duidelijk en transparant worden georganiseerd. Dit heet goed verwachtingenmanagement. De ervaringen met het windteam Emmen (voorgaande proces) leren dat dit ook mis kan gaan. Afwijking tussen uitkomsten proces en belangen ontwikkelaars De ontwikkelaars waren niet bij de opzet en inrichting van het proces betrokken. Een deel van hen ziet dit als gemiste kans en pleit ervoor ontwikkelaars mede verantwoordelijk te maken voor het proces. Nu staan zijn er min of meer buiten en dragen ze ook geen verantwoordelijkheid om dit tot een succes te maken. In Emmen zijn de projectontwikkelaars druk bezig geweest om grondposities te verkrijgen. Binnen de geselecteerde gebieden waren veel posities met grondcontracten inmiddels belegd. Dit betekent de ontwikkelaars een sterke (onderhandel)positie en invloed hebben op de uiteindelijk uitkomsten. Als de uitkomsten van het proces te sterk gaan afwijken van hun belangen en mogelijkheden ontstaat er spanning. Dit was in het tweede gebiedsproces duidelijk het geval. Uitvraag weinig meerwaarde door beperkt aanbod De opzet van de uitvraag van het WK3 proces was om een methodiek vorm te geven ten behoeve van het betrekken van, en invloed geven van bewoners, maar dat is geen succes gebleken. De ontwikkelaars met grondpositie vonden de voorwaarden te strikt en stelden dat deze hun 30

31 aanbod en keuzemogelijkheden te zeer beperkten. De gemeente sloot initiatiefnemers zonder grondpositie buiten. Er was voor de omwonenden vrijwel geen keuze in aanbod en daarmee geen invloed. De opzet om WK3 proces ook voor de gemeentelijk keuze van de gebieden een rol te laten spelen viel min of meer in het water. Bij de omwonenden werkte het beperkte aanbod averechts. De door de omgeving ervaren arrogante houding van sommige ontwikkelaars en het gebrek aan bereidheid om zich te conformeren aan de door de gemeente gestelde eisen, is als negatief ervaren. Dat betekende feitelijk ook dat deze opzet voor de ontwikkelaars (betrokkenheid, draagvlak acceptatie) niet goed uitwerkte. Beter zou zijn dat er een sector vertegenwoordiger wordt aangewezen die geen eigen belangen heeft in het proces. Positief punt was de bereidheid tot deelname aan deze opzet. Deze vorm biedt in verbeterde uitvoering, met de geleerde lessen uit dit proces zeker kansen. Een verbeterde versie zou inhouden een proces vorm te geven, wat los staat van al ingenomen grondposities en aanvullende criteria van de gemeente. Deze vorm zou het zoekgebied waar windontwikkeling groter maken en daardoor zou er meer aanbod zijn wat weer gunstiger is voor de bewoners. Ze hebben dan echt wat te kiezen. Aanbevelingen vanuit WK3 WK3 heeft in zijn aanbevelingen gepleit voor het openhouden van schuif- en onderhandelruimte in het vervolgproces en heeft een aantal instrumenten aangereikt voor de verdere vormgeving (modelovereenkomst). In de besluitvorming heeft de gemeente vervolgens een aantal voorwaarden voor windontwikkeling voorkomend uit het proces overgenomen. Daarmee wordt een aantal ingebrachte wensen (zoals beperking hoogte) gehonoreerd (als resultaat van inbreng betrokkenheid maar tegelijk de verdere onderhandel-, invloeden en participatiemogelijkheden beperkt. 4.6 NATUUR EN LANDSCHAP Naast het belang van bewoners, moet er ook rekening gehouden worden met natuur en landschap. Zij zullen zoveel mogelijk moeten worden beschermd tegen negatieve gevolgen van het realiseren van deze hoeveelheid windenergie op land in de gemeente Emmen. Door de gemeente Emmen is veel nadruk gelegd op het minimaliseren van de overlast Natuur Aan het begin van het proces van WK3 waren de EHS gebieden al uitgesloten. De aangewezen EHS gebieden door het Rijk waren in Provinciale verordening vastgelegd. Dit geldt ook voor de Natura 2000 gebieden. Het was een vooraf gesteld gegeven dat deze gebieden ruimtelijke waren uitgesloten, net als bijvoorbeeld de laagvliegroute en beschermingszones rond hoogspannings- of pijpleidingen. Wel moest dit goed uitgelegd worden aan de deelnemers van het gebiedsproces. Hierover werden wel veel vragen gesteld maar het uitsluiten van deze gebieden vormde geen hoofdpunten van discussie in het verdere proces. Op basis van de plan M.E.R. van 2015 zijn er nog twee locaties uitgesloten voor windenergie namelijk de Veenschapsweg en Noordersloot. Op basis van de Passende Beoordeling vanwege de nabije ligging 31

32 van het Bargerveen vanuit Natura 2000 werden deze locaties ongeschikt geacht. Daarnaast waren deze locaties ten opzichte van de andere locaties niet onderscheidend in de effecten op het woon- en leefomgeving. Bij de andere gebieden leidde dit weer tot onbegrip. Waarom worden deze gebieden wel uitgesloten en de onze niet? De natuur wordt beter beschermd dan de mensen in de omgeving!. Hier was dus veel uitleg nodig in het WK3 proces. De externe werking van de Natura 2000 wordt door de betrokkenbewoners in andere gebieden niet als criterium geaccepteerd. Zij zagen deze gebieden als een alternatieve locaties Landschappen Een veelheid aan thema s en criteria zijn betrokken in de onderzoeken. Op basis hiervan heeft de gemeente haar keuze gemaakt. In de afweging is de afstand tot woningen zwaarwegend geweest. Zwaarwegender dan landschap. In ieder gebied dat bezocht is tijdens de gebiedsprocessen bleek dat het merendeel van de mensen gehecht is aan zijn eigen landschap en omgeving en daar liever geen windmolens in ziet verschijnen. Open of besloten karakter van het landschap maakte dus niet uit voor de bewoners. Het beperken van het aantal molens en de effecten op de omgeving zoals geluid en slagschaduw wogen zwaarder dan de inpasbaarheid van de windturbines in het landschap. In de gebiedssessies kwam het begrip laadvermogen naar voren. Dus hoeveel windturbines zijn in te passen op een locatie. Tot op zekere mate zijn een bepaalde hoeveelheid windturbines voor een locatie acceptabel of plaatsbaar, maar er zijn ook duidelijke omslagpunten. Bij sommige opstellingen met bepaalde hoeveelheden windturbines sloeg de sfeer tijdens de gebiedssessie om naar onaanvaardbaar/ afschuw en afgrijzen.. Dat omslagpunt is voor ieder gebied anders maar op basis van de gebiedssessies wel duidelijk waarneembaar. Geleerde lessen Uit het WK3 proces werd duidelijk dat het vooraf uitsluiten van gebieden met een hoge natuurwaarde tot weinig discussie leidde bij het merendeel van de betrokkenen. De gebieden die later zijn uitgesloten vanwege een slechte MER-score i.v.m. de externe werking van de Natura 2000 gebieden (foerageergebieden ganzen/zwanen Bargerveen) riep veel meer vragen op bij de inwoners. Inwoners hechten de meeste waarde aan hun eigen landschap. Voor hen telt de eigen landschapsbeleving zwaarder dan de provinciale of gemeentelijke status of waardering. Daarbij kent inpasbaarheid in alle landschappen grenzen. Ieder gebied en landschapstype kent zijn eigen laadvermogen. Daarbinnen gaat het ook over inpasbaarheid, acceptatie en draagvlak. Daarbuiten verandert bestaand landschap in een windlandschap. Dit leidt tot onrust en verzet. De grenzen c.q. omslagpunten zijn hiervoor per gebied verschillend.. 32

33 4.7 ANDERE INVLOEDEN Gedurende het gebiedsproces waren er meerdere gebeurtenissen die invloed hebben uitgeoefend op het draagvlak van het windenergieproject. Zo is het thema windenergie een belangrijk onderwerp geweest in de campagnes naar de gemeenteraadsverkiezingen van 2014 De provincie heeft na deze verkiezingen aangegeven dat zij zou gaan inpassen als het nieuwe gemeentebestuur/raad de winddoelstelling niet zou onderschrijven. De gemeente wilde toch graag regie houden en heeft zelf het proces opgestart. Toch is het lastig gebleken om een proces te starten in een gebied waar een sterke anti-windsfeer heerst. Verder hadden de negatieve procesontwikkelingen van het RCR project Drentse Monden en Oostermoer invloed. De gebeurtenissen ten noorden van Emmen in het RCR gebied voedden dus de negatieve sfeer. Mensen zagen ingrijpen door Rijk en provincie echter wel als een doemscenario en waren daardoor wel iets meer geneigd om met de gemeente mee te denken. Verder hebben de media een rol gespeeld, zij volgden het proces nauwlettend en deden daarvan verslag. De media werden ook onderweg gebruikt om het publieke debat en het proces te beïnvloeden. 33

34 5. Kwaliteit en doorwerking van het participatieproces In deze paragraaf gaan we - mede op basis van de voorgaande analyse - in op de kwaliteit en doorwerking van het plan- en besluitvormingsproces met de focus op de participatie. Dit raakt natuurlijk ook de totale gemeentelijke aanpak, de M.E.R.-procedure, de formele inspraakprocedures en de politieke besluitvorming maar deze vormen niet het hoofdonderwerp van deze rapportage. We gaan hierbij achtereenvolgens in op; de betrokkenheid van de inwoners bij het plan en besluitvormingsproces, de invloed en doorwerking op de uiteindelijk besluiten en het draagvlak, de acceptatie en realisatie van windenergieprojecten. 5.1 BETROKKENHEID BIJ PLAN- EN BESLUITVORMINGSPROCES Door het initiatief van de gemeente; het WK3 proces raken inwoners en met name de direct omwonenden zeer actief betrokken bij het besluitvormingsproces. Met een participatieladder is de mate van invloed die inwoners kunnen uitoefenen te toetsen. Op de participatieladder (zie figuur 8) stegen zij van geen rol naar ontvanger van informatie en naar mogelijke adviseur. Daarbij kwam al snel een groot spanningspunt naar voren. De inwoners waren daarvoor niet betrokken bij de landelijke en provinciale locatiebesluiten en nauwelijks bij de vervolgstappen en de snelle draai van gemeente die onder druk van de provincie tot stand was gekomen. Daarnaast werden zij door de gemeente gevraagd te adviseren over opstellingen en randvoorwaarden (gedragscode) maar werd hun de toegang tot verdergaande participatie op het voor hen op dat moment grootste belang (de gebiedskeuze) min of meer ontzegd. Deze mismatch levert wrijving op die ten koste gaat van vertrouwen en kwaliteit van het participatieproces. Bovendien leidt dit tot afstandelijkheid en wantrouwen naar de betrokken bestuurders. Daar waar omwonenden zeggenschap of invloed wordt onthouden, kan ook geen medeverantwoordelijkheid worden gevraagd. Veel omwonenden hadden begrijpelijkerwijs - aanvankelijk dan ook grote moeite met het verzoek tot advisering en mede vormgeven van de opgave. In het proces van WK3 is hiervoor wel aandacht geweest en met diverse voorstellen is getracht hier een en ander in te repareren (bijvoorbeeld voorstellen m.b.t. inbreng op scenario s), maar uiteindelijk bleef dit punt tot het einde van het proces (besluiten gemeenteraad) onveranderd. Van de kant van de bestuurders was deze keuze bewust gemaakt; de provincie gebruikte een dwangmiddel /autoritaire stijl naar de gemeente onder druk van het Rijk en vanuit het besef dat geen windmolens in Emmen een nog grotere taakstelling in het toch al beladen RCR gebied (Aa en Hunze/Borger Odoorn) tot gevolg zou kunnen hebben. De gemeente wilde perse niet dat omwonenden gingen participeren in de gebiedskeuze. Hier bleef de uitnodiging beperkt tot de formele wettelijke inspraakmogelijkheden. In het proces Emmen liepen top down besluiten en participatie als het ware door elkaar. Hoe dit geheel uitwerkt en of deze voorfase positief heeft uitgewerkt op het vervolg van de projectontwikkeling en of deze patstelling daarin doorbroken kan worden, is moeilijk te zeggen. Dit zal moeten blijken uit latere evaluaties. In de vervolgfase zijn bewoners uitgenodigd om verdergaand te participeren tot en met de rollen van adviseur, medebeslisser en samenwerkingspartners (zie figuur 8: participatieladder). Dit is gebeurd op 34

35 basis van de adviezen van WK3 op grond van de gebiedsprocessen. De gemeente gunt in zijn besluiten de deelnemende bewoners een vergaande positie in de planontwikkeling. Dit is dus enerzijds een duidelijk voorbeeld van een positieve doorwerking van het participatieproces. Maar of dit de acceptatie en het draagvlak en de projectontwikkeling ten goede zal komen, moet dus nog blijken. Dit zal ook nog per gebied kunnen verschillen. Winstpunten met betrekking tot de plan en besluitvorming uit het WK3 proces, zijn; omwonenden zijn intensief en tijdig geïnformeerd over het gemeentelijk besluitvormingsproces en de achtergronden, inhoud van de besluiten en de mogelijkheden tot inbreng en inspraak. door deze informatie is veel duidelijkheid ontstaan over de aanleiding en achtergronden van de opgave. aan het einde van het gebiedsproces ontstond begrip en behoefte aan duidelijkheid en besluitvorming (zie enquête). alle betrokken inwoners konden hun inbreng leveren en zelf keuze maken hoever men wilde gaan. Minpunten De mismatch tussen de vraagstelling college en de behoefte van de omwonenden De politieke besluitvorming die zich mede als gevolg van de gevoeligheid - deels achter gesloten deuren voltrok en het gebrek aan dialoog en debat daaromheen (hetgeen buiten de opdracht van WK3 lag) en ook niet door gemeente en raad zelf werd georganiseerd. 5.2 INVLOED EN DOORWERKING IN BESLUITEN GEMEENTE Met uitzondering van het kernpunt de gebiedskeuze zijn diverse onderdelen en adviezen die voortkomen uit het participatieproces terug te vinden in de voorstellen van het college en besluiten van de gemeenteraad. De gebiedsprocessen zijn intensief gevolg door de gemeente en in de raad is veel waardering uitgesproken voor de aanpak van het WK3-proces en de opstelling en betrokkenheid van omwonenden. Punten die doorwerking hebben gekregen in de besluiten zijn o.a. de inhoudelijke randvoorwaarden voor projectontwikkeling (gedragscode) een aantal extra kaders (o.a. met betrekking tot de hoogte-eisen) en de kaders voor de inrichting van het vervolgproces waarbij ook zaken m.b.t. de onderhandelingspositie en betrokkenheid van omwonenden zijn geregeld. Dit zijn alle punten die voortkomen uit het participatietraject met de omwonenden. Omdat dit proces zich richtte op de omwonenden, waren de ontwikkelaars min of meer in de positie van toeschouwer gezet. Tijdens de evaluatie werd dit door hen duidelijk gezien als gemiste kans en is ervoor gepleit om (de belangenorganisaties voor) ontwikkelaars een grotere rol te geven c.q. mede verantwoordelijk te maken voor een goed gevoerd proces. Verder gaven de ontwikkelaars het signaal dat het proces wat hun betreft teveel is doorgeschoten naar de belangen van omwonenden. Zij vrezen dat de feitelijke projectontwikkeling door de stapeling van eisen onmogelijk wordt gemaakt en dat er zij door deze stapeling de gebieden c.q. inwoners ook weinig meer te bieden hebben. In deze rapportage vellen we hier geen oordeel over. Wel is duidelijk dat hier een zeker en beter evenwicht in gezocht moet worden. De ontwikkelaars verwerven vanuit begrijpelijke belangen vroeg hun posities. Echter moet de gemeente dit geen rol laten spelen in de gebiedskeuze, derhalve ook afstand bewaren. De gemeente is voor realisatie wel mede afhankelijk van de ontwikkelaars gezien de grondposities 35

36 Voor omwonenden is zeer onduidelijk wat er te verdelen is (what s in it for me). Zolang een gebied niet aangewezen is zijn ze veelal terughoudend en tegelijk hebben ze belang bij een redelijke deel van de opbrengst als in hun gebied de ontwikkelaar wel aan de slag mag gaan. In dit samenspel houdt men elkaar gevangen. Bij de casus Emmen in nog sterkere mate omdat er o.a.: Een negatieve beladen sfeer hangt over windenergie (als gevolg van de RCR procedure). De opgave van bovenaf is opgelegd. De gemeente een besluitvormingsproces in gang zet voor een opgave waar ze zich tegelijk tegen uitspreekt. De ontwikkelaars al jarenlang grondposities in handen hebben en daarvoor al veel in eerdere processen hebben geïnvesteerd. Een eerder participatieproces op een dood spoor is gekomen (aanhouden besluiten raad). Bewoners een zeer beperkte rol is gegund op de onderdelen waar ze juist het meeste belang aan hechten. Vanuit dit oogpunt gezien is de lering van de casus Emmen dat er -zelfs als de randvoorwaarden verre van optimaal zijn toch veel winstpunten zijn te halen met goed ingericht participatieprocessen. 5.3 INVLOED VAN EN OP ONTWIKKELAARS EN PROJECTONTWIKKELING In de eerste ronde gebiedsprocessen zijn de ontwikkelaars wel geïnformeerd over de processen maar verder niet actief betrokken of medeverantwoordelijk gemaakt. In de tweede ronde zijn zij op basis van de advisering van WK3 door de gemeente uitgenodigd voor een uitvraag (zie hoofdstuk locatiekeuze). De opzet hierbij was dat deze mede als basis konden dienen voor de keuze van de gebieden en projectontwikkeling. Ontwikkelaars konden in hun aanbod direct inspelen op de behoefte van omwonenden dan wel kiezen voor gezamenlijk ontwikkeling. In de uitwerking pakte dit anders en deels averechts uit. Vanuit de kant van de ontwikkelaars voelde men zich niet mede verantwoordelijk voor het proces en door de korte tijdspanne en eenzijdig opgelegde voorwaarden onder druk gezet. Bij de invulling bleek het aanbod van de ontwikkelaars vooral een eigen visie en product te zijn. Daarbij werden de keuze en participatiemogelijkheden zeer beperkt. Een participatiemodel of aanpak om te zorgen voor draagvlak en acceptatie kwam niet uit de verf en de kwaliteit van het proces (tijdspanne, eenzijdigheid) was verre van optimaal. Pluspunten: Er is geëxperimenteerd met een model van een uitvraag waarbij de mogelijke uitwerkingen en bewonersbetrokkenheid en gebiedsvoordelen een rol kunnen spelen bij de locatiekeuze. Deze formule biedt op grond van de ervaringen zeker mogelijkheden. Ontwikkelaars laten zich op dat punt positief uitdagen en zijn bereid hieraan deel te nemen. Minpunten: De tijdspanne, eenzijdigheid van het proces en spelregels opgelegd door gemeente) werkten bij de ontwikkelaars wrevel waardoor meer een sfeer van wij zij dan samen ontstond. De grondposities van en deals tussen projectontwikkelaars leidden tot een zeer beperkt aanbod. Dit had een averechtse uitwerking op het vertrouwen en draagvlak/acceptatie van verdere projectontwikkeling. 36

37 5.4 INVLOED OP DRAAGVLAK/ACCEPTATIE EN REALISATIE Aangezien de casus betrekking heeft op de ruimtelijke kaders en besluiten en de projectontwikkeling en gebieds-participatie daarna in gang is gezet en nog steeds loopt, valt er nog maar in beperkte mate iets te zeggen over de effecten op het draagvlak / acceptatie en de realisatie. Het draagvlak en acceptatie voor de ontwikkeling van windenergie in de gemeente Emmen in het algemeen, en in de geselecteerde gebieden in het bijzonder, lijkt door dit proces in Emmen niet veel veranderd te zijn. De landelijke discussies en met name regionale sfeer (RCR procedure, rol van het Rijk etc. ) bepalen hier meer de toon. Het politieke draagvlak voor een besluit is door het proces mogelijk wel toegenomen. De gemeenteraad heeft nu wel een structuurvisie opgesteld en zich uitgesproken voor de opgave 95 MW (citaat ontwikkelaar we zijn na al die jaren nog nooit zover gekomen.) Het draagvlak c.q. de acceptatie vanuit de omwonenden lijkt niet te zijn toegenomen. De enquêtes laten zien dat de houding t.o.v. windenergie tussen start en afronding weinig is veranderd en draagvlak ervoor (nog) gering is. Het is nu nog niet te zeggen in hoeverre het proces betere omstandigheden heeft gecreëerd voor de feitelijke realisatie, acceptatie en ontwikkeling. 37

38 6. Geleerde lessen, conclussies en aanbevelingen In dit hoofdstuk zijn de analyses, geleerde lessen en aanbevelingen in een overzicht gezet. Provincie / Thema Kaders voor het initiatief (Kaders en randvoorwaarden die de contouren schetsen van hoe het project eruit kan gaan zien, vaak in een vroeg stadium bepaald door overheden, soms i.s.m. andere belanghebbenden.) (Ook: rol provincie Drenthe Uitgangspunt: gemeente Emmen pakt regie Omdat de provincie Drenthe uitgaat van plaatsing van de totale opgave in de provinciale zoekgebieden en voorkomen wil dat de opgave van Emmen zich verplaatst naar de andere (beladen) gebieden kondigt ze in eerste instantie aan zelf het initiatief te nemen om te komen tot een provinciaal ruimtelijk besluit voor Emmen op basis van een inpassingsplan. Dit leidt er vervolgens toe dat de gemeente in augustus 2014 besluit om toch als gemeente Emmen het initiatief te nemen om te komen tot realisatie van 95,5 MW op haar grondgebied. De insteek van de gemeente was daarbij dat zij via deze regie ook grip wil houden op de manier waarop de opgelegde doelstelling van 95,5 MW wordt gerealiseerd. De gemeente heeft vervolgens een regieplan opgesteld en de samenwerking met NMFD en NLVOW gezocht met betrekking tot de inrichting en uitvoering van het gebiedsproces. Dit regieplan is door de gemeenteraad vastgelegd en vormde het belangrijkste kader voor zowel het gebiedsproces als de besluitvormingsprocessen binnen de gemeente. Regieplan als aan te bevelen kader en baken Het door de gemeenteraad vastgestelde regieplan omvatte een duidelijke set randvoorwaarden en spelregels voor het proces. Dit regieplan is weliswaar in korte tijd opgesteld met advies van betrokkenen- maar diende gedurende het proces wel als stevig houvast en baken om op terug te vallen. Het regieplan was vastgesteld door gemeenteraad en is ook door de provincie onderschreven. Het gaf tijdens lastige momenten alle deelnemers duidelijkheid. - Het opstellen en vaststellen van zo n aanpak waarin zowel inhoudelijk als meer procesmatige aspecten zijn beschreven bevordert succes- en slaagkansen; - Het verdient aanbeveling om alle betrokkenen meer gelegenheid en tijd te geven om zich het proces eigen te maken. Inwoners en projectontwikkelaars voelden zich in het begin overvallen. In de gegeven tijdspanne in Emmen werd het proces daardoor al bij aanvang onder druk gezet. - Tussentijds is het regieplan bijgesteld naar aanleiding van de ervaringen tijdens het eerste gebiedsproces. Dit heeft een positieve uitwerking op het proces gehad. Opgelegde maar niet gedeelde opgave De opgave van 95 MW in door de gemeente in korte tijdspanne voorgeselecteerde gebieden met door de gemeente gelanceerde randvoorwaarden gaf weliswaar snel duidelijkheid over de inzet en kaders, maar leidde tot een gespannen -zo niet valse - start van het proces. Inwoners ervaarden het daardoor van meet af aan als een van buiten af opgelegde opgave. - Onbegrip voor doelstelling en voorselectie van gebieden bepaalden in het begin van het proces vooral de toon. - Dat de wethouder persoonlijk de gebieden in ging om dit voorgenomen besluit toe te lichten werd wel gewaardeerd, maar het was voor de betrokken omwonenden onvoldoende om het besluit ook te accepteren. 38

39 Provincie / Thema Locatiekeuze (Selectie van locaties: waarop was die keuze gebaseerd, wie was betrokken, verliep dit proces adequaat) Drenthe (Aspecten van) locatiekeuze geen onderdeel participatieproces In eerste instantie de provincie en vervolgens de gemeente hebben van te voren al criteria voor selectie van de zoekgebieden vastgesteld. Dat gaf enerzijds helderheid over de kaders en inzet voor het gebiedsproces maar zorgde er ook voor dat de beïnvloedingsmogelijkheden voor omwonenden op de locatiekeuze zeer gering was. Gebleken is dat wat betreft de opgave, de druk op termijnen en de selectie van de gebieden er juist wel een grote behoefte van omwonenden bestaat om daarover mee te praten. Omdat de locatiekeuze werd opgelegd zonder mogelijkheden tot inbreng ontstond in het gebiedsproces weerstand en verzet. Anderzijds; zonder het stellen van kaders (opgave, termijnen en gebieden) gaat mogelijk ook de druk van de ketel en is het de vraag of er wel bereidheid en motivatie is tot deelname. Kunst is te komen tot duidelijke maar ook uitnodigende kaders met voldoende mogelijkheden tot invloed voor de deelnemers op de onderdelen waar hun belang ligt. In het proces heeft de gemeente Emmen binnen de door haar gegeven beleidsruimte vooral gestuurd op afstand tot woningen. Hierbij zijn de uiterste grenzen op gezocht hetgeen de keuze en zoek en ontwikkelmogelijkheden enerzijds sterk beperkte en anderzijds wel duidelijkheid gaf over de gebieden, die in aanmerking kwamen voor aanwijzing. Vervolgens zijn daarop de gebiedsprocessen en formele procedure gestart. Het was niet de opdracht van WK3 om te adviseren over de locatiekeuze van windturbines of uiteindelijke scenario s. Echter, door het verloop van het gebiedsproces is ervoor gekozen om wel de dilemma s en overwegingen van omwonenden te verzamelen en mee te geven voor de besluitvorming over de uiteindelijke locaties in de structuurvisie. Bovendien zijn er aanvullen op de opdracht adviezen gegeven aan het college van B en W en de gemeenteraad hoe zij inwoners kunnen blijven betrekken bij de besluitvorming. Zodat inwoners ook in de toekomst van het proces gehoord blijven. Stakeholders zoals projectontwikkelaars, NMFD, LTO e.d. hebben de formele mogelijkheden gebruikt om hun inbreng te leveren met betrekking tot de locatiekeuze. Omwonenden zijn hierin niet actief betrokken en ervaren dit als een ver-van-mij -bed-show. Totdat de projectontwikkeling opstart. Vaak merken veel mensen dan pas welke besluiten er over hun gebied zijn genomen, is voor overheden geen weg terug en hebben ontwikkelaars daar al op geanticipeerd en geïnvesteerd. 39

40 Provincie / Thema Betrokkenheid belanghebbenden (Welke partijen werden op welke momenten betrokken bij belangrijke besluiten/keuzes? Zijn er stakeholders vergeten of onvoldoende betrokken?) Drenthe Omwonenden De gebiedsprocessen werden door Platform WK3 ingericht vanuit de opdracht zoals opgenomen in het regieplan. Het deelnamepercentage van omwonenden was circa 10% op basis van een intensief wervingsproces. Dat is gezien het tijdbeslag wat er gevraagd is- een goede score. Deze mensen zijn bereid tot actieve deelname, maar vormen dus nog geen representatieve vertegenwoordiging. Binnen dit proces is niet gewerkt met onderhandelen of spreken namens. Dat geeft iedereen ruimte maar kan ook onduidelijkheden geven. Raadsleden of pers kunnen de uitkomsten lezen als het gebied is van mening. Het platform moest dit punt voortdurend bewaken gedurende het proces. Indien er wel moet worden onderhandeld moeten mandaten en terugkoppeling duidelijk en transparant worden georganiseerd. De ervaringen met het windteam Emmen (voorgaande proces) leren dat dit ook mis kan gaan. Ontwikkelaars laat in proces betrokken De ontwikkelaars waren niet bij de opzet en inrichting van het proces betrokken. Een deel van hen ziet dit als gemiste kans en pleit ervoor ontwikkelaars mede verantwoordelijk te maken voor het proces. Nu staan zijn zij er min of meer buiten en dragen ze ook geen mede verantwoordelijkheid om dit tot succes te brengen. In Emmen zijn de projectontwikkelaars druk bezig geweest om grondposities te verkrijgen. Binnen de geselecteerde gebieden waren veel posities met grondcontracten inmiddels belegd. Dit betekent de ontwikkelaars een sterke (onderhandel) positie en invloed hebben op de uiteindelijk uitkomsten. Als de uitkomsten van het proces te sterk gaan afwijken van hun belangen en mogelijkheden ontstaan er een kloof en spanningen. Dit was in de tweede gebiedsproces duidelijk het geval. Uitvraag projectontwikkelaars met grondpositie geen succes De opzet van de uitvraag was een methodiek om vorm te geven aan betrokkenheid en invloed maar geen succes. De ontwikkelaars met grondpositie vonden de voorwaarden te strikt en stelden dat dit hun aanbod en keuzemogelijkheden te zeer beperkte. Doordat alleen projectontwikkelaars met een grondpositie werden uitgevraagd werden nieuwe initiatieven buitengesloten. Er was voor de omwonenden vrijwel geen keuze in aanbod en daarmee geen invloed. De opzet om dit ook voor de gemeentelijk besluiten (structuurvisie) voor de gebieden waar windenergie ontwikkeld mag worden een rol te laten spelen viel min of meer in het water. Bij de omwonenden werkte het beperkte aanbod van de ontwikkelaars averechts. De door de omgeving ervaren arrogante houding van sommige ontwikkelaars en het gebrek aan bereidheid om zich te conformeren aan de door de gemeente gestelde eisen is als negatief ervaren. Dat betekende feitelijk ook dat deze opzet voor de ontwikkelaars (betrokkenheid, draagvlak acceptatie) niet goed uitwerkte. Positief punt was de bereidheid tot deelname aan deze opzet. Deze vorm biedt in verbeterde uitvoering zeker potenties. 40

41 Provincie / Thema Kwaliteit participatieproces (Is het proces zo ingericht dat alle stakeholders op een goede wijze inspraak konden leveren, en dat dit op een eerlijke/transparante manier verwerkt werd) Drenthe Onafhankelijk platform als regievoerder van het participatieproces Het instellen van Platform Windkracht K3 als regievoerder van het gebiedsprocessen pakte goed uit. Het platform koos voor een onafhankelijke positie tussen de partijen, voerde zijn opdracht uit binnen de door de gemeenteraad vastgestelde kaders maar kreeg ook de ruimte om een eigen koers te varen als zij dat in belang achtte van dit bewonersproces. De gecombineerde samenstelling vanuit belangenorganisaties van buiten de gemeente; NLVOW en NMFD, ondersteund door gemeente, ontmoette aanvankelijk wel wat scepsis, zowel bij inwoners als bij projectontwikkelaars, maar na de eerste kennismaking en in verdere sessies speelde dit geen grote rol. Zwart wit gesteld; In de casus Emmen bepaalde de overheid de opgave en gebiedskeuze en de ontwikkelaars de opstellingen en de vergoedingen. De inbreng en invloed van omwonenden beperkte zich tot de beperkte ruimte die daartussen vervolgens overbleef. Dat is geen ideaal uitgangspositie voor draagvlak en acceptatie. WK3 heeft in zijn aanbevelingen hier aandacht aan besteed, gepleit voor het openhouden van schuif- en onderhandelruimte in vervolgproces en een aantal instrumenten aangereikt voor de verdere vormgeving (modelovereenkomst). Natuur/landschap (Of er belangen spelen op dit vlak en of de knelpunten adequaat worden geadresseerd) In de besluitvorming heeft de gemeente vervolgens aan aantal voorwaarden voor windontwikkeling voortkomend uit het proces overgenomen. Daarmee worden een aantal ingebrachte wensen (zoals beperking hoogte) gehonoreerd (als resultaat van inbreng betrokkenheid) maar tegelijk de verdere onderhandel-. invloeden en participatiemogelijkheden beperkt Duidelijk uit de WK3 proces is dat het vooraf uitsluiten van gebieden met een hoge natuurwaarde tot weinig discussie leidde bij het merendeel van de gebiedsprocessen. De gebieden die later zijn uitgesloten vanwege een slecht MERscore i.v.m. de externe werking van de Natura 2000 gebieden (foerageergebieden ganzen/zwanen Bargerveen) riep veel meer vragen op bij de deelnemers. Voor inwoners hechten de meeste waarde aan hun eigen landschap. Voor hen telt de eigen landschapsbeleving zwaarder dan de provinciale of gemeentelijke status of waardering Inpasbaarheid ken in alle landschappen daarbij grenzen. Ieder gebied en landschapstype kent zijn eigen laadvermogen. Daarbinnen zijn inpasbaarheid, acceptatie en draagvlak haalbaar. Daarbuiten en boven verandert het bestaande landschap voor omwonenden in een windpark windlandschap. Dit leidt tot onrust en verzet. De grenzen c.q. omslagpunten zijn hiervoor per gebied verschillend maar wel af te leiden uit de gebiedsprocessen. 41

42 Provincie / Thema Lokale gemeenschap Drenthe Zie hierboven. (Hoe voor- en tegenstanders in de lokale gemeenschap zijn betrokken in de planvorming, en of hun lusten & lasten adequaat zijn geadresseerd.) Realisatie* *Hier ook: financiën, eigenaarschap, organisatie (Wijze waarop keuzes werden gemaakt in realisatiefase en hoe de relevante partijen omgingen met eventuele knelpunten) Externe factoren (Relevante ontwikkelingen buiten het windproject die invloed hebben op het draagvlak of de inrichting.) Aangezien de casus betrekking heeft op de ruimtelijke kaders en besluiten en de projectontwikkeling en gebiedsparticipatie daarna in gang is gezet en nog steeds loopt valt er nog maar in beperkte mate iets te zeggen over de effecten op het draagvlak/acceptatie en de realisatie. - Voor wat draagvlak en acceptatie voor de ontwikkeling van windenergie in de gemeente Emmen in het algemeen en in de geselecteerde gebieden in het bijzonder lijkt het algemene draagvlak voor windenergie door dit proces in Emmen niet veel veranderd te zijn. De landelijke discussies en met name regionale sfeer (RCR procedure, rol van het Rijk, discussie Veenkoloniale windparken etc. ) bepalen hier meer de toon. - Het politieke draagvlak voor een besluit is door het proces mogelijk wel toegenomen. De gemeenteraad heeft nu wel een structuurvisie en zich uitgesproken voor de opgave 95 MW (citaat ontwikkelaar we zijn na al die jaren nog nooit zover gekomen.) - Het draagvlak c.q. de acceptatie vanuit de omwonenden lijken niet te zijn toegenomen. De evaluatie enquêtes laten zien dat de houding t.o.v. windenergie tussen start en afronding weinig is veranderd en draagvlak ervoor (nog) gering is. - Het is nu nog niet te zeggen in hoeverre het proces betere omstandig heden heeft gecreëerd voor de feitelijke realisatie en ontwikkeling. Het RCR project Drentse Monden en Oostermoer. Mensen zagen dat wel als een doemscenario en waren daardoor sneller geneigd om constructief mee te denken. 42

43 Aanbevelingen Vroeg in het proces stakeholders bij elkaar zetten maar ook na afloop om het proces te beschouwen. Vanaf begin de omgeving op het zelfde kennisniveau krijgen als alle andere betrokken partijen - Proactief - Zowel huiskamer/zalen als direct mail/huis aan huis als digitale media als via sociale netwerken/ plaatselijke organisaties - Zorg voor snelle respons/beantwoording vragen en opvang/plek voor klachten - Gebruik 3 D modellen in de voorlichting zodat mensen goed beeld en informatie krijgen over soorten windmolens/opstellingen en hun impact. Zorg dat omwonenden meegenomen in de afwegingen in het voortraject maar ook in de toekomst. - Maak onderscheid in verdelingsopave (gebiedskeuze) en gebiedsontwerpen. Pas aan de slag met gebiedsontwerpen als gebied en opgave is vastgesteld Zorg/organiseer intensieve voorlichting en debat/ betrokkenheid nu nut noodzaak en regionale verdeling opgave. - Is belangrijke succesfactor/basisvoorwaarde voor succesvolle participatie in vervolgfase/ gebiedsen projectontwikkeling - Gemeente is daarvoor goede schaal - Geringe betrokkenheid bij (acceptatie van ) provinciale en landelijke besluiten is groot knelpunt - Kies daarbij als insteek opgewekt vermogen i.p.v. MW. Geeft veel meer ontwerpruimte voor alle betrokken en wordt ook beter begrepen Stel randvoorwaarden en spelregels op waar een proces aan moet voldoen en borg deze. Maar geef wel voldoende tijd aan de verschillende partijen om zich het proces eigen te maken En biedt ruimte voor aanpassing van het regieplan (o.b.v. tussentijdse evaluatie) Zorg dat alle processen zowel qua inhoud als participatie op elkaar aansluiten. Zorg voor goed onderbouwde participatiemogelijkheden, die zo concreet mogelijk moet worden aangeboden. Zorg dat de verschillende opties goed uitgelegd worden en tot elkaar verhouden zodat er geen en/en-sfeer komt. Duidelijke keuze/helderheid over mate/niveau participatie - Voor draagvlak/acceptatie is zwaarwegende advisering zeggenschap voorwaarde - Zorg in dat laatste geval voor voldoende onderhandelruimte/keuzevrijheden en opties die er toe doen en een goede aansluiting bij de bestuursstijl. Voer hierover ook open debat in de raad zodat helder en bewuste keuze m.b.t. delegatie en mandaat van betrokkenen. - Niveau informatie inspraak is ook nodig en op zijn minst - Niet alle inwoners willen mee ontwikkelen/zeker niet in eerste fase - Maak daarin ook verschil ; per fase weer opnieuw inrichten Regieteam uit belangenorganisaties met een onafhankelijk voorzitter. Lokale vertegenwoordiging / herkenbaarheid maakt dit nog sterker. Een gecombineerde regie en aanpak waarbij de participatie zich ook richt op de politieke besluitvorming. - Model onafhankelijk voorzitter of samenwerking diverse partijen/in balans - Actieve rol gemeenten/overheid - Scheiding functies proces en beleid/uitvoering - 1 regie kamer over geheel - Onafhankelijk debatleider/voorzitter bij lastige bijeenkomst die geheel los staat van proces Zorg voor actieve informatie over inspraak en politieke processen. Een actieve (zichtbare) wethouder is aan te bevelen. 43

44 Zorg dat de kennis van de deelnemers goed genoeg is om een rol te kunnen spelen, Ga de gebieden in. Maak gebruik van zoveel mogelijk hulpmiddel om bewoners zo goed mogelijk voor te lichten. Denk hierbij aan 3D ontwerpen. De kunst is om met genoeg duidelijke uitnodigende kaders te komen met voldoende mogelijkheden tot invloed voor de deelnemers. - Zorg ervoor dat inwoners vrij kunnen spreken en niet geremd worden om constructief mee te denken. - Opletten dat de raadsleden en/of pers niet de uitkomsten lezen als het gebied is van mening. Onafhankelijke regieteam moet dit goed bewaken. Onderhandel met duidelijk mandaat en organiseer transparant proces voor de terugkoppeling Betrek alle stakeholders vroeg in het proces en maak ze medeverantwoordelijk Vooraf de belangen inzichtelijk maken om zo mismatch te voorkomen. Laat grondposities niet leidend zijn voor het proces. Zorg voor een level playing field. Zorg dat de afspraken geborgd geworden in een omgevingsovereenkomst. Zorg voor onafhankelijke deskundigenbeoordeling op punt van opbrengsten/exploitatie /realistische eisen en effecten en geeft de ontwikkelaars de ruimte om daar op te reageren. Zorg voor kennis/empowerment en ondersteuning van inwoners. Verbind dit aan actieve deelname/ betrokkenheid en bijdragen en commitment aan het te doorlopen proces. 44

45 Bronnen Overzicht geraadpleegde rapporten Eindrapport platform Windkracht 3 - Gebiedsproces II Deel I: GebiedsverslagenEnquêteresultaten Deel II: Bevindingen Vragenlijst Eindrapport platform Windkracht 3 - Gebiedsproces I Deel I: Gebiedsverslagen Deel II: Bevindingen Belemmeringenkaart Kaart 1; provinciale belemmeringen Kaart 2; 1100 meter contouren Kaart 3; geluidscontouren Kaart 4; zoekgebieden voor windenergie Belangrijke documenten Regieplan Windenergie Emmen Overzicht geraadpleegde Partijen Provincie Drenthe NLVOW ROM3D Omniplan Raedthuys Groep Windvogel Gemeente Emmen Evaluatieve stakeholdersbijeenkomst Provincie Drenthe Gerlof Hotsma NLVOW Rob Rietveld ROM3D Rik Oldeloohuis Omniplan Thijs de Muink Raedthuys Groep Arthur Vermeulen Windvogel Siward Zomer Natuur en Milieufederatie Reinder Hoekstra 45

46 Bijlage 1 Enquêtteresultaten Het gebiedsproces is in korte tijd doorlopen en heeft veel gevraagd van haar deelnemers. Het platform wilde graag weten hoe de deelnemers de werkwijze hebben ervaren. Wat ging goed? En wat kon beter? Maar ook welke belangrijke zaken moeten we meenemen voor het vervolg en voor het opleveren van de bevindingen? Aan alle deelnemers van het gebiedsproces is daarom een korte enquête van 16 vragen verstuurd. Een groot deel van de deelnemers aan het gebiedsproces heeft gereageerd, in totaal is de enquête 95 keer ingevuld door deelnemers uit alle zoekgebieden. 44% van de respondenten woont binnen de door de gemeente Emmen gestelde 1100 meter afstand. Uit de enquête blijkt dat ongeveer twee derde het belangrijk vindt dat platform Windkracht 3 de opdracht heeft gekregen om een gebiedsproces te organiseren en informatie van omwonenden te verzamelen. Een aantal deelnemers heeft aangegeven wel twijfels te hebben bij de onafhankelijkheid van het platform. Het wordt gewaardeerd dat men zijn mening kon uiten in dit proces en dat er meegedacht kon worden. Grote vraag blijft bij de omwonenden of hun inbreng straks een rol heeft in de besluitvorming. De georganiseerde bijeenkomsten zijn over het algemeen als relevant ervaren. Ook de informatie die gedeeld is, is als positief beoordeeld. Daarbij werd aangegeven dat het lastig is dat er gedurende het proces nieuwe mensen aansloten, waardoor het proces vertraagde en er herhaling optrad. Ook is aangeven dat door de korte tijdspanne de bijeenkomsten erg kort op elkaar plaatsvonden. Data hadden ook eerder bekend gemaakt moeten worden. Feit dat het proces tegelijkertijd met het M.E.R. onderzoek liep zorgde ervoor dat gedurende het proces soms de kaders veranderden (bijvoorbeeld de inventarisatiekaart en de toevoeging van de Veenschapsweg). 46

47 Figuur 10 Antwoorden op de vraag Hoe relevant beoordeelt u de georganiseerde bijeenkomsten? Antwoorden op de vraag Hoe relevant beoordeelt u de georganiseerde bijeenkomsten? Ook is aan de deelnemers gevraagd welke onderwerpen ze graag terug willen zien in het eindrapport, veel genoemde onderwerpen zijn: Dilemma van representativiteit, er is geen eenduidige mening onder de omwonenden en een beperkte groep heeft mee gedaan. Invulling van insluitingscriteria. Toelichting lintbebouwing. Draagkracht voor bepaalde gebieden. Compensatie en coöperatief bezit van windturbines. Selectie van locaties o.b.v. motivering. Concentratie vs. spreiding. Minimalisering overlast. Alternatieven van windenergie. Consequenties 4 MW turbines. De meerderheid heeft aangegeven behoefte te hebben aan een vervolg van platform Windkracht 3 onder andere ten aanzien van informatievoorziening, loket richting politiek, coöperatievorming en het ontwerpen van opstellingen voor de definitieve locaties. 47