Kinderen ontwerpen hun natuurspeeltuin. Spelen met de Elementen in de grote stad

Transcriptie

1 Kinderen ontwerpen hun natuurspeeltuin Spelen met de Elementen in de grote stad

2 Inhoud 1. Een natuurspeeltuin? 4 2. Participatief ontwerpen - van vurige wens naar werkzame strategie 6 3. Ieder zijn eigen methode 8 4. Lessen voor successen De gemeenschappelijke oogst Betrokken organisaties 18 Colofon Kinderen ontwerpen hun natuurspeeltuin Spelen met de Elementen in de grote stad Auteurs: Diana Neijboer, Tarik Pehlivan, Geeske Strating Mijn zoon raakt snel uitgekeken op iets en heeft afwisseling nodig. Het moet uitdagend genoeg zijn anders haken kinderen af (moeder). Ontwerp: Drukwerk: OCC de Hoog, Oosterhout Foto s: Stichting Alexander Stichting Alexander, november We zijn alle betrokkenen, in het bijzonder de vele kinderen, zeer dankbaar voor hun creativiteit. Zonder hun inbreng was het voor ons niet mogelijk geweest dit project tot een succes te brengen. 3

3 1. Een natuurspeeltuin? Een natuurspeeltuin is een relatief nieuw fenomeen in onze samenleving; het is een speeltuin in het groen, wild en natuurlijk, zonder speeltoestellen maar met elementen die de natuur biedt: water, zand, bomen, takken en stenen. Een natuurspeeltuin stimuleert kinderen om hun fantasie te gebruiken en leert ze om samen te spelen en te werken, bijvoorbeeld bij het bouwen van een hut of een vlot. Het heeft educatieve elementen die de kinderen leren over de natuur, duurzaamheid en het klimaat. Een natuurspeeltuin kan bijdragen aan sociale en culturele interactie en samenhang van omwonenden en het heeft gunstige uitwerkingen op de psychosociale en motorische ontwikkeling van kinderen. Een experiment met participatief ontwerp Van een natuurspeeltuin worden dus positieve effecten verwacht; voor kinderen en ouders die het gebruiken maar ook voor omwonenden en de grotere leefomgeving. Deze verwachtingen zijn leidend geweest voor het toenmalige stadsdeel Geuzenveld-Slotermeer (deel van het huidige stadsdeel Amsterdam Nieuw-West) om een natuurspeeltuin te ontwikkelen en realiseren in het Sloterpark. Tussen september en december 2009 zijn 180 kinderen, ouders en andere stakeholders betrokken bij het ontwerp. In het ontwerpproces zijn verschillende methoden en werkvormen gebruikt, en telkens aangepast aan specifieke doelgroepen en participatiedoelen. Zo zijn verschillende groepen kinderen, ouders en professionals steeds meer betrokken geraakt bij het ontwerp zelf. Deze groei in hun actieve betrokkenheid heeft uiteindelijk ook een aantal gemeenschappelijke ontwerpprincipes opgeleverd die met succes zijn verwerkt in het voorlopige ontwerp van het stadsdeel. Hoe betrek je kinderen en ouders effectief bij het ontwerpen van een natuurspeeltuin? Deze brochure geeft op deze vraag een aantal antwoorden, en beschrijft het participatietraject, opbrengsten en lessen uit Amsterdam Nieuw-West. We willen graag dat er een toren in de natuurspeeltuin komt maar dan in het groot, want dan kan je erin gaan! Ik vond het heel leuk en de worm vond ik heel gaaf want de anderen waren er bang voor. Maar dat is gewoon natuur en het was wel heel leuk! 4 5

4 2. Participatief ontwerpen - van vurige wens naar werkzame strategie Een vurige wens ligt aan de basis van participatie bij het ontwerpen van een natuurspeeltuin. De wens van kinderen (en hun ouders) naar een unieke speelervaring die voortkomt uit hun eigen verbeelding ligt voor de hand. Die wens leeft echter ook bij beleidsmakers en de architect. Zij willen de toekomstige natuurspeeltuin optimaal afstemmen op de wensen en behoeften van kinderen en ouders. Bovendien stimuleert een nauwe samenwerking met gebruikers van een natuurspeeltuin in de ontwerpfase een sterkere beleving van eigenaarschap. Dit betaalt zich vaak uit in een bereidheid van gebruikers om zich ook in te zetten voor onderhoud en beheer wanneer de natuurspeeltuin er eenmaal staat. Naast toekomstige gebruikers van de natuurspeeltuin zijn er ook anderen die zich betrokken voelen. Dit zijn (groepen) burgers en professionals die een direct belang hebben bij de inrichting van de locatie (in dit geval het Sloterpark); of die graag hun ervaring en deskundigheid willen inzetten voor een creatieve uitdaging, dus om tot een mooi, leuk en intelligent ontwerp te komen. Het betrekken van deze groepen van gebruikers, burgers en professionals vraagt om een proces waarin ze zoveel mogelijk kunnen meedenken en meedoen op een manier die voor hen gewoon of natuurlijk is. Tegelijkertijd dient het participatieproces een zekere uitdaging te bieden om mee te doen aan het ontstaan van iets nieuws. Dit leidt tot de volgende strategie voor participatie van kinderen, ouders en andere stakeholders: We passen bewust verschillende methoden en werkvormen toe om participatie van specifieke groepen op maat te verbinden met hun wensen, behoeften en capaciteiten: we betrekken elke specifieke doelgroep bij het ervarend verkennen van de natuurspeeltuin we werken samen met de doelgroep toe naar visualisaties van mogelijkheden en ontwerpvoorkeuren we ondersteun de doelgroep bij hun wens om betrokken te zijn bij selectie van ontwerpelementen we zorgen ervoor dat de toekomstige uitvoering van ontwerpmogelijkheden voor de doelgroep zichtbaar en tastbaar wordt Wat betekent dit praktisch voor de activiteiten die we met de verschillende doelgroepen inzetten om te komen tot een ontwerp voor de natuurspeeltuin in het Sloterpark? Er moeten heel veel stenen komen in de natuurspeeltuin, dan kan je erop spelen en misschien kan je dan aan de overkant van het water naar een eiland komen! 6 7

5 3. Ieder zijn eigen methode Wanneer je kinderen, ouders en professionals actief betrekt bij het ontwerpen van een natuurspeeltuin, wil ieder zijn of haar stempel drukken op dat ontwerp. Tegelijkertijd is er ook nieuwsgierigheid naar ideeën en voorkeuren van anderen. De uitdaging is dan om methoden en werkvormen te gebruiken die een aantal dingen doen. Ten eerste moet een manier worden ontdekt waarop specifieke doelgroepen hun eigen creativiteit in kunnen zetten om hun eigen ideeën en voorkeuren te verbeelden. Ten tweede moet een manier worden gevonden waarmee de deelnemers hun eigen ideeën en voorkeuren kunnen verbinden met die van anderen. Zo kunnen ze ervaren hoe hun eigen ideeën en voorkeuren een plek krijgen in het grotere geheel. Tijdens het participatietraject voor de natuurspeeltuin in het Sloterpark zijn hiervoor gaandeweg de volgende methoden ontdekt: Knutselmiddag Tijdens een straatfestival maken 26 kinderen kijkdozen met eigen versies van de natuurspeeltuin. Ze gebruiken hiervoor natuurlijk knutselmateriaal (zoals kurk, takken, mos). Om hun fantasie te prikkelen krijgen ze foto s te zien van: samen spelen, spelen met water, zand, bomen, educatief spel, ontwerpen van bankjes, omheiningen, beelden. Tijdens het knutselen praten de begeleiders met kinderen en ouders over ideeën en wensen voor de inrichting van een natuurspeeltuin. Junior Creatie Team Een team van 11 jonge creatievelingen (tussen de zes en de elf jaar oud) van de buitenschoolse opvang (BSO) krijgt voorlichting over natuurspeeltuinen, en komt meteen in actie. Ze gaan een middag spelen in een natuurspeeltuin en een week later maken ze hun eigen ontwerpen. Tijdens de ontwerpmiddag gaan de begeleiders met hen in gesprek: over hun ideeën en wensen, en over veiligheid, leren in en van de natuur en spelregels voor een natuurspeeltuin. Straatinterviews Onderzoekers gaan de straat op om kinderen en ouders te vragen naar hun beelden en wensen bij een natuurspeeltuin. De straat is in dit geval ook: pleinen, parken en speeltuinen in Geuzenveld-Slotermeer en in Amsterdam Centrum. Kinderpersbureau Een vaste groep van 11 enthousiastkritische kinderen volgen de hele ontwikkeling van het ontwerp op de voet. Ze onderzoeken zelf - en met steun en begeleiding - wat een natuurspeeltuin eigenlijk zou kunnen zijn en doen hier verslag van. In woord en beeld (foto en film) verslaan deze jonge reporters (op hun website en weblog) ideeën en wensen van wijkbewoners over de natuurspeeltuin. Ze interviewen kinderen en Speeltuinen die er zijn, zijn saai. Het is leuk om in de speeltuin zelf dingen te planten. 8 9

6 Voorlopig ontwerp Natuurspeelplaats Sloterpark F KINDER BOERDERIJ F P NME F Als ik van iemand hoor dat het leuk is dan hoeft het verder nergens aan te voldoen (moeder). volwassenen maar ook professionals, waaronder de ontwerper van de natuurspeeltuin. Hun bevindingen, reportages en filmpjes zijn op hun website te vinden, en over hun onderzoek geven zij tijdens de interactieve middag (zie hieronder) een presentatie. Senior Creatie team Tijdens twee creatieve sessies bedenken en ontwerpen professionals en ouders een aantal scenario s voor de 10 inrichting van de natuurspeeltuin. Ze laten hun verbeeldingskracht los op de natuurspeeltuin, maar denken ook na over hoe je verstandig kunt omgaan met vrij spelen in de natuur. Tijdens de eerste sessie ligt de nadruk op open en vrije beeldvorming over het fysieke ontwerp en randvoorwaarden voor gebruik en beheer van de natuurspeeltuin. Tijdens de tweede sessie worden vier scenario s uitgewerkt, die eigenlijk een variatie zijn op de ideeën uit de eerste sessie. Anders dan de kinderen, die graag al spelend, knutselend en tekenend op hun ontwerpideeën komen, hebben volwassenen de voorkeur voor woorden, verhalen en beschrijvingen. 11

7 Het zou leuk zijn als je in de natuurspeeltuin ook vogels kan voeren en speciaal eten krijgt voor de eenden. Stakeholders Sessie Een informatiebijeenkomst gecombineerd met een panelgesprek helpt om draagvlak te organiseren bij lokale organisaties voor de natuurspeeltuin. Ook wordt veel ruimte geboden om ideeën, verwachtingen, vragen en voorwaarden voor de ontwikkeling van de natuurspeeltuin met elkaar en met de ontwerper te bespreken. Ouderpanel Allochtone moeders worden opgezocht in hun eigen omgeving - tijdens een reguliere koffieochtend op de basisschool - en krijgen voorlichting over het plan om een natuurspeeltuin te realiseren. Ze horen en zien een presentatie met ideeën uit andere ontwerpactiviteiten. Met kritische zin brainstormen en discussiëren de moeders onderling over hun eigen ideeën, twijfels en voorkeuren voor de inrichting van de natuurspeeltuin. Interactieve Middag Alle voorgaande raadplegingen en ontwerpactiviteiten komen op een middag bij elkaar tijdens een interactief programma. Na een gezamenlijke lunch te midden van een tentoonstelling van ontwerpen van verschillende doelgroepen volgt: een interactieve presentatie van het voorlopige ontwerp van de natuurspeeltuin door de ontwerper, een presentatie van het Kinderpersbureau over hun eigen onderzoek, en workshops over spelregels, activiteiten voor kinderen in en met natuur, verbeteringen voor het ontwerp, en ideeën voor onderhoud en beheer van de natuurspeeltuin. 4. Lessen voor successen Wat maakt dat participatie van kinderen ouders werkt, in het bijzonder bij een langer ontwerpproces? Naast een berg aan ontwerpideeën die participatie oplevert (zie hieronder), zijn er lessen te leren over welke strategie uiteindelijk ook echt leidt tot actieve betrokkenheid van kinderen, ouders en andere stakeholders. Bedenk dat de methoden en werkvormen die eerder zijn beschreven al werkend met de doelgroepen hun uiteindelijke vorm hebben gekregen ze stonden vooraf niet vast. Iedere les over effectieve participatie vertelt iets over: (1) voorwaarden waaronder de manier van participeren bijdraagt aan het ontwerp zelf en (2) de manier waarop een methode of werkvorm zorgt voor toenemende motivatie van doelgroepen om te participeren en te blijven participeren. Uit het participatietraject bij het ontwerp van de natuurspeeltuin in het Sloterpark zijn een viertal lessen te halen die samen de verschillende elementen van een werkende participatiestrategie tonen. Activiteiten in de eigen directe leefomgeving Breng je activiteiten zo dicht mogelijk in de directe leefomgeving van je doelgroep. Dit verlaagt de drempel voor met name kinderen en ouders om mee te doen aan het ontwerp van een natuurspeeltuin - sterker nog: ze struikelen als het ware over de activiteit omdat ze toch in de buurt moesten zijn. De knutselmiddag, de straatinterviews, activiteiten van het kinderpersbureau, en het ouderpanel met moeders tijdens de koffieochtend op de basisschool illustreren dit. De deelnemers hoeven nauwelijks moeite te doen om mee te kunnen doen. Wanneer de eerste ontmoeting bevalt, is de kiem gelegd om aan volgende activiteiten waar iets meer moeite voor gedaan moet worden mee te doen. Opeenvolgende en logische volgorde van activiteiten en uitwisseling Breng het vreemde en onbekende fenomeen natuurspeeltuin tot leven door opeenvolgende activiteiten te organiseren die een logisch vervolg op elkaar bieden. Zo geef je je doelgroep de kans om zelf stap voor stap te groeien naar een eigen begrip van zoiets als de natuurspeeltuin. Gun kinderen, ouders en andere betrokkenen hun eigen tempo om betrokken te raken bij de mogelijkheden die een natuurspeeltuin 12 13

8 zou kunnen bieden. Dan komt niet alleen de natuurspeeltuin of welke andere inrichting van publieke ruimte tot leven, de doelgroepen zelf komen tot leven en zo ook hun motivatie en betrokkenheid. Deze participatieles wordt met name geïllustreerd door deelnemers van het Junior Creatie Team, het Senior Creatie Team en het Kinderpersbureau. De Interactieve Middag heeft ook een functie om de betrokkenheid van alle betrokken groepen verder te versterken, onder andere door te laten zien hoe verschillende ideeën en verschillende stakeholders met elkaar verbonden kunnen worden. Aansluiting bij de voorkeuren voor de vorm van interactie en ideeontwikkeling Pas je methoden voor interactie met doelgroepen aan op die vorm die voor de doelgroepen zelf het meest praktisch en aansprekend is. Gun bijvoorbeeld kinderen de tijd en ruimte om zich naar een ontwerp toe te spelen, en volwassen om zich een weg te banen naar een aansprekend ontwerp via discussie en debat. Hoe meer de participatievorm aansluit bij de voorkeur van de doelgroep des te groter de animo om mee te (blijven) doen, en des te herkenbaarder de inbreng van de doelgroep. Bij kinderen blijkt dan dat zij vooral dingen willen doen, maken en laten zien. Bij volwassenen (ook professionals) ligt de voorkeur vooral bij het beschrijven en bediscussiëren van de inrichting. In het algemeen hebben volwassenen ook meer aandacht voor randvoorwaarden voor de inrichting en het gebruik - veiligheid, beheer, onderhoud, effecten op de omgeving, meerwaarde ten opzichte van bestaand aanbod - van de natuurspeeltuin, dan voor de fysieke (speel)inrichting zelf. Beschikbaarheid van beeld- en voorbeeldmateriaal ter inspiratie Bied foto s, tekeningen, plaatjes en beelden aan om doelgroepen te prikkelen en te inspireren tot eigen creatieve ideeën. Gun ze hun eigen creativiteit en verbeelding, maar schep ook ruimte voor uitwisseling van beelden en visualisaties tussen verschillende doelgroepen. Juist bij een redelijk onbekend fenomeen als de natuurspeeltuin helpt voorbeeldmateriaal (foto s, beelden, plattegronden) om deelnemers te inspireren tot eigen ideeën. Vaak is dit bij de start materiaal over natuurspeeltuinen of speelsituaties van elders, dat aangeboden kan worden in de vorm van een fotoboek of fotoportfolio. Gaandeweg neemt ook de nieuwsgierigheid toe naar materiaal of ideeën die door andere doelgroepen in de eigen omgeving is bedacht, en gaat dit de plaats innemen van het materiaal van elders. Let er wel op dat je voorbeeldmateriaal met mate en op het juiste moment aanbiedt. Overspoel de doelgroep niet met zoveel mooi materiaal dat ze alleen nog maar kunnen kiezen uit wat al bestaat. Bied ook geen ander materiaal aan wanneer de doelgroep steeds meer van hun eigen ideeën en verbeelding laten zien. 14 Rondom het zand en het water, dat is de plek waar koffiedrinkende ouders het liefst gaan zitten. Want grote kinderen mogen hun gang gaan, maar de ouders willen dicht bij de kleintjes blijven (moeder). 15

9 5. De gemeenschappelijke oogst Betrekken van kinderen, ouders, professionals en lokale organisaties bij het ontwerp biedt een rijke oogst aan ontwerpideeën voor de natuurspeeltuin. Ondanks alle uiterlijke verschillen zijn er in deze ideeën veel raakvlakken en overeenkomsten te ontdekken. Zo ontstaan een aantal gemeenschappelijke ontwerpprincipes: kwaliteiten die volgens de betrokkenen in het ontwerp herkenbaar moeten zijn, ongeacht keuzes in de uiterlijke inrichting van de natuurspeeltuin. Spanning en avontuur Spanning, avontuur, actie en ontdekken zijn de basiskwaliteiten van de natuurspeeltuin. Dit prikkelt de fantasie van kinderen, ze ervaren de spanning van mogelijke risico s en gevaren, en ontdekken iedere keer opnieuw andere dingen. Mogelijkheden voor vormgeving zijn er te over: tunnels, dicht struikgewas, waterstromen met vlotten, speurtochten, slingertouwen, houten klimtoestellen. Natuurbeleving De natuurspeeltuin stimuleert om de natuur in alle seizoenen te ontdekken, beleven en ervaren. Juist kinderen zelf willen van de natuur leren en nieuwe dingen ontdekken, in allerlei variaties: van de mogelijkheid om met dieren om te gaan in de natuurspeeltuin (eenden, vogels, insecten maar ook boerderijdieren zoals paarden, schapen, kippen) tot een bloementuin waar je kan zitten en kletsen en bloemen bekijken. Diversiteit Kinderen willen veel verschillende activiteiten kunnen doen, en de natuurspeeltuin moet iets bieden voor verschillende leeftijden en daaraan verbonden interesses. Diversiteit gaat ook over verschillende manieren om gestimuleerd en uitgedaagd te worden zodat kinderen in de natuurspeeltuin zich langere tijd kunnen vermaken. Dat kan door diversiteit in speelactiviteiten, maar ook door speelse leerelementen toe te voegen die passen bij de verandering van seizoenen. Leren in en van de natuur Een natuurspeeltuin moet zich onderscheiden van andere speeltuinen door het natuurelement centraal te zetten, maar ook door het gebruik van natuureducatie. Ouders zijn bereidwilliger om gebruik te maken van de natuurspeeltuin er met hun kinderen naar toe te gaan wanneer het iets extra s heeft, bijvoorbeeld mogelijkheden om in en van de natuur te leren. De natuurspeeltuin is bedoeld voor vrij spelen in een natuurlijke omgeving en hierbij moet leren van en in de natuur zoveel mogelijk spelenderwijs gestimuleerd worden. Veiligheid Voor een goed speelklimaat is fysieke en sociale veiligheid heel belangrijk. Bij de fysieke veiligheid gaat het vooral om voorwaarden aan de veiligheid van de speelplekken, bijvoorbeeld: de (on)diepte van het water, (afwezigheid van) honden, klimrotsen, klimbomen en onderhoud. Bij de sociale veiligheid gaat het vooral om hangjongeren, afbakening (afsluiting van de speeltuin) en sluitingstijden. Om de veiligheid te waarborgen kan een toezichthouder aangesteld worden, maar ook ouders hebben hierin een actieve rol. Tenslotte lijkt het een goed idee om kinderen zelf te betrekken bij het veilig maken en houden van de speeltuin (onderhoud, samen opstellen en naleven van regels). Onderhoud en duurzaamheid Er moet goed en blijvend worden nagedacht over het onderhoud. Zo moet het water hygiënisch blijven, de rommel moet opgeruimd worden en er moet nagedacht worden over duurzame materialen. De natuurlijke elementen, zoals planten en bomen, dienen op een juiste manier worden ingezet zodat alles duurzaam gebruikt kan worden. Bij het thema onderhoud spelen zaken als beheer, financiering, begeleiding en het gebruik van duurzame materialen een belangrijke rol

10 6. Betrokken organisaties Kinderen ontwerpen hun natuurspeeltuin is een uitgave van Stichting Alexander. Het participatietraject voor de natuurspeeltuin in het Sloterpark is mede mogelijk gemaakt door: Wilt u meer weten over de natuurspeeltuin in het Sloterpark? groen_en_water/natuurspeeltuin natuurspeeltuin/ Wilt u meer weten of heeft u interesse in participatie bij het ontwerpen van natuurspeeltuinen, vraag dan geheel vrijblijvend een gesprek aan bij: Stichting Alexander, tel. nr Stichting Alexander is een niet-commercieel, landelijk instituut voor jeugdparticipatie en actiegericht jongerenonderzoek. Met bijna 20 jaar ervaring in alle leefdomeinen van jeugd, van zorg tot onderwijs, van gezondheid tot cultuur en van wonen tot werken, is Stichting Alexander in staat participatie op een hoger plan te tillen. Stichting Alexanders aanpak leidt tot oprechte betrokkenheid en een sterkere sociale binding. Zie voor meer informatie 18

11 Kinderen ontwerpen hun natuurspeeltuin Een uitgave van Stichting Alexander Hoe betrek je kinderen en ouders effectief bij het ontwerpen van een natuurspeeltuin? Stichting Alexander heeft in 2009 in Amsterdam Nieuw- West een participatietraject vormgegeven waarin kinderen, ouders en andere belanghebbenden betrokken werden in de ontwerpfase van een natuurspeeltuin in het Sloterpark. Deze brochure beschrijft het proces, de succesfactoren en de inhoudelijke resultaten van dit traject.