WERK IN UITVOERING BIJ PENSIOENFONDSEN Inzicht in de pensioenbeheer-, vermogensbeheer- en transactiekosten van Nederlandse pensioenfondsen.

Transcriptie

1 WERK IN UITVOERING BIJ PENSIOENFONDSEN 2017 Inzicht in de pensioenbeheer-, vermogensbeheer- en transactiekosten van Nederlandse pensioenfondsen.

2 Inhoudsopgave Voorwoord Samenvatting Algemene trends Detailanalyse 2016 Pensioenbeheerkosten Kosten van vermogensbeheer, transactiekosten en rendement Kostenverantwoording in bestuursverslag

3 Inleiding Voorwoord Hierbij bieden wij u het LCP rapport Werk in uitvoering 2017 aan. Dit rapport verschaft inzicht in door de Nederlandse pensioenfondsen gemaakte uitvoeringskosten, vermogensbeheerkosten en transactiekosten en in de gerealiseerde rendementen. Deze zesde editie van ons rapport bevat een analyse van de gemaakte uitvoeringskosten in De resultaten zijn gebaseerd op 204 jaarverslagen, waarmee bijna 100% van de pensioenfondsen is bereikt. Het interpreteren van de resultaten dient behoedzaam te gebeuren. Immers, ieder pensioenfonds is anders. Het is belangrijk dat de pensioenfondsen in hun bestuursverslag het financiële verslag inkleuren op basis van het gekozen beleid, de uitgevoerde activiteiten en het oordeel van het bestuur over de daarmee behaalde resultaten. In aanvulling op het cijfermatig inzicht wordt daarom in dit rapport ook een beeld gegeven van de mate waarin door pensioenfondsen verantwoording is afgelegd over de gemaakte kosten. We kunnen in dit rapport alleen op hoofdlijnen inzicht geven in de kosten die door pensioenfondsen gemaakt worden. Individuele pensioenfondsen kunnen een specifieke kostenbenchmarkrapportage aanvragen. Indien u meer informatie over dit rapport of onze kostenbenchmark wenst, dan kunt u uiteraard contact met ons opnemen. 3

4 Uitvoeringskosten 2016 Jeroen Koopmans Partner Het is belangrijk dat pensioenfondsen laten zien dat ze kostenbewust omgaan met de middelen van het fonds. Een externe benchmark, zoals de LCP Kostenbenchmark, kan daarbij helpen. Met haar oordeel over de kosten kan het bestuur van een pensioenfonds aangeven hoe zij denkt over het kostenniveau in relatie tot de verrichte werkzaamheden en bereikte resultaten. Voor zover relevant kan daarbij ook worden aangegeven welke maatregelen inmiddels zijn getroffen dan wel nog in voorbereiding zijn.

5 Uitvoeringskosten 2016 Samenvatting resultaten Representatief Aantal in het onderzoek opgenomen pensioenfondsen Op basis van aantallen deelnemers representeert dit 1) 99% 99% Op basis van pensioenvermogen representeert dit 1) 99% 100% Samenvatting bevindingen 2) Pensioenbeheerkosten per deelnemer is gerapporteerd door 99% 99% Pensioenbeheerkosten 1,0 mrd 1,0 mrd Pensioenbeheerkosten per deelnemer in boekjaar (gewogen met aantallen) Exclusief ABP en PFZW zijn deze gemiddelde kosten in het boekjaar jaarsgemiddelde pensioenbeheerkosten per deelnemer (gewogen met aantallen) Exclusief ABP en PFZW zijn deze 3-jaars gemiddelde kosten Vermogensbeheerkosten werden gerapporteerd door 99% 97% Transactiekosten werden gerapporteerd door 91% 85% Totale Vermogensbeheer- en transactiekosten 6,6 mrd 6,5 mrd Vermogensbeheerkosten, als percentage van het belegde vermogen 0,46% 0,48% Transactiekosten, als percentage van het belegde vermogen 0,08% 0,09% Gemiddeld beleggingsrendement (gewogen met omvang) 10,4% 1,4% 1) Gegevens totaal deelnemers en totaal vermogen conform DNB. 2) De cijfers 2015 zijn voor de vergelijkbaarheid gebaseerd op dezelfde fondsen als in het 2016-onderzoek. 5

6 Algemene trends

7 Algemene trends Aantal pensioenfondsen neemt af 2012: 414 *) 2013: 382 *) 2014: 365 *) 2015: 320 *) 2016: 297 Per 31 december 2016 stonden nog 297 pensioenfondsen onder toezicht van DNB. Per 30 september 2017 zijn dit er nog 265. (bron: DNB) In 2016: is het aantal OPF en met 25 afgenomen tot 211. is het aantal BPF en met 4 afgenomen tot 63. is het aantal BRF en onveranderd op 11 gebleven. *) De figuur toont voor de jaren 2012 (binnenste ring) tot en met 2016 (buitenste ring) het aantal pensioenfondsen per soort. (bron DNB) Tientallen pensioenfondsen die gingen liquideren zijn niet meegenomen in onze analyse. De 7 APF en zijn eveneens niet meegenomen, doordat ze slechts een deel van 2016 operationeel waren en vanwege opstartkosten slecht vergelijkbaar zijn. *) Inclusief ondernemingsspaarfondsen en een pensioenfonds speciale wetgeving 7

8 Algemene trends Vooral aantal kleine pensioenfondsen neemt af Deze figuur toont voor de jaren 2014 (binnenste ring) tot en met 2016 (buitenste ring) het aantal pensioenfondsen naar aantal deelnemers (actieven en gepensioneerden). (bron: DNB) In 2016 is het aantal: heel kleine fondsen met 2 toegenomen tot 64. kleine fondsen met 7 afgenomen tot 117. middelgrote fondsen met 1 afgenomen tot 50. grote fondsen met 1 toegenomen tot 12. zeer grote fondsen onveranderd op 2 gebleven. Het vervolg van deze rapportage is gebaseerd op: 141 OPF en 52 BPF en 11 BRF en 8

9 Indeling pensioenfondsen Indeling aantallen en vermogen Aantal deelnemers Voor de indeling naar omvang kijken we naar het aantal deelnemers (actieven en gepensioneerden) per eind Hierbij gebruiken we de volgende indeling: Aantal deelnemers Categorie Minder dan Heel klein Klein Middelgroot Groot Meer dan Heel groot Pensioenvermogen Voor de indeling naar vermogen kijken we naar het pensioenvermogen (actuele dekkingsgraad maal het totaal aan technische voorzieningen) per eind Hierbij gebruiken we de volgende indeling: Pensioenvermogen (x 1.000) Categorie Minder dan Heel klein Klein Middelgroot Groot Meer dan Heel groot 9

10 Algemene trends Pensioenbeheerkosten naar type fonds De totale pensioenbeheerkosten zijn voor de onderzochte 204 pensioenfondsen in de periode gelijk aan circa 1,0 miljard. In 2016 stegen deze kosten met bijna 2%. De gewogen gemiddelde pensioenbeheerkosten per deelnemer, per type fonds (weging met aantal deelnemers) zijn in 2016: OPF: 252 BPF: 94 BPF excl. ABP en PFZW 112 BRF: 431 Totaal 115 De totale pensioenbeheerkosten bedragen in ,8% van de ontvangen bijdragen. Dit is een lichte stijging ten opzichte van 2015 (toen 3,7%). De kostenontwikkeling per deelnemer varieert sterk tussen de pensioenfondsen. Bij 52% van de fondsen zijn de PB-kosten per deelnemer toegenomen in 2016, met gemiddeld 15%. Bij 48% van de fondsen daalden de kosten, gemiddeld met 11%. 10

11 Algemene trends Pensioenbeheerkosten per deelnemer naar omvang fonds De gemiddelde pensioenbeheerkosten per deelnemer zijn de laatste jaren bij: de zeer kleine pensioenfondsen fors gestegen de kleine en middelgrote pensioenfondsen licht gestegen de grote pensioenfondsen constant gebleven de zeer grote fondsen gedaald. Tientallen pensioenfondsen melden btw-maatregelen en toenemende regelgeving als bron van stijgende pensioenbeheerkosten. Aantal deelnemers Kleiner dan Groter dan Totaal 115 Pensioenbeheerkosten per deelnemer in 2016 ( ) 11

12 Algemene trends Vermogensbeheerkosten naar type fonds (inclusief transactiekosten) De totale vermogensbeheerkosten inclusief transactiekosten zijn voor de onderzochte 204 pensioenfondsen in de periode gestegen van 6,2 naar 6,6 miljard. Deze vermogensbeheerkosten zijn daarmee bijna 7x zo hoog als de pensioenbeheerkosten. De gewogen gemiddelde vermogensbeheerkosten inclusief transactiekosten per type fonds (gewogen met pensioenvermogen) zijn in 2016: OPF: 0,43% BPF: 0,58% BPF excl. ABP en PFZW 0,49% BRF: 0,62% Totaal 0,54% De ontwikkeling in VB-kosten (inclusief transactiekosten) varieert sterk tussen de pensioenfondsen. Bij 66% van de fondsen zijn deze kosten gedaald in 2016, met gemiddeld 0,06%-punt (ongewogen gemiddelde). Bij 34% van de fondsen stegen ze, gemiddeld met 0,05%-punt. 12

13 Algemene trends Vermogensbeheerkosten als percentage van het vermogen De vermogensbeheerkosten als percentage van het pensioenvermogen (exclusief transactiekosten) vertoont een wisselend beeld, met uitzondering van de twee zeer grote pensioenfondsen (ABP en PFZW). Voor alle groepen pensioenfondsen zijn de vermogensbeheerkosten, als percentage van het pensioenvermogen, in 2016 lager dan in De vermogensbeheerkosten zijn met name afhankelijk van verschillen in beleggingsbeleid (beleggingsmix en -stijl) en afspraken met vermogensbeheerders. (Bedragen x 1.000) Pensioenvermogen (x 1.000) VB-kosten 2016 (% pensioenvermogen) 1) Kleiner dan ,36% / 0,11% ,35% / 0,06% ,40% / 0,11% ,37% / 0,09% Groter dan ,56% / 0,07% Totaal 0,46% / 0,08% 1) De vermelde percentages betreffen respectievelijk de vermogensbeheerkosten (exclusief transactiekosten) en de transactiekosten, beide als percentage van het pensioenvermogen. 13

14 Algemene trends Vermogensbeheerkosten versus gerealiseerd rendement In de periode 2012 tot en met 2016 zijn door 171 pensioenfondsen de vermogensbeheerkosten en het gerealiseerde rendement gepubliceerd. Het meetkundig (gewogen) gemiddelde rendement in de 5-jaarsperiode van de fondsen is gelijk aan 9,2% per jaar, waarbij de (gewogen) gemiddelde kosten gelijk waren aan 0,61%. Zonder het ABP en PZFW zijn de kosten 0,51% bij een vergelijkbaar rendement. Over de 5-jaarsperiode is er geen verband tussen de gemaakte VB-kosten en de gerealiseerde beleggingsrendementen te constateren. Pensioenvermogen (x 1.000) Gewogen rendement ) Minder dan ,0% ,6% ,0% ,8% Meer dan ,3% Totaal 10,4% 1) De percentages betreffen het gewogen gemiddelde beleggingsrendement in 2016 van 199 pensioenfondsen. Vijf pensioenfondsen hebben geen beleggingsrendement gerapporteerd. Voor zover dat inzichtelijk gemaakt is in het jaarverslag, is het netto rendement gehanteerd. 14

15 Detailanalyse 2016 Pensioenbeheerkosten

16 Detailanalyse 2016 Uitleg gehanteerde figuren Op de volgende pagina s wordt op detailniveau inzicht gegeven in de pensioenbeheerkosten, de behaalde rendementen en de beleggingskosten van de pensioenfondsen in ons onderzoek. Voor de volledigheid merken we op dat de getoonde cijfers betrekking hebben op kalenderjaar De resultaten worden getoond door middel van spreidingsdiagrammen. Deze leggen we uit aan de hand van een voorbeeld dat betrekking heeft op het netto rendement. 25% van de fondsen heeft een netto rendement behaald tussen 3,8% en circa 7,7% (hier de lichtgroene balk). Voor 25% van de fondsen was het rendement tussen 7,7% en 9,4% (donkergroene balk). De helft van de fondsen in de peergroup heeft dus een netto rendement tussen 3,8% en 9,4% behaald. Het laagst behaalde rendement voor deze pensioenfondsen is 1,7%, terwijl het hoogst behaalde rendement gelijk is aan 11,7%. 16

17 Detailanalyse 2016 Pensioenbeheer: Omschrijving kosten De pensioenbeheerkosten (PB-kosten) zijn door ons onderverdeeld in de volgende categorieën: Tot de administratiekosten behoren de kosten die direct te maken hebben met de deelnemer- en rechtenadministratie, de financiële administratie, de premie-inning en uitbetaling van de pensioenen, alsmede de communicatie met de belanghebbenden en aangesloten sponsor(en). Ook de gerapporteerde huurlasten vallen onder de administratiekosten. De controle- en advieskosten betreffen onder andere de kosten van de adviserend actuaris en de certificerend actuaris, de kosten van juridisch en fiscaal advies en van communicatie-advies. De kosten van de accountantscontrole worden separaat getoond, aangezien pensioenfondsen wettelijk verplicht zijn deze separaat te vermelden in de jaarrekening. Onder overige kosten vallen onder andere de bestuurskosten, de kosten van het toezicht door DNB en AFM, contributies etc. Een aantal fondsen maakt gebruik van de mogelijkheid om een deel van de PB-kosten aan te merken als vermogensbeheerkosten (VB-kosten), bijvoorbeeld als sprake is van een eigen beleggingsafdeling. We maken de gerapporteerde allocatie naar VB-kosten separaat inzichtelijk. In de praktijk blijkt dat de administratiekosten sterk gerelateerd zijn aan het aantal deelnemers. Op de volgende pagina tonen we de administratiekosten daarom in euro s per deelnemer, net als de allocatie naar VB-kosten. De controle- en advieskosten, de accountantskosten en de overige kosten zijn vrijwel niet afhankelijk van het aantal deelnemers. Deze kosten worden daarom uitgedrukt in eurobedragen. 17

18 Detailanalyse 2016 Pensioenbeheer: Administratiekosten p.p. naar omvang pensioenfonds De hele kleine pensioenfondsen hebben veruit de hoogste administratiekosten per deelnemer. Bovendien is de variatie binnen deze groep erg groot. Opvallend is dat enkele fondsen geen administratiekosten rapporteren. De administratiekosten per deelnemer bij de grotere fondsen neemt af, evenals de spreiding. Ten opzichte van 2015 zijn de administratiekosten p.p. bijna 2% 1) gestegen in De grootste daling van de administratiekosten p.p. vond plaats bij de heel kleine fondsen. 1) Deze vergelijking betreft de gewogen gemiddelde kosten per deelnemer 2016 ten opzichte van de gewogen gemiddelde kosten per deelnemer

19 Detailanalyse 2016 Pensioenbeheer: Controle- en advieskosten, accountantskosten en overige kosten Alle pensioenfondsen hebben soortgelijk controle- en advieswerk nodig. Ook maken alle fondsen kosten voor de accountant. Uit de figuur blijkt dat de hieraan bestede uitgaven een behoorlijke spreiding vertonen. De overige kosten betreffen kosten die niet onder de andere kostensoorten zijn verantwoord. Een aantal pensioenfondsen rapporteert hieronder (waarschijnlijk) de allocatie van een deel van de pensioenbeheerkosten naar vermogensbeheerkosten. Per saldo ontstaan hierdoor soms negatieve overige kosten. Ten opzichte van 2015 zijn de diverse kosten als volgt gewijzigd 1) : de controle- en advieskosten +6% de accountantskosten +4% de overige kosten -4% 1) Deze vergelijking betreft de gewogen gemiddelde kosten per deelnemer 2016 ten opzichte van de gewogen gemiddelde kosten per deelnemer 2015, per kostencategorie. 19

20 Detailanalyse 2016 Pensioenbeheer: Allocatie naar VB-kosten p.p. naar omvang pensioenfonds Het aantal pensioenfondsen dat pensioenbeheerkosten deels aan vermogensbeheer alloceert 1) is: 5% voor de categorie heel klein 32% voor de categorie klein 51% voor de categorie middel 36% voor de categorie (heel) groot In totaal wordt 91,6 miljoen van de pensioenbeheerkosten gealloceerd aan vermogensbeheer. Dit is 8,4% van de totale PB-kosten vóór allocatie. De afgelopen jaren is de allocatie sterk toegenomen: 55,1 miljoen in ,8 miljoen in ,6 miljoen in ) Dit betreft alleen de pensioenfondsen die de allocatie ook zichtbaar in het bestuursverslag opnemen. 20

21 Detailanalyse 2016 Vermogensbeheer- en transactiekosten

22 Detailanalyse 2016 Vermogensbeheer: Omschrijving kosten De vermogensbeheerkosten zijn door ons onderverdeeld in de volgende categorieën: Tot de beheer- en bewaarkosten behoren vergoedingen voor fiduciair beheer, beheerkosten managers en bewaarloon De prestatieafhankelijke vergoedingen Overige kosten, waaronder de allocatie vanuit de pensioenbeheerkosten Daarnaast worden de transactiekosten als aparte categorie gepresenteerd. 22

23 Detailanalyse 2016 Vermogensbeheer: Verdeling totale kosten naar type fonds Bij BPF en is in 2016 een aanzienlijk groter deel van de vermogensbeheerkosten gerelateerd aan prestatieafhankelijke vergoedingen dan bij de OPF en en BRF en. De meest opvallende ontwikkeling ten opzichte dan 2015 is dat in 2016 de prestatievergoeding bij OPF en en BPF en beperkt is toegenomen (met circa 1%-punt), terwijl de prestatievergoeding bij BRF en in 2016 is afgenomen met bijna 5%-punt. 23

24 Detailanalyse 2016 Vermogensbeheer: Beheer- en bewaarkosten 2,2% Voor elke categorie ligt de mediaan van de beheer- en bewaarkosten tussen 27 en 31 basispunten. De spreiding is aanzienlijk, vooral bij de categorieën Klein en Middelgroot. Ten opzichte van 2015 zijn de beheeren bewaarkosten als percentage van het pensioenvermogen circa 5% gedaald in De grootste daling vond plaats bij de heel kleine fondsen. 24

25 Detailanalyse 2016 Vermogensbeheer: Prestatievergoedingen Het aantal pensioenfondsen dat prestatievergoedingen rapporteert is circa: 0% voor de categorie heel klein 18% voor de categorie klein 43% voor de categorie middel 67% voor de categorie (heel) groot De grafiek toont de verdeling van de prestatievergoedingen voor de pensioenfondsen die een dergelijke vergoeding hebben vermeld. Ten opzichte van 2015 zijn de prestatievergoedingen als percentage van het pensioenvermogen circa 1% gedaald in ). De prestatievergoeding is: bij kleine fondsen toegenomen bij middelgrote fondsen afgenomen bij (heel) grote fondsen toegenomen 1) Op pagina 23 meldden we dat de prestatievergoedingen in 2016 een relatief groter deel van de totale vermogensbeheerkosten bedroegen dan in De totale vermogensbeheerkosten zijn gedaald. Per saldo zijn de totale prestatievergoedingen eveneens gedaald. 25

26 Detailanalyse 2016 Vermogensbeheer: Transactiekosten De mediaan van de transactiekosten is het laagst bij de categorie Klein. De transactiekosten bij de heel kleine pensioenfondsen lopen sterk uiteen en zijn ook vaak hoger dan bij de overige fondsen. Ten opzichte van 2015 zijn de gerapporteerde transactiekosten, als percentage van het pensioenvermogen, circa 9% gedaald in

27 Kostenverantwoording in bestuursverslag 27

28 Kostenverantwoording in bestuursverslag Toelichting Kostenverantwoording is meer dan alleen een opsomming van cijfers. Het is ook van belang dat het jaarverslag in de kerncijfers snel inzicht geeft in het kostenniveau bij het pensioenfonds. In het bestuursverslag kan het bestuur een toelichting geven met een duiding van de kostenontwikkeling en een eigen oordeel over de hoogte van de uitvoeringskosten. Hierbij kan uiteraard een link worden gelegd met de door het pensioenfonds ontplooide activiteiten. In aanvulling daarop kan een vergelijking worden gegeven met een externe benchmark, iets waarop AFM en DNB al enige tijd aandringen. In dit kader is door ons nagegaan in hoeverre de jaarverslagen van pensioenfondsen hieraan voldoen. De meting is gedaan op basis van een 14-tal aspecten waarbij een deel objectief kan worden gemeten en het voor een deel een subjectieve beoordeling betreft. Deze meting is geen oordeel, maar is bedoeld om een indruk te geven van de kostenverantwoording in de jaarverslagen van Nederlandse pensioenfondsen. 28

29 Kostenverantwoording in bestuursverslag Kostenverantwoording in bestuursverslag 2016 (1/4) Algemene kostenaspecten Score 3 kostenratio's conform Pensioenfederatie 60% " " indien de 3 kostenratio's zijn vermeld in het jaarverslag èn op de aanbevolen wijze zijn berekend 3 kostenratio's in kerncijfers 18% " " indien de 3 kostenratio's expliciet zijn opgenomen in de kerncijfers Kostenverantwoording heeft duidelijke locatie in jaarverslag 99% " " indien de verantwoording over de uitvoeringskosten een goed vindbare plek in het jaarverslag heeft, bij voorkeur een eigen paragraaf (of paragrafen) waarnaar in de inhoudsopgave verwezen wordt 29

30 Kostenverantwoording in bestuursverslag Kostenverantwoording in bestuursverslag 2016 (2/4) Kosten pensioenbeheer Score Toelichting aanwezig 48% " " indien een toelichting wordt gegeven op de pensioenbeheerkostenratio; we zouden graag zien dat hier een toelichting wordt gegeven op de teller en de noemer van de kostenratio Vergelijking met voorgaand jaar, inclusief verschilverklaring 68% " " indien een kwalitatieve toelichting wordt gegeven op verschillen met vorig jaar, ook op gelijk gebleven kosten kan een toelichting gegeven worden Vergelijking met externe benchmark 23% " " indien de kosten zijn afgezet tegen die van andere pensioenfondsen Bestuursoordeel over kostenniveau 9% " " indien in het bestuursverslag een (onderbouwd) oordeel van het bestuur is opgenomen over de hoogte van de pensioenbeheerkosten Inzicht in toerekening PB- aan VB-kosten 15% " " indien toegelicht is òf en hoeveel pensioenbeheerkosten zijn toegerekend aan vermogensbeheerkosten, inclusief een onderbouwing van de verdeelsleutel 30

31 Kostenverantwoording in bestuursverslag Kostenverantwoording in bestuursverslag 2016 (3/4) Kosten vermogensbeheer Score Toelichting aanwezig 57% " " indien een toelichting wordt gegeven op de vermogensbeheer- en transactiekosten (toelichting op teller en noemer van ratio) Vergelijking met voorgaand jaar, inclusief verschilverklaring 58% " " indien een kwalitatieve toelichting wordt gegeven op verschillen met vorig jaar; ook op gelijk gebleven kosten kan een toelichting gegeven worden Vergelijking met externe benchmark 25% " " indien de kosten zijn afgezet tegen die van andere pensioenfondsen Bestuursoordeel over kostenniveau 11% " " indien in het bestuursverslag een (onderbouwd) oordeel van het bestuur is opgenomen over de hoogte van de vermogensbeheer- en transactiekosten Inzicht in kosten per beleggingscategorie 71% " " indien bij de kostenverantwoording in het bestuursverslag ook inzicht wordt gegeven in de hoogte van de kosten per beleggingscategorie, bij voorkeur als % van het gemiddeld belegd vermogen in die categorie Link tussen kosten, rendement en/of risico 37% " " indien het pensioenfonds een (onderbouwd) verband legt tussen de gemaakte kosten, het behaalde (over)rendement en/of de risicobeheersing 31

32 Kostenverantwoording in bestuursverslag Kostenverantwoording in bestuursverslag 2016 (4/4) De grafiek toont het aantal criteria waarvoor door de 204 pensioenfondsen een voldoende is behaald. 55% van de fondsen heeft een voldoende op 4 tot en met 7 criteria. Het landelijk gemiddelde is 6,0 criteria voldoende, de mediaan ligt ook op 6 criteria voldoende. 32

33 Disclaimer Dit document betreft het LCP onderzoek Werk in uitvoering De informatie in dit document is gebaseerd op de publiekelijk beschikbare gegevens uit de jaarverslagen van de Nederlandse pensioenfondsen. Aan dit document kunnen geen rechten ontleend worden. Dit rapport mag gereproduceerd worden in zijn geheel of in delen, zonder toestemming vooraf, mits de bron duidelijk wordt vermeld. Lane Clark & Peacock Netherlands B.V. 2017

34 LCP Netherlands Werk in uitvoering bij pensioenfondsen 2017 Jeroen Koopmans Evert van Ling Johan van Soest Bram van den Langenberg Partner Partner Senior Consultant Actuary Consultant - Actuary Jeroen.Koopmans@lcpnl.com Evert.vanLing@lcpnl.com Johan.vanSoest@lcpnl.com Bram.vandenLangenberg@lcpnl.com Lane Clark & Peacock (LCP) is een onafhankelijk actuarieel adviesbureau. LCP heeft vestigingen in Londen, Winchester, Dublin en Utrecht. LCP Netherlands B.V. is een zelfstandige vestiging in Nederland, werkend onder licentie. Lane Clark & Peacock LLP London, UK Tel: +44 (0) enquiries@lcp.uk.com Lane Clark & Peacock LLP Winchester, UK Tel: +44 (0) enquiries@lcp.uk.com Lane Clark & Peacock Ireland Limited Dublin, Ireland Tel: +353 (0) enquiries@lcpireland.com Lane Clark & Peacock Netherlands B.V. Utrecht, Netherlands Tel: +31 (0) info@lcpnl.com Lane Clark & Peacock Netherlands B.V. Pension Fund Consulting ALM Consulting Actuarial Services Corporate Consulting Training Communication