2 De rechtspsycholoog als hulpje

Transcriptie

1 2 De rechtspsycholoog als hulpje Rechtspsychologen helpen. Zij helpen rechercheurs in de opsporing, officieren van Justitie bij hun beslissing over de vervolging, advocaten bij van alles en nog wat, rechters bij oordelen over de zaak. De politie benadert bijvoorbeeld rechtspsychologen met vragen over hoe bijzondere getuigen of verdachten moeten worden verhoord of wat de betekenis is van bepaald gedrag van hen. Zij wil bijvoorbeeld weten of op basis van de manier waarop een misdrijf is gepleegd uitspraken kunnen worden gedaan over kenmerken van de dader daderprofilering heet dat of wat de plaats van het misdrijf of een serie misdrijven zegt over de plaats waar de dader woont het zogenaamde geografisch profileren. Rechters willen een antwoord op allerlei vragen waarbij het antwoord van belang is voor de beslissingen die zij moeten nemen, maar niet behoort tot de standaard juridische kennis. Daarbij doet zich een aantal problemen voor, omdat zowel de politie als de rechter een antwoord verwachten van de rechtspsycholoog over hoe de werkelijkheid precies in elkaar steekt. Een eerste probleem is dat de rechtspsycholoog, als wetenschapper, streeft naar een ander soort kennis dan waarop de rechter zit te wachten. De rechter is er vooreerst om voor een praktisch probleem een praktisch juiste oplossing te geven. De taak van de rechter is niet om vast te stellen wat de waarheid is, maar wat gezien alle omstandigheden en de op het spel staande belangen de relevante feiten zijn. [...] In het kader van de rechtszekerheid beëindigt de rechter de onzekerheid inzake de feiten, zodat partijen en de samenleving weer verder kunnen. 22 Voor de politie ligt het een nuance anders. Een aantal vragen, vooral die met profilering te maken hebben, is gericht op het vinden van de dader, althans op het vinden van personen die serieus als verdachte kunnen worden aangemerkt. De waarde van het werk voor de politie is derhalve dat het aantal potentiële verdachten kan worden ingeperkt. Bij andere vragen Y. Buruma (1996) De aandacht van de strafrechter. Arnhem: Gouda Quint (oratie Nijmegen).

2 12 gaat het erom het eigen gedrag van de politie te sturen, zoals de inrichting van het verhoor en de manier waarom een herkenningsprocedure moet worden uitgevoerd. De typische werkwijze van de rechtspsycholoog sluit niet in alle gevallen goed aan bij de gestelde vragen. De rechtspsycholoog is veelal gericht op het beantwoorden van algemene vragen, zoals hoe een schizofreen verhoord moet worden en hoever een dader reist om een misdrijf te plegen. Soms is dergelijke kennis direct behulpzaam, soms zijn de rechtspsychologische antwoorden te algemeen om bij een concrete zaak van waarde zijn. Een tweede probleem is dat wetenschap door veel juristen wordt verward met objectiviteit. De rechter legt een probleem voor aan een wetenschapper in de verwachting dat die een objectief oordeel kan leveren dat leidt tot een waar feit dan wel een vaststaande wetmatigheid. Dat is paradoxaal, omdat de rechter voor zekerheid helemaal niet op de wetenschap kan afgaan. 23 Men is het er in de wetenschap inmiddels over eens dat er slechts hypotheses zijn en theorieën die door onderzoek ondersteund dan wel gefalsifieerd worden. 24 Een hypothese die is ondersteund in empirisch onderzoek is slechts voorlopig waar en blijft onderwerp vormen van discussie. Op logische gronden kan een hypothese namelijk slechts worden verworpen, maar nooit worden bewezen. Wat wetenschappelijke feiten zijn, zijn in feite interpretaties van waarnemingen waarover de participanten in het veld het voorlopig eens lijken te zijn. 25 Daarmee is niet gezegd dat de vorm van redeneren die de basis vormt voor het rechtsbedrijf in alle gevallen anders is dan het redeneren in de wetenschap. Het zogenaamd hypothetisch-deductief redeneren komt men wel tegen in het opsporingsonderzoek. Daarin leidt men uit een veelbelovende hypothese bijvoorbeeld wie de dader is via deductie af welke fenomenen dan zouden moeten optreden, zoals welk bewijs men dan zou moeten vinden. Met dat bewijs wordt die hypothese vervolgens weer getoetst. 26 Het doel van deze manier van redeneren verschilt echter dramatisch tussen wetenschapper en rechtsbedeler. De wetenschapper is gericht op voortgaande discussie. Hij is in zekere zin teleurgesteld als die niet plaats vindt, bijvoorbeeld als niemand zijn doorwrochte artikel tegenspreekt. De politie en vooral de rechter zijn gericht op een formele beslissing die de discussie juist beëindigt over de vraag wie de dader is en wat hij precies heeft gedaan. In het recht [...] vraagt de rechtszekerheid dat op grond van de beschikbare informatie een definitief oordeel wordt geveld 23. P.J. van Koppen (2004) Paradoxen van deskundigen: Over de rol van experts in strafzaken. Deventer: Kluwer (oratie Maastricht). 24. K.R. Popper (1934) Logik der Forschung: Zur Erkenntnistheorie der modernen Naturwissenschaft. Wien: Springer. 25. Zie voor die sociale constructie van het wetenschapsbedrijf W.K.B. Hofstee (1980) De empirische discussie: Theorie van het sociaal-wetenschappelijk onderzoek. Meppel: Boom. 26. Zie C.J. de Poot, R.J. Bokhorst, P.J. van Koppen & E.R. Muller (2004) Rechercheportret: Over dilemma s in de opsporing. Alphen aan den Rijn: Kluwer.

3 schrijft Hildebrandt daarover. 27 Het wetenschapsbedrijf is er dus niet op gericht het soort zekerheid te produceren waar de rechter om vraagt. Het verschil tussen wetenschapper en politieman of rechter is meer dan een academisch verschil, maar heeft praktische consequenties. Een typisch voorbeeld is het experiment in de psychologie. Wij willen bijvoorbeeld weten of seksueel misbruikte kinderen anders spelen met anatomisch correcte poppen dan niet-seksueel misbruikte kinderen. 28 En inderdaad: tussen de experimentele groep, de seksueel misbruikte kinderen, en de controlegroep, de niet-seksueel misbruikte kinderen, vinden wij een verschil. De kinderen in de experimentele groep doen gemiddeld meer seksueel getinte spelletjes met de poppen en dat verschil tussen de twee gemiddelden is dusdanig groot dat wij het verschil niet meer kunnen toeschrijven aan toeval. Wij noemen het verschil dan significant en trekken de conclusie dat seksueel misbruik een ander spel met de poppen veroorzaakt. Dat is een keurige conclusie binnen het psychologische domein. De rechter kan daarop echter niet afgaan, en wel om een aantal redenen. Ten eerste is het verschil tussen het spel van misbruikte kinderen en nietmisbruikte kinderen weliswaar significant, maar dat betekent nog niet dat het verschil ook groot is. Ten tweede is de rechter niet geïnteresseerd in gemiddelde verschillen tussen groepen kinderen, maar in iets geheel anders. Hij wil met zoveel mogelijk zekerheid weten of dit specifieke kind seksueel is misbruikt. En dat is een vraag van een geheel andere orde. Niet: veroorzaakt seksueel misbruik seksueel spel met poppen, maar: kan uit het spel van dit kind met de poppen worden afgeleid dat het kind seksueel is misbruikt. 29 Ook op dat punt faalt de poppenmethode jammerlijk, al was het alleen maar doordat niet-misbruikte kinderen nieuwsgierig zijn en daardoor ook seksuele spelletjes spelen met die poppen. Dat zag de Hoge Raad gelukkig ook in (HR 28 februari 1989, NJ 1989, 748, Anatomisch Correcte Poppen), zodat wij de poppen in de forensische wereld niet meer tegenkomen als diagnostisch instrument. Een vergelijkbaar probleem bestaat ook voor de Criteria Based Content Analysis, de CBCA. 30 Dat is een methode waarmee aan de hand van 19 criteria beoordeeld wordt of de verklaring van een kind geloofwaardig is. Op de CBCA is in de literatuur veel kritiek geleverd, 31 niet omdat de CBCA is in het psychologische discours, net als de poppenmethode, niet bruikbaar zou zijn. Ook niet omdat het niet bruikbaar zou zijn om aan de rechter een analyse te presenteren van een verhoor van een kind. Maar deze CBCA M. Hildebrandt (2004) Wetenschap in rechte. Trema, 27, Zie bijvoorbeeld D.S. Cohn (1991) Anatomical doll play of preschoolers referred for sexual abuse and those not referred. Child Abuse and Neglect, 15, Zie over dit probleem ook E. Rassin & H. Merckelbach (1999) The potential conflict between clinical and judicial decision making heuristics. Behavioral Sciences and the Law, 17, U. Undeutsch (1983) Statement reality analysis. In: A. Trankell (red.), Reconstructing the past: The role of psychologists in criminal trials (pp ). Deventer: Kluwer; A. Vrij (2005) Criteria-Based Content Analysis: A qualitative review of the first 37 studies. Psychology, Public Policy, and Law, 11, Zie hierover E. Rassin & P.J. van Koppen (2002) Het verhoren van kinderen in zedenzaken. In: P.J. van Koppen, D.J. Hessing, H. Merckelbach & H.F.M. Crombag (red.), Het recht van binnen: Psychologie van het recht (pp ). Deventer: Kluwer.

4 is net als de poppenmethode onvoldoende sterk om aan de rechter een conclusie te leveren over het waarheidsgehalte van de verklaring van het kind. Ook over de CBCA heeft de Hoge Raad inmiddels een arrest gewezen in een zaak waarin de ene deskundige de CBCA toepaste en een andere deskundige op verzoek van de verdediging een kritisch rapport schreef. Die kritiek werd in deze zaak verwoord in een verweer van de verdediging dat gebaseerd was op het rapport van de tweede deskundige. De Hoge Raad besloot dat het Hof nader had moeten motiveren waarom het zich bij genoemde beslissing heeft gebaseerd op de eindconclusie van het rapport van [de eerste deskundige]. 32 De gevolgen van dit arrest voor de praktijk zijn echter anders geweest dan bij de poppenmethode. De CBCA wordt nog steeds gebruikt, 33 zij het dat door deskundigen hieraan geen finale conclusies meer worden verbonden over het waarheidsgehalte van de verklaring van het kind HR 30 maart 1999, NJ 1999, 451, m.nt. t H., CBCA. 33. N.M. Nierop, P. van den Eshof & C. Brandt (2006) De beoordeling van geloofwaardigheid in zedenzaken: Theorie en praktijk. Nederlands Juristenblad, 81,

5 3 Eisen aan de rechtspsycholoog Met het CBCA-arrest geeft de Hoge Raad in feite de paradoxale opdracht aan de rechter om in dit soort situaties te beslissen en te beargumenteren welke deskundige gelijk heeft. Soms hebben deskundigen verschillende opvattingen omdat de ene deskundige écht deskundig is en de andere een charlatan. Niet zelden zijn de verschillen echter inherent aan het wetenschapsbedrijf en zijn daarvoor essentieel. Verschillen van mening zorgen voor de voortgaande discussie. De rechter vraagt deskundigen om hem zekerheid te bieden, hij wordt vervolgens geconfronteerd met verschillende opvattingen in de wetenschappelijke discussie en moet dan in dat discours een standpunt innemen. Maar de deskundigen werden juist ingeschakeld omdat de rechter van het betreffende gebied geen verstand heeft. De rechter is dus principieel niet in staat die afweging te maken. 34 Niettemin draagt de rechter het droeve lot dat hij moet kiezen en hij heeft daarvoor geen directe mogelijkheden tot toetsing. Toetsing moet dus op indirecte manier gebeuren. De discussie over dit probleem is vooral in de Verenigde Staten uitgebreid gevoerd. Daar heeft lange tijd het Frye-criterium gegolden. Just when a scientific principle or discovery crosses the line between experimental and the demonstrable stages is difficult to define. [...] [W]hile the courts go a long way in admitting expert testimony deduced from a well-recognized scientific principle or discovery, the thing from which the deduction is made must be sufficiently established to have general acceptance in the particular field in which it belongs. 35 Dat lijkt een oplossing te geven, maar doet dat niet. General acceptance is dat niet, omdat veel onzin bijvoorbeeld in een veld als astrologie algemeen Zie hierover ook J.F. Nijboer (2004) De omgang met deskundigen in de strafrechtspleging. Trema, 27, Frye v. United States 293 F (D.C. Cir., 1923), cursivering toegevoegd.

6 geaccepteerd is. Dus moet de rechter op een andere manier de kwaliteit van de deskundige en diens verhaal toetsen. 36 Het Amerikaanse Hooggerechtshof gaf daarvoor een handreiking in de Daubert-beslissing. 37 In die beslissing noemt het vier criteria. Ten eerste kan de rechter overwegen of de wetenschappelijk kennis getoetst kan worden of getoetst is. Ten tweede kan de validiteit van de methode beoordeeld worden doordat de theorie of de techniek has been subjected to peer review or publication. Ten derde kan de rechter de bekende of potentiële foutenmarge van de methode in overweging nemen. En ten vierde zou de rechter kunnen letten op het bekende Frye-criterium, de general acceptance. Over deze beslissing is in de Verenigde Staten inmiddels onvoorstelbaar veel geschreven. 38 In de literatuur gaat men meestal de mist in op het punt dat het lijstje van vier regels door de Supreme Court wordt gepresenteerd als een limitatief lijstje. Dat is het niet. Vlak daarvoor schrijft het Supreme Court namelijk: Faced with a proffer of expert scientific testimony, then, the trial judge must determine at the outset [...] whether the expert is proposing to testify to (1) scientific knowledge that (2) will assist the trier of fact to understand or determine a fact in issue. This entails a preliminary assessment of whether the reasoning or methodology underlying the testimony is scientifically valid and of whether that reasoning or methodology properly can be applied to the facts in issue. We are confident that federal judges possess the capacity to undertake this review. Many factors will bear on the inquiry, and we do not presume to set out a definitive checklist or test. But some general observations are appropriate. 16 Het Supreme Court geeft in feite de Amerikaanse rechter de opdracht om zelf deskundigenrapporten te beoordelen en acht hem daartoe ook in staat. In die zin lijkt de Daubert-beslissing sterk op de richtlijnen die de Hoge Raad gaf in het CBCA-arrest, maar ook in het een jaar eerder gewezen Schoenmakerarrest (HR 27 januari 1998, NJ 1998, 404 (Schoenmaker blijf bij je leest; m.nt. JR). Dat laatste arrest betrof de Helmondse carnavalsmoord. De politie had in het onderzoek naar die moord voor het vergelijken van schoenzoolsporen gebruik gemaakt van de diensten van een orthopedische schoenmaker, naar verluidt omdat hij een vriend was van één van de betrokken rechercheurs. Een wat curieuze beslissing van de politie, want een orthopedisch schoenmaker lijkt niet direct deskundig op het gebied van schoensporen en bovendien heeft de politie op dit gebied zelf deskundigen in huis, namelijk bij de Nationale Recherche Informatiedienst (NRI) in Zoetermeer. De verdediging had dan ook bezwaar gemaakt tegen gebruik van de verklaring van de schoenmaker. De Hoge Raad besliste dat het Hof, als het van de verklaring van de schoenmaker 36. Zie ook P.T.C. van Kampen (1998) Expert evidence compared: Rules and practices in the Dutch and American criminal justice system. Antwerpen: Intersentia (diss. Leiden). 37. Daubert v. Merrell Dow Pharmaceuticals Inc., 509 U.S. 579, 113 S.Ct. 2795, Op 2 maart 2007 vonden wij 546 artikelen in wetenschappelijke tijdschriften over dit arrest. Zie ook A.P.A. Broeders (2002) Daubert en Saks: Het einde van de klassieke identificatiecriminalistiek? Nederlands Juristenblad, 77,

7 gebruik maakt als bewijsmiddel in het arrest wel wat mag uitleggen, opnieuw overigens alleen als de verdediging expliciet en gemotiveerd bezwaren tegen de verklaring van de deskundige naar voren heeft gebracht. In dat geval moet de rechter uitleggen: (1) dat de deskundige deskundig is op het gebied van schoensporen. Als dat het geval is (2) welke methode de deskundige heeft gebruikt, (3) waarom de deskundige deze methode betrouwbaar genoeg acht en (4) in welke mate de deskundige in staat is deze methode competent toe te passen. Zijn dit soort eisen nu nodig? Ja, en nog veel meer eisen ook. 39 Die zijn niet nodig omdat getuigendeskundigen niet hun best doen. Zij zijn nodig omdat getuigendeskundigen vaak hun eigen rol in het strafproces niet goed begrijpen, methodes toepassen die ongeschikt zijn voor de forensische context, hun bevindingen te stellig presenteren of gewoon door rechters, advocaten en officieren van Justitie verkeerd worden begrepen. Die eisen lossen de paradox voor de rechter echter niet op. Crombag stelde dat het dringend gewenst is dat een onderdeel van de juridische opleiding wordt de methodologie en zeden en gewoonten van de empirische wetenschappen, inclusief elementair begrip van de kwantitatieve analyse. 40 Dat zou inderdaad wel een beetje helpen. Crombag realiseert zich echter niet hoe divers de deskundigen zijn die voor de rechter optreden. Neem bijvoorbeeld alle specialismen bij het Nederlands Forensisch Instituut (NFI) te Den Haag, 41 maar de rechter ziet bijvoorbeeld ook accountants, meteorologen, telecommunicatiemensen, psychologen, psychiaters, neurologen en andere artsen voorbijkomen. En dan zijn er ook nog allerlei subdisciplines, met elk weer hun eigen eigenaardigheden. Onze vakgenoten spreken tegen de rechter bijvoorbeeld over onderwerpen als waarnemingen door getuigen, de kwaliteit van verhoren, de waarde van bekentenissen, herkenningsprocedures, de geursorteerproef door honden, maar ook de beste behandeling voor de verdachte en diens toekomstige gevaarlijkheid. 42 Zo kunnen wij de hele juridische opleiding vullen met basiscursussen van het een of ander. Hoge eisen aan deskundigen lossen de paradox ook niet geheel op, maar maken het voor de rechter wel iets eenvoudiger om een beslissing te nemen over het deskundigenbewijs. Van Koppen stelde een aantal eisen Zie P.J. van Koppen (2000) How psychologists should help courts. In: J.F. Nijboer & W.J.J.M. Sprangers (red.), Harmonisation in forensic expertise: An inquiry into the desirability of and opportunities for international standards (pp ). Amsterdam: Thela Thesis; P.J. van Koppen & M.J. Saks (2003) Preventing bad psychological scientific evidence in The Netherlands and The United States. In: P.J. van Koppen & S.D. Penrod (red.), Adversarial versus inquisitorial justice: Psychological perspectives on criminal justice systems (pp ). New York: Plenum; P.J. van Koppen & S.D. Penrod (2003) The John Wayne and Judge Dee versions of justice. In: P.J. van Koppen & S.D. Penrod (red.), Adversarial versus inquisitorial justice: Psychological perspectives on criminal justice systems (pp ). New York: Plenum. 40. H.F.M. Crombag (2000) Rechters en deskundigen. Nederlands Juristenblad, 75, (afscheidsrede Universiteit Maastricht). 41. A.P.A. Broeders (2003) Op zoek naar de bron: Over de grondslagen van de criminalistiek en de waardering van het forensisch bewijs. Deventer: Kluwer (diss. Leiden). 42. Vergelijk P.J. van Koppen, D.J. Hessing, H. Merckelbach & H.F.M. Crombag (red.) (2002) Het recht van binnen: Psychologie van het recht. Deventer: Kluwer.

8 op voor psychologen, maar die kunnen zonder meer ook gesteld worden aan andere deskundigen: 43 Voer in een strafzaak altijd slechts één enkele taak uit, hoe verleidelijk het ook kan zijn om de vragenstellers op velerlei gebied verder te helpen. De deskundige moet bijvoorbeeld niet eerst de politie assisteren en vervolgens als getuigendeskundige ter terechtzitting optreden. Bespreek in de eerste plaats de vragen die moeten worden beantwoord. Zijn dat vragen waarin een beroep gedaan wordt op de eigen deskundigheid? Weten wij van dit probleem wel voldoende op grond van een deugdelijke en getoetste theorie? Is die theorie specifiek genoeg om in individuele gevallen toe te passen? Biedt het voorgelegde materiaal in de regel het dossier voldoende aanknopingspunten om iets zinvols te zeggen? Kan een methode wordt toegepast die zinvol tot uitspraken kan leiden? Als één of meer van die vragen negatief worden beantwoord, moet men Nee verkopen. Houd er rekening mee dat bij vragen van de rechter een oordeel wordt gevraagd dat als definitief wordt beschouwd. Houd er rekening mee dat de ontvanger van de antwoorden de kwaliteit van die antwoorden niet zelfstandig kan controleren. Men moet zich dus kwetsbaar opstellen door ook tegenargumenten te presenteren en te wijzen op andere methoden of collega s die tot een ander oordeel zouden komen. Vermijd jargon en versluierend taalgebruik. Alles in ons vak kan aan ontwikkelde leken als rechters uitgelegd worden zonder moeilijk te doen. De rode draad van onderzoeksmateriaal naar conclusies moet glashelder zijn en mag geen misverstanden oproepen. 18 Na al deze mitsen en maren willen wij niettemin betogen dat rechtspsychologen een zinvolle bijdrage kunnen leveren aan het rechtsbedrijf. Als die werkzaamheden transparant gebeuren, bijvoorbeeld volgens de net genoemde zes regels, en steeds de beperkingen worden vermeld, kan de bijdrage van de rechtspsychologen zinvol, soms zelfs bijzonder zinvol zijn. In de navolgende pagina s bespreken wij een selectie van de mogelijkheden die de rechtspsychologie biedt voor politie, justitie en rechters. Dat is een selectie, omdat er meer mogelijk is. De selectie is niet aselect, maar doelbewust. Wij presenteren een aantal gebieden waarop de rechtspsychologie bijzonder succesvol is, wij presenteren ook enige gebieden die een grote potentie hebben, maar wij schromen niet om enige gebieden te bespreken waarin de psychologie er serieus uit ziet, doch niettemin op drijfzand is gebaseerd. 43. P.J. van Koppen (2007) Psychologen voor Justitie: Over gedragswetenschappelijke hulp aan de politie of de rechter. De Psycholoog, 42, 3-7. Zie ook I. Weijers & J. Junger-Tas (2007) Regels bij het verhoren van kinderen. Nederlands Juristenblad, 82,

9 4 Opsporende politiemensen In de rechtspsychologie is de aandacht vooral uitgegaan naar onderwerpen die direct relevant zijn voor de waardering van bewijs door de rechter (of in de Angelsaksische landen door de rechter of door de jury). Daarbij komt noodzakelijkerwijs het werk van de politie aan de orde, maar slechts in de mate waarin dat direct van invloed is op de manier waarop bewijs van waarde of van onwaarde wordt. Het werk van de politie zelf, zoals de manier waarop het opsporingsonderzoek wordt ingericht, is slechts in beperkte mate empirisch onderzocht. In Nederland is daarvan één voorbeeld, in het buitenland slechts een beperkt aantal. 44 Het onderzoek laat zien dat het werk van de recherche onderverdeeld kan worden in zaken die als het ware kant en klaar aan de politie worden aangeleverd, de zogenaamde klip-en-klaarzaken, en zaken die een aanmerkelijke hoeveelheid recherchewerk vergen, de zoekzaken. Er kunnen nog tussencategorieën worden onderscheiden op de dimensie van klip-enklaarzaken naar zoekzaken, van eenvoud naar complexiteit, maar die zijn voor deze bespreking minder relevant. De klip-en-klaarzaken kenmerken zich doordat op het moment dat de politie daarvan kennis neemt er twee dingen direct duidelijk zijn: wie de dader is en wat er precies is gebeurd. De zoekzaken vormen het andere uiteinde van de dimensie: de zaken waarin niet duidelijk is wat er precies gebeurde en evenmin duidelijk is wie de dader zou kunnen zijn. Het recherchewerk in de klip-en-klaarzaken bestaat vooral uit het op juridisch juiste wijze samenstellen van het dossier op basis van de verklaringen van de getuigen die het complete verhaal aanleveren. In de zoekzaken wordt aanzienlijk meer gevergd van de recherche. Het verschil tussen deze twee categorieën veroorzaakt ook een andere reactie door de politie. De klip-enklaarzaken worden vrijwel altijd in onderzoek genomen en afgehandeld, de zoekzaken worden vrijwel nooit onderzocht. Daarbij is echter bij de C.J. de Poot, R.J. Bokhorst, P.J. van Koppen & E.R. Muller (2004) Rechercheportret: Over dilemma s in de opsporing. Alphen aan den Rijn: Kluwer. Het buitenlandse onderzoek wordt daar besproken.

10 20 zoekzaken een belangrijke groep uitzonderingen: de zeer ernstige misdrijven, zoals doodslag en moord en verkrachting. Zoekzaken zijn niet alleen gecompliceerder dan klip-en-klaarzaken, maar hebben ook een geheel andere structuur. Die structuur wordt gedicteerd door de vergankelijkheid van bewijs. Direct na bijvoorbeeld een lijkvinding moet de recherche direct als een grote stofzuiger informatie gaan verzamelen. De plaats delict moet worden onderzocht, er moet een buurtonderzoek worden gehouden, videobanden van camera s in de buurt moeten worden veiliggesteld en nog veel meer van dat soort zaken. Dat moet allemaal snel gebeuren, omdat de plaats delict gecontamineerd kan raken, getuigen snel vergeten, banden en GSM-gegevens worden overschreven of slechts korte tijd worden bewaard. Het grootste deel van de aldus verzamelde informatie zal achteraf irrelevant blijken te zijn, maar mogelijke relevante informatie daartussen mag niet worden gemist. Zo wordt de eerste dagen na zo n lijkvinding een grote hoeveelheid informatie verzameld waarin slechts door duidelijke structurering van het rechercheonderzoek kan worden voorkomen dat de relevante gegevens in de irrelevante verdrinken. In die structurering staan twee begrippen centraal: scenario s en zoeklijnen. Het is ten eerste van belang dat de recherche relevante zoeklijnen uitrechercheert. Zo n zoeklijn is bijvoorbeeld het verhaal van een getuige dat hij een bepaalde auto gezien heeft bij de plaats delict ten tijde van het misdrijf en dat ook een andere getuige dat gezien kan hebben. Men dient dan op zoek te gaan naar die auto en naar de andere getuige. De resultaten van beide opsporingshandelingen kunnen vervolgens weer nieuwe zoeklijnen opleveren of noodzakelijk maken. Het tweede element, de scenario s, is gebaseerd op de theorie van Verhaal en Verankering die door Crombag en collega s in begin jaren negentig is voorgesteld en die thans geldt als de leidende theorie over het bewijs. 45 De Theorie van Verhaal en Verankering is primair gericht op de waardering van bewijs door de rechter, maar blijkt ook relevant voor de opsporing. De Theorie van Verhaal en Verankering laat zien dat de tenlastelegging noodzakelijkerwijs de vorm heeft van een verhaal. Dat verhaal van het openbaar ministerie wordt ondersteund door bewijsmiddelen maar die hebben eveneens noodzakelijkerwijs steeds de vorm van een verhaal. Die verhalen of scenario s zijn ook essentieel om feiten te interpreteren. Dat geldt niet alleen voor de rechter ter terechtzitting, maar misschien in nog sterkere mate voor het rechercheonderzoek. De politie heeft een scenario of, nog vaker, concurrerende scenario s nodig om de feiten die men te- 45. H.F.M. Crombag, P.J. van Koppen & W.A. Wagenaar (2006) Dubieuze zaken: De psychologie van strafrechtelijk bewijs (4e ed.). Amsterdam: Olympus. Zie over de receptie van de Theorie van Verhaal en Verankering W.L. Twining (1995) Anchored narratives: A comment. European Journal of Crime, Criminal Law and Criminal Justice, 1995, ; W.L. Twining (1999) Necessary but dangerous? Generalizations and narratives in argumentation about facts in criminal process. In: M. Malsch & J.F. Nijboer (red.), Complex cases: Perspectives on the Netherlands criminal justice system (pp ). Amsterdam: Thela Thesis; B.S. Jackson (1996) Anchored narratives and the interface of law, psychology, and semiotics. Legal and Criminological Psychology, 1,